Η Δέσποινα Σωμάκη από τον Βατόλακκο Χανίων ασχολείται με την υφαντική από τότε που ήταν παιδί.
Μεγαλώνοντας σε ένα σπίτι γεμάτο αργαλειούς και μια μητέρα υφάντρα, ανέπτυξε από μικρή ενδιαφέρον για αυτήν την ιδιαίτερη τέχνη, η οποία υπάρχει από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ποιος δεν θυμάται άλλωστε την Πηνελόπη να περιμένει τον Οδυσσέα υφαίνοντας στον αργαλειό, ή τον μίτο της Αριάδνης στον μύθο του Θησέα;
Αν και στην πορεία η κα Σωμάκη εργάστηκε σε διάφορα επαγγέλματα, δεν ξέχασε ποτέ την αγάπη της για την υφαντική και ασχολιόταν με αυτή ερασιτεχνικά. Μέχρι που στα 40 της, πήρε την απόφαση να κάνει την αγάπη της επάγγελμα, παρ' όλο που όπως μου είπε στην αρχή δέχτηκε «μπούλινγκ» από διάφορους, οι οποίοι της έλεγαν ότι κανείς δεν πρόκειται να ασχοληθεί με την υφαντική. Εκείνη όμως τους διέψευσε.
Το μεράκι της και η φροντίδα της για αυτό που κάνει, έχoυν φέρει ξανά την υφαντική στο προσκήνιο. Μάλιστα, η Κρητικιά υφάντρα έχει δώσει δημιουργίες της στον διάσημο οίκο μόδας Chanel! Έχει επίσης συνεργαστεί και με άλλα μεγάλα brand της μόδας, ενώ εσάρπες της έχει φορέσει και η μαρκησία Elisabeth von Wartburg της Βουργουνδίας.
Αξίζει να σημειωθεί, πως στα νιάτα της η κα Σωμάκη, ήταν λάτρης της heavy metal μουσικής, αλλά αυτό δεν την εμπόδισε από το να αγαπήσει την παράδοση. Αυτό αποδεικνύει περίτρανα ότι όταν αγαπάς κάποια πράγματα, όσο αντίθετα και να είναι μεταξύ τους, μπορούν να συνυπάρχουν χωρίς να αναιρεί το ένα το άλλο. «Ξέρεις τι είναι να ακούς Sex Pistols και να υφαίνεις;» μου λέει γελώντας.
Το ραντεβού μας δόθηκε ένα πρωί, λίγο πριν «τρέξει στα βουνά δεξιά και αριστερά» για να ψάξει να βρει λουλούδια και φυτά, τα οποία θα της αποφέρουν χρώμα, μιας και βάφει μόνη της τα υφάσματα, «όπως το έκαναν οι γυναίκες παλιά». Το πρόσωπό της φωτίζεται όταν μας συστήνει την υφαντική τέχνη και μας περιγράφει τη μαγική – αλλά και επίπονη - διαδικασία ύφανσης μέσω του αργαλειού.
Πόσα χρόνια ασχολείστε με την υφαντική τέχνη; Είναι το κανονικό σας επάγγελμα;
Γεννήθηκα μέσα σε αυτή. Η μητέρα μου ήταν υφάντρα στο Ηράκλειο. Όταν παντρεύτηκε τον πατέρα μου, ήρθε στα Χανιά κι έβαλε έναν μικρό αργαλειό στο σπίτι. Ο ένας έγιναν δύο, οι δύο έγιναν τρεις και κάποια στιγμή έφτασαν τους είκοσι και πλέον αργαλειούς. Γύρω στο 1983-1984 η βιοτεχνία έκλεισε. Εμένα όμως, πάντα μου άρεσε αυτή η δουλειά και ήθελα να την κάνω, κι ας έκανα διάφορες άλλες δουλειές. Κάποια στιγμή είπα ότι στα 40 μου θα βάλω αργαλειό. Όντως 40 χρονών αγοράζω τον πρώτο μου αργαλειό. Και με το που αγοράζω τον αργαλειό, αρχίζουν να μου έρχονται αργαλειοί δώρο, πριν να έρθει καν στα χέρια μου αυτός που είχα παραγγείλει. Εκείνη την εποχή, δούλευα παράλληλα. Στα 42 φεύγω από τη δουλειά μου και ξεκινάω να υφαίνω και να κάνω δώρα. Το 2005 έκανα την πρώτη μου έκθεση στο Γιαλί Τζαμισί ως ερασιτέχνης. Με αυτόν τον τρόπο συνέχισα μέχρι τα 44-45, όταν μια γειτόνισσα μου είπε, «σταμάτα να τα κάνεις δώρα και ξεκίνα να το κάνεις επάγγελμα».
