Μια παρέλαση στη Νέα Υόρκη, Πέμπτη Λεωφόρος, μια μικροσκοπική γυναίκα διασχίζει το δρόμο, είναι φθινόπωρο, τα κλαδιά αναδεύονται στο Central Park, ο Μάνος Χατζιδάκις την κοιτάζει, στο μυαλό του έχει τις μελωδίες του Βιβάλντι από μια συναυλία που είχε δει προ ημερών, τρέχει να προλάβει τη γυναίκα: Είναι η στιγμή που μέσα στον Μάνο Χατζιδάκι γεννιέται το Χαμόγελο της Τζοκόντας. Γεννιέται αυτό το έργο που έχει βαθιά εγγραφεί στο παγκόσμιο ακροατήριο.
Οταν τον Σεπτέμβριο ο Μύρων Μιχαηλίδης ανακοίνωσε πως η Εθνική Λυρική Σκηνή ανέθεσε τη χορογραφία για μπαλέτο του Χαμόγελου της Τζοκόντας, σκέφτηκα πόσο μεγάλη ευκαιρία, αλλά και πόσο απίστευτο δύσκολο θα είναι για έναν χορογράφο να μεταγλωττίσει, να σωματοποιήσει αυτή την ιδανική μουσική που έχει γίνει τόσο προσωπική για τον καθένα μας. Φέρει την εγγραφή και τις εικόνες του Μάνου Χατζιδάκι και ταυτόχρονα την αυστηρά προσωπική στιγμή του βιώματος κάθε ακροατή. Με αυτές τις σκέψεις έφτασα στο θέατρο Ολύμπια για να δω τις πρόβες του μπαλέτου (οι φωτογραφίες που βλέπετε εδώ είναι από τις πρόβες) με την σπουδαία χορογράφο Αγγελική Στελλάτου να δίνει οδηγίες, να τελειοποιεί. Στις 4 Μαρτίου κάνει πρεμιέρα η παράσταση, στο δεύτερο μέρος της οποίας θα παρουσιαστεί ο Μαρσύας, ένα από τα λιγότερο γνωστά έργα του Μάνου Χατζιδάκι.
Σε ξαναφτιάχνω με αγωνία
Το Κοντσέρτο ξεκινά και η Μαρία Κουσουνή, η Τζοκόντα, μόνη στη σκηνή μοιάζει να προσπαθεί να συγκρατήσει αυτό που αναβλύζει από μέσα της. «Βρίσκομαι σε μιαν αίθουσα συναυλιών. Παίζουν Βιβάλντι και με το πρώτο θέμα βλέπω το κάθισμα πλάι μου αδειανό» σημειώνει ο Μάνος Χατζιδάκις στο κείμενο που συνοδεύει το Κοντσέρτο.«Αρχίζω να σε φτιάχνω με την φαντασία μου και να σε βλέπω πλάι μου ν’ ακούς μαζί μου μουσική. Όμως έρχεται πάλι το πρώτο θέμα και μου δείχνει το κάθισμά σου αδειανό. Σε ξαναφτιάχνω με αγωνία και για να μη μου φύγεις πιάνω το χέρι σου και στο κρατώ μες στο δικό μου, ίσαμε που ‘ρχεται ξανά το πρώτο θέμα κι αφήνει άδειο το κάθισμά σου. Χαϊδεύω τ’ άδειο κάθισμα που ‘ναι ζεστό από το κορμί σου, αρχίζω πάλι πλάι μου να νιώθω την αναπνοή σου, αλλά το πρώτο θέμα οριστικά, τυραννικά κι’ απελπισμένα μου φανερώνει την αλήθεια. Εγώ είμαι μόνος, το κάθισμα άδειο κι εσύ δεν υπάρχεις.» Η Μαρία Κουσουνή τη στιγμή που μοιάζει έτοιμη να σπάσει βρίσκει την πειθαρχία και εκτινάσσεται, για να διστάσει και πάλι. Κατορθώνει να μπει και να δημιουργήσει χώρο στη σχέση του κοινού με τη μουσική και τα λόγια του Μάνου Χατζιδάκι.
