Λίγα 24ωρα πριν προσφέρει μια παγκόσμια εμπειρία, που όμοιά της δεν έχουμε ζήσει, μόνος με το Στραντιβάριούς του καταμεσής του θεάτρου της Επιδαύρου, ο σπουδαίος Λεωνίδας Καβάκος μιλά στο iefimerida για τη σημασία της βραδιάς, αλλά και για τα χαρακτηριστικά των Ελλήνων και την απόφαση Ερντογάν για την Αγία Σοφία, που χαρακτηρίζει «πολιτιστικό βιασμό».
Ξεκίνησε οδικώς από τη Ζυρίχη τη Δευτέρα, συνέχισε με πλοίο ως την Ηγουμενίτσα και έφτασε για μια μικρή στάση στην Αθήνα πριν κατέβει στην Επίδαυρο για το ρεσιτάλ με έργα Μπαχ, που θα δώσει το βράδυ της Παρασκευής. Ενα ρεσιτάλ που, όπως μου λέει από την άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής, μπορούσε να το ονειρευτεί, αλλά δεν φανταζόταν ότι θα γινόταν πραγματικότητα. Μέχρι που η Κατερίνα Ευαγγελάτου πήρε δειλά τηλέφωνο τον Λεωνίδα Καβάκο και του έκανε την πρόταση να εμφανισθεί ολομόναχος στη σκηνή της Επιδαύρου, με αφορμή τη συμπλήρωση 65 ετών από τη δημιουργία του θεσμού του Φεστιβάλ, μέσα στο καλοκαίρι της πανδημίας.
Το βράδυ της Τρίτης έκανε την πρώτη δοκιμή στον χώρο και ετοιμάζεται για το ρεσιτάλ με έργα Μπαχ που θα δώσει την Παρασκευή 17 Ιουλίου, την ώρα του ηλιοβασιλέματος. Με το Σταντιβάριους που δεν αποχωρίζεται τα τελευταία τέσσερα χρόνια -«είναι η φωνή μου», λέει- θα ερμηνεύσει τις Σονάτες και Παρτίτες για σόλο βιολί που έγραψε το 1720 ο Μπαχ. 300 χρόνια μετά, μέσα στο συγκλονιστικότερο θέατρο της αρχαιότητας με το συναίσθημα και τη συγκίνηση να παραμονεύουν διαρκώς.
Ομως μια συζήτηση με τον Λεωνίδα Καβάκο δεν μπορεί ποτέ να είναι προσηλωμένη μόνο στο επόμενο πρότζεκτ του. Ισα-ίσα. Ο Λεωνίδας Καβάκος, ο διεθνής Ελληνας, ο κορυφαίος του βιολιού σε όλο τον κόσμο, είναι πρωτίστως ένας πολίτης με βαθιά πολιτικό λόγο και μια διαρκή, άσβεστη σύνδεση με την Ιστορία και τον Πολιτισμό στη συνέχειά τους. Η έλλειψη παιδείας, ο τρόπος δομής του εκπαιδευτικού συστήματος είναι γι' αυτόν ένα θέμα στο οποίο διαρκώς επιστρέφει. Κάθε του κουβέντα είναι μαζί ατόφια πολιτική και προσωπική, με μια διάθεση να μιλήσει ανοιχτά ακόμα και για θέματα που άλλοι καλλιτέχνες αποφεύγουν. Για παράδειγμα, μιλάμε για την εικόνα του ελληνικού τουρισμού, για τα θαύματα που θα μπορούσε να πετύχει, την εμμονή σε πρόχειρες λύσεις και την αποκλειστική προσφορά του κλασικού μοντέλου ήλιος-θάλασσα-φαγητό, όταν οι δυνατότητες της χώρας είναι μοναδικές.