Εκείνη την περίοδο είχα στα χέρια μου τρεις αργαλειούς. Έναν που αγόρασα και δύο που μου ήρθαν ως δώρα, οι οποίοι όμως ήταν άφτιαχτοι. Ξεκινάω να τους φτιάχνω και να κάνω εκθέσεις, ενώ την ίδια στιγμή είμαι αγρότισσα. Μετά λέω ότι πρέπει να κάνω και αυτό το βήμα, κι έτσι γίνομαι κατασκευάστρια κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων. Οπότε αυτή τη στιγμή είμαι μία αγρότισσα και μια κατασκευάστρια κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων.
Η τέχνη της υφαντικής αντέχει; Τη μαθαίνουν νέοι άνθρωποι, υπάρχει ενδιαφέρον;
Τώρα μπορώ να πω - και θα είναι η πρώτη μου συνέντευξη που το λέω αυτό, διότι μέχρι τώρα ήμουν πολύ απογοητευμένη – πως τα πράγματα είναι καλύτερα, καθώς παλαιότερα, από τις 10 κοπέλες που έρχονταν, ζήτημα ήταν αν θα συνέχιζαν οι 2. Είναι ένα πολύ επίπονο επάγγελμα, αν θες να το κάνεις επάγγελμα. Στο σεμινάριο που έγινε πριν από λίγες ημέρες από την Ομάδα Προφορικών Αφηγήσεων Μαργαριτών «Ρόδακας», συμμετείχαν 19 κοπέλες. Στην αρχή υπήρχαν μόνο 7 συμμετοχές και μια βδομάδα πριν ξεκινήσουν τα σεμινάρια, οι συμμετοχές αυξήθηκαν στις 19. Είχαν έρθει μάλιστα κορίτσια από τη Δανία, την Αυστρία ακόμα και την Αμερική... Βάσει της εμπειρίας μου όλα αυτά τα χρόνια απ' τις εκθέσεις που έχω κάνει, μπορώ να πω ότι οι ξένοι γνωρίζουν πολύ καλύτερα τη δουλειά μας. Η υφαντική υπάρχει σε όλον τον κόσμο. Αυτό που αλλάζει, είναι η κατασκευή του αργαλειού. Αργαλειοί υπάρχουν παντού.
Οπότε για να απαντήσω στην ερώτηση σας, τώρα βλέπω ότι υπάρχει ελπίδα. Οι κοπέλες στο σεμινάριο ήταν και μεγάλες και μικρές. Οι πιο μικρές είναι μαθήτριες Δημοτικού. Δύο κοριτσάκια που τα έφερε η δασκάλα τους. Ήρθαν και παρακολούθησαν όλες τις μέρες το σεμινάριο. Τους άρεσε πάρα πολύ. Έκαναν απίστευτα πράγματα. Αν αυτή τη συζήτηση την κάναμε πέρσι, ή πριν το σεμινάριο, θα έλεγα λυπάμαι αλλά βλέπω δύσκολα τα πράγματα.. Τώρα όμως βλέπω φως.
Πρέπει να νιώθετε ιδιαίτερα περήφανη...
Πάρα πολύ! Την τελευταία μέρα κλαίγαμε που θα χωριζόμασταν. Αυτή η τέχνη μας έφερε πολύ κοντά. Θα τολμούσα να πω ότι είναι πραγματικά «ιερή τέχνη». Έχει κάτι μαγικό, έχει κάτι που δεν μπορώ να σας το εξηγήσω...
Πέρα από τα σεμινάρια διδάσκετε και κατ' οίκον;
Ναι, κάνω και ιδιαίτερα μαθήματα στον χώρο μου, αν κάποιος ενδιαφέρεται και θέλει να μάθει. Τα υπόλοιπα μαθήματα γίνονται στο Λύκειο Ελληνίδων Χανίων, αλλά τη διδακτική περίοδο όπως λέμε, όταν δηλαδή είναι ανοιχτά σχολεία. Έχουμε τους αρχάριους, του λίγο πιο προχωρημένους και τους πιο προχωρημένους. Τα ιδιαίτερα τα συνεχίζω και το καλοκαίρι αν θέλει κάποιος. Τον χώρο μου, τον αποκαλώ «το σπίτι του υφαντού».