Η Αγγελική Στελλάτου μέσα στο μουσικό σύμπαν του Χαμόγελου της Τζοκόντας, ουσιαστικά χορογραφεί τις σημειώσεις που είχε γράψει αντί στίχων ο Μάνος Χατζιδάκις δίπλα σε κάθε ένα από τα δέκα τραγούδια. Οι λέξεις, τα σημεία στίξης γίνονται κίνηση. Ετσι ακούγοντας το τραγούδι «Οι δολοφόνοι», βλέπουμε γυναίκες κυνηγημένες, γυναίκες να σπαράζουν να προσπαθούν να ξεφύγουν από τα χέρια των αντρών. «Αυτόματα γύρω μου αστράψανε φώτα πράσινα, κόκκινα, πορτοκαλιά, ο κόσμος πηγαινοερχόταν, μου ρίχνανε ματιές που με κορόιδευαν, μου τρύπαγαν τα σωθικά, με τις φωνές τους πρόστυχες σκίζαν τα ρούχα μου, περνούσανε βελόνες στο κορμί μου, έτρεχα να γλιτώσω, μα από παντού ξεφύτρωναν οι Δολοφόνοι.»
Το χαρτί γίνεται τοπίο
Ο Μάνος Χατζιδάκις μιλά για όσα εκπυρσοκρότησαν μέσα του βλέποντας μια γυναίκα μόνη σε μια μεγάλη αγαπημένη πόλη. Και η Αγγελική Στελλάτου χορογραφεί στη σκηνή του θεάτρου Ολύμπια που μεταμορφώνεται κάθε δευτερόλεπτο, αν και πάνω τις υπάρχουν μόνο τρία μεγάλα πάνελ λευκού χαρτιού. Αυτά τα κομμάτια χαρτιού γίνονται ηχείο, γίνονται τοπίο, γίνονται οι πόροι του δέρματος του ίδιου του έργου.
«Συζητώντας με την Αγγελική Στελάτου αυτό που ήθελα για το Χαμόγελο ήταν να είναι σαν αέρας. Αν μου έλεγες δηλαδή ποιο θα ήθελα να είναι το συστατικό των σκηνικών μου θα σου έλεγα, ο αέρας. Και τόσο άυλο σαν το αεράκι που σου φρεσκάρει το πρόσωπο», λέει η σκηνογράφος Εύα Μανιδάκη.
Το να δημιουργηθεί αέρας μέσα στο σκηνικό δεν ήταν εύκολο – θα δημιουργούσε δυσκολίες ακόμα και στην κίνηση των χορευτών. «Ετσι σκέφτηκα ένα υλικό που να αποτυπώνει τον αέρα της κίνησης των χορευτών» εξηγεί η Εύα Μανιδάκη. «Επέλεξα ένα ευτελές υλικό, ένα χαρτί με ίνες. Οταν φωτίζεται όμως, δημιουργεί ένα μοναδικό πλέγμα που κάθε στιγμή αλλάζει, μοιάζει σαν κλαδιά, σαν φύση, σαν πνεύμονες». Τα τρία μεγάλα πάνελ χαρτιού κινούνται στην σκηνή και φτιάχνουν εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους, δημιουργούν την εικόνα του πάρκου, ή των κορυφών των ψηλών κτιρίων της μεγαλούπολης (Νέα Υόρκη;).
Κάποιες φορές, αυτές οι τεράστιες επιφάνειες χαρτιού ακολουθούν την κίνηση, την πορεία των χορευτών. Και όταν τελειώνει το χαμόγελο της Τζοκόντας έχοντας εκτελέσει το καθήκον τους, δημιουργούν μια εικόνα έκπληξη και αφήνουν τον ήχο του χαρτιού να καλύψει το χώρο. Σαν μια κραυγή, ίσως; Αυτό απομένει να το δούμε στην παράσταση. Πάντως οι σημειώσεις και πάλι συν-ομιλούν ενστικτωδώς με τη δράση στη σκηνή. Γράφει για τη Βροχή: «Τότες με είδε ο ουρανός κι έκλαψε κι αυτός. Μια καταιγίδα ξέσπασε κραυγάζοντας κι ενώθηκε με τις κραυγές και τις δικές μου και καθενός που βρέθηκε σ΄ αυτή την πόλη μοναχός. Ίσαμε που ένα σφύριγμα σκίζει την πολιτεία στα δύο και ξεψυχάει στα πόδια μου, αφήνοντας να διαφανεί ο παλιός ήχος από ένα τσέμπαλο, που μεσ’ τη νύχτα με οδήγησε στο εσωτερικό ενός σιωπηλού σπιτιού ενός σπιτιού που κατοικεί η μητέρα μου.»