Μου περιγράφει πως πριν από χρόνια βρισκόταν στη Γερμανία και τηλεφώνησε σε μεγάλο ξενοδοχείο της Κρήτης για να κλείσει ένα δωμάτιο. Του είπαν ότι η τιμή είναι 600 ευρώ τη βραδιά. Του φάνηκε εξωπραγματικό. Λίγες μέρες μετά, σε ένα τουριστικό πρακτορείο είδε μια προσφορά για την Ελλάδα, για την Κρήτη, στο συγκεκριμένο ξενοδοχείο: 1.100 ευρώ για μία εβδομάδα! Το έκλεισε φυσικά αμέσως. Γελάω και του λέω: Αυτό ακούγεται σαν ανέκδοτο.
«Δεν είναι ανέκδοτο. Είναι σκάνδαλο. Και γι' αυτό δεν μας σέβεται κανένας στο εξωτερικό. Μπορεί ο Γερμανός ή ο Ελβετός να κάτσει μία εβδομάδα εκεί όπου ο Ελληνας δεν μπορεί να πάει, όχι μόνο επειδή δεν έχει την οικονομική δυνατότητα -γιατί και να την είχε δεν θα του το προσέφεραν. Ο τουρισμός στην Ελλάδα αποδεικνύει την ταυτότητα του ποιοι είμαστε ακόμη. Είμαστε άνθρωποι του εύκολου χρήματος, του να αρπάξουμε ό,τι μπορούμε τώρα. Δεν υπάρχει όραμα, παρότι δυστυχώς όλοι μιλάνε γι' αυτό. Βλέπω σε μεγάλα φεστιβάλ στο εξωτερικό, στα οποία συχνά συμμετέχω, στο Σάλτσμπουργκ, στη Λουκέρνη και αλλού... Οι τιμές των εισιτηρίων είναι εξωπραγματικά ακριβές, τα ξενοδοχεία ακόμα περισσότερο, τα εστιατόρια, τα πάντα πανάκριβα εκείνη την εποχή. Ο κόσμος που πάει σε αυτά τα φεστιβάλ μπορεί να τα πληρώσει. Σημαίνει ότι έχουν καταφέρει να προσελκύουν τουρισμό που έχει μεγάλες οικονομικές αντοχές».
Αναρωτιέμαι γιατί η Ελλάδα που έχει τα λεγόμενα «συγκριτικά πλεονεκτήματα» τόσο του μοναδικού τοπίου όσο και της σχέσης με τον πολιτισμό, δεν έχει δημιουργήσει ένα αντίστοιχο φεστιβάλ που θα φέρει κοινό υψηλών οικονομικών δυνατοτήτων. Προφανώς θα σας έχουν καλέσει για να γίνουν συζητήσεις για να δημιουργηθεί ένα τέτοιο φεστιβάλ στην Ελλάδα.
«Καθόλου προφανώς. Αυτό που λέτε δεν έχει συμβεί ποτέ. Ποτέ, κανένας δεν με έχει καλέσει με τέτοια πρόταση. Ποτέ. Αυτό αποδεικνύει ότι είμαστε επιπόλαιοι, δεν είμαστε αντάξιοι ούτε του τόπου αυτού, ούτε της Ιστορίας του και του Πολιτισμού που διέδωσε ανά τον κόσμο».
Ρεαλιστικά μιλώντας, μπορούμε να πετύχουμε τη δημιουργία ενός τέτοιου φεστιβάλ που θα φέρει τέτοιου είδους τουρισμό;
«Είναι απολύτως εφικτό, όμως για να το πετύχουμε πρέπει να κερδίσουμε την εμπιστοσύνη, κάτι που χτίζεται δύσκολα και χάνεται εύκολα. Δεν χρειαζόμαστε μεγαλεπήβολα σχέδια, αλλά μεθοδικές, σωστές, μελετημένες κινήσεις, που θα δημιουργήσουν το κατάλληλο προφίλ. Οταν υπάρχει σταθερότητα τότε μπορεί να γίνει το σωστό άλμα και όλα πια είναι εφικτά».