Αναφέρατε πριν ότι η διαδικασία είναι επίπονη. Πόσο δύσκολο είναι να υφαίνεις σε έναν αργαλειό;
Είναι πολύ επίπονο, διότι δουλεύει όλο σου το σώμα: η πατούσα, οι γάμπες, τα γόνατα, τα ισχία, τα χέρια, τα δάχτυλα, οι ώμοι, ο αυχένας, το κεφάλι, τα μάτια... Είναι και πάρα πολύ ωραίο όμως. Σαν να είσαι ζωγράφος. Όπως ένας ζωγράφος έχει την παλέτα με τα χρώματα και τα πινέλα του και ζωγραφίζει, έτσι κι εδώ. Με τη διαφορά ότι έχεις νήματα και πάνω σε αυτά δημιουργείς έργα. Είτε συγκεκριμένα, είτε έχεις ερεθίσματα από τη φύση ή από πρόσωπα, τα οποία τα αποτυπώνεις επάνω στα νήματα. Το κομμάτι του πόνου το ξεχνάς. Ο πόνος έρχεται όταν σταματήσεις.
Πόσες ώρες περνάτε στον αργαλειό;
Ατελείωτες. Δεν καταλαβαίνω καν πώς περνούν οι ώρες. Ξεχνιέμαι.
Πόσους αργαλειούς έχετε και από πότε είναι ο πιο παλιός; Κατασκευάζονται ακόμα αργαλειοί;
Αυτή τη στιγμή έχω έξι. Κι έχω κι άλλον έναν που δεν τον έχω ως τελειωμένο. Ο πιο παλιός είναι από το 1899, ο οποίος είναι δώρο. Ήταν σε κομμάτια και τον έστειλα στον Μιχάλη Καρλή στο Ηράκλειο, ο οποίος κατασκευάζει αργαλειούς να μου τον φτιάξει και τώρα δουλεύει κανονικά. Είναι ένας καταπληκτικός καλλιτέχνης και γνώστης του επαγγέλματος. Ό,τι κομμάτι λείπει, στο φτιάχνει. Ένας από τους σημαντικότερους κατασκευαστές αργαλειών, ήταν ο Μάρκος Σκουλούδης. Μάλιστα στο σεμινάριο που προανέφερα, χρησιμοποιήσαμε αργαλειούς του. Ήταν ένας καλλιτέχνης που έφτιαχνε αργαλειούς πραγματικά κομψοτεχνήματα, με σκαλίσματα από πάνω μέχρι κάτω. Όποιο σημείο του αργαλειού και να δεις, υπάρχει σκάλισμα. Πλέον έχει φύγει από τη ζωή.
Τι μπορεί να φτιάξει κάποιος από έναν αργαλειό;
Τα πάντα. Έχω υφάνει ακόμα και ξύλο. Μαζεύω ξύλα από τη θάλασσα και κάνω διάφορες τεχνικές μαζί με το μαλλί. Μπορείς να φτιάξεις χαλιά, τσάντες (και μεγάλες αλλά και πιο λεπτές βραδινές), ζώνες, ρούχα, κουρτίνες, τραπεζομάντηλα, σεντόνια, μαξιλάρια... Ό,τι θες. Παλαιότερα δεν υπήρχαν βιομηχανίες και βιοτεχνίες. Κάθε κοπέλα που παντρευόταν είχε στην προίκα της έναν αργαλειό. Ήταν το πρώτο πράγμα που έπαιρνε. Πέρα από αυτά που έπαιρνε από την οικογένειά της, έπρεπε να φτιάξει μόνη της τα χαλιά της, τα ρούχα της οικογένειας, τις κουβέρτες, τα σεντόνια, τα σακιά που αποθήκευαν τρόφιμα, αυτό που έβαζαν στο σαμάρι κτλ. Όλα γίνονταν στον αργαλειό.