Ο Μάνος Χατζιδάκις περιγράφει τη στιγμή που γεννήθηκε το Χαμόγελο της Τζοκόντας
«Σε μια παρέλαση στη Νέα Υόρκη, με μουσικές, με χρώματα και με πλημμυρισμένη από κόσμο την 5η Λεωφόρο, βρισκόμουν μια Κυριακή απόγευμα το φθινόπωρο του 1963 όταν συνάντησα μια γυναίκα να περπατάει μοναχή με μιαν απελπισμένη αδιαφορία για ό,τι συνέβαινε γύρω της χωρίς κανείς να την προσέχει, χωρίς κανέναν να προσέχει, μόνη, έρημη μες στο άγνωστο πλήθος, που την σκουντούσε, την προσπερνούσε ανυποψίαστο, εχθρικό, αφήνοντας την να πνιγεί μες στη βαθιά πλημμύρα της λεωφόρου, μέσα στη θάλασσα που ακολουθούσε, μέσα στ’ αγέρι που άρχισε να φυσά. Έμεινα στυλωμένος, ο μόνος που την πρόσεξε, κι έκαμα να την πάρω από πίσω, να την ακολουθήσω και πλησιάζοντάς την να της μιλήσω, χωρίς να ξέρω τι να της πω, μα ίσαμε ν’ αποφασίσω, την έχασα από τα μάτια μου. Έτρεξα λίγο μπρος, ανασηκώθηκα στα πόδια μου για να την ξεχωρίσω, μα η μεγάλη μαύρη θάλασσα του κόσμου την είχε καταπιεί. Μέσα μου κάτι σκίρτησε οδυνηρά. Χωρίς να καταλάβω, είχα σταθεί έξω από το βιβλιοπωλείο του Ριτζιόλλι και στη βιτρίνα του, απέναντί μου ακριβώς, βρισκόταν ένα βιβλίο για τον Ντα Βίντσι με την Τζοκόντα στο εξώφυλλο του να μου χαμογελά απίθανα αινιγματική, αυτόματα μεγεθυμένη, όσο η γυναίκα που χάθηκε στον δρόμο. Δεν ξέρω γιατί όλ’ αυτά μπερδεύτηκαν περίεργα μέσα μου, μαζί μ’ ένα εξαίσιο θέμα του Βιβάλντι που είχα ακούσει πριν από λίγες ημέρες και που εξακολουθούσε να επανέρχεται τυραννικά στη μνήμη μου. Τα δέκα αυτά τραγούδια γράφτηκαν μ’ ένα συγκερασμό απελπισίας και αναμνήσεων. Το θέμα είναι η γυναίκα έρημη μες στην μεγάλη πόλη. Το κάθε τραγούδι είναι κι ένας μονόλογός της κι όλα μαζί συνθέτουν την ιστορία της. Μια ιστορία σύγχρονη και παλιά μαζί».
ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ
ΤΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ ΤΗΣ ΤΖΟΚΟΝΤΑΣ
Ο ΜΑΡΣΥΑΣ
Μπαλέτο σε χορογραφία της Αγγελικής Στελλάτου
Θέατρο Ολύμπια
4, 5, 6, 7, 8, 10, 11 Μαρτίου 2015
Πρώτη πανελλήνια παρουσίαση
Μουσική διεύθυνση Κωνσταντία Γουρζή
Με την Ορχήστρα, τους Α' Χορευτές, τους Σολίστ,
τους Κορυφαίους και το Corps de Ballet της ΕΛΣ