Τι είναι ταλέντο, κύριε Καβάκο;
«Aρχισα πεντέμισι χρόνων να μαθαίνω βιολί και στα 18 μου είχα κερδίσει τον πρώτο μου διεθνή διαγωνισμό. Μέσα σε 12,5 χρόνια κατάφερα να διακριθώ παγκοσμίως, μεγαλώνοντας σε μια χώρα που δεν έχει μουσική παιδεία. Ξέρετε, δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει ταλέντο. Ταλέντο για εμένα είναι η μάχη που δίνει ο άνθρωπος στη ζωή του με τον χρόνο. Κάτι που μαθαίνει κάποιος σε 18 μήνες, άλλος το μαθαίνει σε έναν μήνα. Και οι δύο θα φτάσουν στον προορισμό τους, αλλά ο ένας θα φτάσει πολύ πιο γρήγορα. Υπάρχουν μερικοί άνθρωποι που έχουν ξεχωριστό ταλέντο και υπάρχουν κάποιοι που έχουν υπερφυσικές κατά τη δική μας αντίληψη ικανότητες -κάνουν επιστημονικές ανακαλύψεις, είναι φιλόσοφοι που καθορίζουν τον στοχασμό για την εξέλιξη της ανθρωπότητας κ.λπ. Στην κοινωνία μας δεν τα μαθαίνουμε αυτά, δεν τα αναγνωρίζουμε, εκμεταλλευόμαστε το γεγονός ότι προφανώς είμαστε όλοι ίσοι απέναντι στον νόμο για να πούμε ότι είμαστε ίσοι και στις ικανότητες. Υπάρχει ένας παράγων που δεν ελέγχουμε και λέγεται ζωή. Πρέπει να ανοίξουμε τις κεραίες μας για να καταλάβουμε ακριβώς πού βρισκόμαστε, να το συνειδητοποιήσουμε και να πορευτούμε με αυτό. Ομως, δυστυχώς, δεν έχουμε το σύστημα Παιδείας που θα μας βοηθήσει να το καταφέρουμε. Η Παιδεία σήμερα ως επί το πλείστον αναπαράγει μηχανές που μπορούν να υποτάσσονται εύκολα σε έναν συγκεκριμένο τρόπο κοινωνικής ύπαρξης που λέγεται εργασία. Αυτή η εργασία τις περισσότερες φορές αγνοεί τελείως την πνευματική διάσταση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος χωρίς το πνεύμα δεν είναι τίποτα».
Η κυριαρχία του πνεύματος επί της ύλης. Εχει ενδιαφέρον. Μιλώντας τις προάλλες με τον Στέλιο Ράμφο για την Αγία Σοφία, εξηγούσε πώς όλο το μυστικό της παρουσίας του Θεού που επιτυγχάνεται μέσα στον ναό οφείλεται «στη μεταμόρφωση της ύλης. Η ύλη κυριολεκτικά γίνεται πνεύμα». Εχετε επισκεφθεί την Αγία Σοφία.
«Αρκετές φορές την έχω επισκεφθεί. Μάλιστα, στα τέλη της δεκαετίας του '80, ήμουν σχεδόν είκοσι ετών, έπαιξα μέσα στην Αγία Ειρήνη, έναν υπέροχο ναό στην Κωνσταντινούπολη. Πλέον δεν υπάρχει περίπτωση να ξαναπαίξω ποτέ στην Τουρκία. Ποτέ».
Εξαιτίας των εξελίξεων με την Αγία Σοφία;
«Μου είχε γίνει πριν λίγο καιρό πρόταση να παίξω στην Τουρκία και τους απάντησα "όταν σταματήσετε να ψηφίζετε τον Ερντογάν, τότε μπορεί να το σκεφθώ". Χρησιμοποίησα χαρακτηρισμούς που δεν θα ήθελα να επαναλάβω για τον Ερντογάν. Δεν υπάρχει περίπτωση να επισκεφθώ ξανά την Τουρκία».
Περιμένατε ότι θα φτάσει σε αυτή την απόφαση ο Ερντογάν, να κάνει τζαμί την Αγία Σοφία;
«Ναι, για εμένα ήταν αναμενόμενο. Ξέρετε, είμαι ένας άνθρωπος που πιστεύει πολύ στον ορθολογισμό, διαφορετικά είμαστε αιθεροβάμονες και κάποια στιγμή έρχεται η πραγματικότητα και σε χτυπάει στο κεφάλι. Μπορεί νομικά η πράξη του Ερντογάν να είναι κατοχυρωμένη, όμως θέλω να σταθώ σε ένα άλλο σημείο, που είναι πολύ πιο σημαντικό: στον ύψιστο συμβολισμό της πράξης, τον οποίο προσπαθούν όλοι -και η πολιτική ηγεσία- να τον υποβιβάσουν.