Τι σας ζητάνε πιο συχνά να φτιάξετε και ποιο πανί είναι πιο δύσκολο και γιατί;
Το πιο δύσκολο είναι το μετάξι, είτε φυτικό είτε ζωικό. Είναι δύσκολο στην ύφανση αλλά έχει φοβερό αποτέλεσμα. Μου ζητάνε τα πάντα. Προχθές πούλησα ένα χαλί από βελούδο που δεν πίστευα ποτέ ότι θα πουληθεί. Ζητάνε αρκετά εσάρπες και φορέματα. Έχω φτιάξει και από μόνη μου κομμάτια τα οποία μπορεί να αγοράσει κάποιος, αλλά αν θέλει κάποιος να παραγγείλει κάτι, με χαρά το φτιάχνω. Το υφαντό προσαρμόζεται με την εποχή και με τις ανάγκες που έχει ο κάθε άνθρωπος. Γι' αυτό έχω και διαφορετικούς αργαλειούς για να μπορώ να φτιάχνω ό,τι μου ζητήσει ο καθένας.
Τα σχέδια τα έχετε από πριν έτοιμα ή σας βγαίνουν στην πορεία; Από τι εμπνέεστε;
Υπάρχουν κάποια στάνταρ σχέδια, αλλά μου έρχονται και πολλά στην πορεία. Τα στάνταρ σχέδια είναι τα γεωμετρικά, τα αρχαϊκά, τα μινωικά, τα λουλούδια. Κάποια από τα σχέδια είχαν αποτυπωθεί από τη Φλωρεντίνη Σκουλούδη – Καλούτση, η οποία ήταν ζωγράφος και βρέθηκε δίπλα στον Έβανς. Έτσι έβγαλε τα σχέδια της Κνωσού. Δικά της επίσης είναι αυτά με την άνοιξη και τα λουλούδια. Από εκεί κι έπειτα, μπορείς να «μπλέξεις» διάφορα σχέδια. Εμένα με εμπνέει πολύ και η φύση. Τις προάλλες κοίταξα έξω από την αυλή μου και είδα ότι υπήρχαν δύο πάπιες και ακριβώς απέναντι να τρέχει νερό. Παράτησα ό,τι έκανα εκείνη τη στιγμή και έφτιαξα το αντίστοιχο σχέδιο. Το διάνθισα με διάφορα άλλα στοιχεία, όπως πρασινάδα, ένα νησάκι, μερικά δέντρα, πουλάκια, σύννεφα και έναν ήλιο. Όποιος ασχολείται με τον αργαλειό, πέρα από τα σίγουρα σχέδια που έχει, μπορεί να φτιάξει διάφορα άλλα που έχει βρει, και να τα προσαρμόσει πάνω σε αυτό που θέλει να φτιάξει.
Μιλήστε μας λίγο για τη συνεργασία σας με τον οίκο Chanel. Πήραν υφάσματα από εσάς; Πότε και πώς έγινε αυτό;
Ήταν ένα εντελώς τυχαίο γεγονός. Πριν από λίγα χρόνια, το καλοκαίρι του 2016 αν θυμάμαι καλά, έκανα έκθεση με τα υφαντά μου στο Γιαλί Τζαμισί. Ανάμεσα στον κόσμο που την επισκέφθηκαν, ήταν και δύο κοπέλες, οι οποίες έμοιαζαν τουρίστριες. Κοίταζαν τα υφάσματα και όλα τα εργόχειρά μου και στο τέλος αγόρασαν δύο κομμάτια της συλλογής μου, φτιαγμένα από σαντούκ. Μου είπαν ποιες είναι με το που τα πήραν. Μου άφησαν τις κάρτες τους με τα ονόματά τους και μου είπαν ότι δούλευαν στον οίκο Chanel - η μία ήταν σχεδιάστρια και η άλλη στυλίστρια - και ότι τα υφάσματα θα χρησιμοποιηθούν στην επόμενη κολεξιόν τους. Έπαθα σοκ εκείνη τη στιγμή, δεν μπορούσα να το πιστέψω. Μάλιστα, μου είπαν να μπω μετά από λίγο καιρό στο διαδίκτυο να δω πώς ακριβώς θα τα αξιοποιήσουν. Είχα παρατηρήσει ότι κοιτούσαν προσεκτικά τα υφάσματα αλλά δεν πέρασε ποτέ από το μυαλό μου κάτι τέτοιο. Πού τα χρησιμοποίησαν τελικά δεν ξέρω, ειλικρινά δεν έψαξα ποτέ. Δεν ξέρω γιατί, λάθος μου, τώρα το έχω μετανιώσει.
Με ποια άλλα brand έχετε συνεργαστεί;
Στην ίδια έκθεση, με βρήκε και το ελληνικό brand, το Gaenous. Ιδιοκτήτρια και δημιουργός του, είναι η Ευτυχία Σαρρή, η οποία αυτή τη στιγμή δραστηριοποιείται στην Αθήνα. Είναι ένα εξαιρετικό πλάσμα και πολύ προχωρημένη στα ρούχα που φτιάχνει. Συνεργαστήκαμε για δύο χρόνια όταν ήταν στο Λονδίνο. Της έχω φτιάξει υφάσματα και έχει κάνει καταπληκτικά ρούχα.
Μία συγγενής της, η Ρούλα Ζουριδάκη, ήρθε κάποια στιγμή σε μια άλλη έκθεση που κάναμε εδώ στον Βατόλακκο και πήρε κάποιες εσάρπες τις οποίες ήθελε να τις πάει σε μία μαρκησία στη Βουργουνδία. Εκείνη ενθουσιάστηκε και έβαζε τις εσάρπες στα δωμάτια του πύργου της όπου χτύπαγε ο ήλιος, για να βλέπει τα χρώματα που έκανε το μετάξι και η μεταλλική κλωστή από το φως του.
Μία άλλη εταιρεία με την οποία συνεργάζομαι επί του παρόντος έχοντας στείλει υφάσματα, είναι η Gigi Koko, η οποία φτιάχνει εντυπωσιακά χειροποίητα παπούτσια και δραστηριοποιείται στην Oxford Street και στη Νέα Υόρκη. Έχω πάρει μεγάλη χαρά από όλες τις συνεργασίες μου.
Κάπου διάβασα ότι έχετε έρθει σε επαφή και με ανθρώπους από τον οίκο Dior... Ισχύει κάτι τέτοιο;
Τον Δεκέμβριο του 2020 ήταν να έρθουν στην Κρήτη άνθρωποι από τον οίκο Dior. Σε επαφή μαζί τους, θα με έφερνε το Λύκειο Ελληνίδων Χανίων και η πρόεδρος του, η Τατιάνα Κουράκη. Δυστυχώς, τη συγκεκριμένη μέρα που ήταν να βρεθούμε, στις 19 Δεκεμβρίου 2020, επιδεινώθηκε η κατάσταση υγείας του πατέρα μου, ο οποίος ήταν ήδη πολύ βαριά άρρωστος. Μπήκε στο νοσοκομείο και στις 25 Δεκεμβρίου πέθανε. Τελικά το ακύρωσα και οι άνθρωποι από τον Dior πήγαν στα Ανώγεια. Δεν γνωρίζω αν συνεργάστηκαν με κάποιον από εκεί, απλά ότι πήγαν.
Θέλετε να πείτε κάτι σε όσους σκέφτονται να ασχοληθούν με την παραδοσιακή υφαντική;
Να το κάνουν, το έχουμε ανάγκη γιατί είναι η ρίζα μας. Εγώ έχω δεχθεί πάρα πολύ μπούλινγκ πάνω σε αυτό. Με αποθάρρυναν λέγοντας μου «Με τι θα ασχοληθείς τώρα; Πώς σου ήρθε; Ποιος θα ασχοληθεί με αυτό τώρα;». Η υφαντική έχει εξελιχθεί και νιώθω πολύ περήφανη, γιατί από το 2005 που μέχρι τότε δεν είχε εμφανιστεί κάποιος, είμαι αυτή που έφερα στην επιφάνεια το ρούχο το υφαντό πάλι, τουλάχιστον στα Χανιά. Έβαλα μετάξι, και φυτικό φλος μετάξι κι έφτιαξα τις πρώτες εσάρπες οι οποίες είχαν και πολύ μεγάλη ζήτηση. Εύχομαι λοιπόν να ασχολούνται με την παραδοσιακή υφαντική όσο περισσότερα άτομα γίνεται σε όλον τον κόσμο και σε όλη την Ελλάδα, για να μη χάνουμε την ταυτότητά μας. Γιατί καλώς ή κακώς όλες αυτές οι τέχνες είναι η ταυτότητά μας. Και δεν προχωράμε εάν δεν αναγνωρίζουμε τις ρίζες μας. Για 'μένα αυτό είναι το πιο σημαντικό.