Για ποιο λόγο πιστεύετε ότι γίνεται αυτή η προσπάθεια υποβιβασμού;
Διότι αν πραγματικά δεχθούμε ότι ο συμβολισμός είναι ύψιστος, έχουμε υποχρέωση ανάλογης αντίπραξης. Η κίνηση του Ερντογάν είναι συμβολική όχι επειδή στρέφεται εναντίον του χριστιανισμού, αλλά επειδή στρέφεται εναντίον του θρησκευτικού στοιχείου που είναι βαθιά ριζωμένο στον ελληνισμό. Πέρα από το ότι είναι ένας παγκόσμιος πολιτιστικός βιασμός είναι και μια μαχαιριά κατευθείαν στο πολύ βαθύ εσωτερικό του ψυχισμού των Ελλήνων και ευρύτερα των χριστιανών. Πώς αντιδρούμε λοιπόν εμείς σε αυτή την κίνηση; Νομικά; Θα πάμε ως δικηγόροι στην Ευρώπη και θα ζητήσουμε τη συνδρομή της; Σωστό αυτό, όμως εγώ αν ήμουν κυβέρνηση επειδή γνώριζα ότι επίκειται η απόφαση για την Αγία Σοφία, ένα λεπτό μετά την ανακοίνωση του Ερντογάν θα ανακοίνωνα τα αντίποινα στην Τουρκία και μετά θα πήγαινα κατευθείαν στο εξωτερικό ως μέλος της Ε.Ε. και θα ζητούσα τη διεθνή συνδρομή. Γιατί δεν γίνεται αυτό; Γιατί πρέπει οι Ελληνες να βιώνουμε αυτού του είδους την προσβολή;
Που αποδίδετε αυτή τη στάση; Μην ξεχνάμε ότι ταυτόχρονα η Ελλάδα έχει σημαντικά αιτήματα και διαδικασίες μπροστά της αυτή την εποχή με το Ταμείο Ανάκαμψης και το ποσό που θα εξασφαλίσει η Ελλάδα.
Μα επιτέλους, υπάρχουν πράγματα πιο σημαντικά από τα χρήματα.
Μπορεί να σας πει κάποιος ότι έχετε την πολυτέλεια να το λέτε αυτό, το γνωστό «τι ανάγκη έχει αυτός» που ακούμε για ανθρώπους με διεθνή καριέρα.
Ας έρθει κάποιος να μου το πει αυτό και θα δει τι απάντηση θα λάβει. Εγώ γεννήθηκα και μεγάλωσα στον Βοτανικό. Τα πρώτα μου βήματα στη γειτονιά μου ήταν έξω από οίκους ανοχής, έχω γνωρίσει αυτή την πλευρά της ζωής μέχρι να φύγω στα 20 μου με υποτροφίες. Εχω εργαστεί και συνεχίζω να εργάζομαι αδιάκοπα, προερχόμενος από μια χώρα που δεν είχε να μου προσφέρει καμία υποστήριξη και διεθνή διασύνδεση. Εχω ανέβει έναν Γολγοθά από τότε που ήμουν 18 χρονών.
Από την άλλη αγαπάμε στην Ελλάδα να μιλάμε με καμάρι για τους διεθνείς Ελληνες. Εχουμε αυτό το αντανακλαστικό.
Για εμένα αυτό το αντανακλαστικό είναι λάθος. Βεβαίως είναι σημαντικό να έχει καταξιωθεί διεθνώς ένας καλλιτέχνης και έχει διατηρηθεί σε υψηλό επίπεδο για πολλά χρόνια. Και ίσως για κάποιους νέους να τους εμπνέει. Αλλα μέχρι εκεί. Από εκεί και πέρα τα πράγματα που πρέπει να θαυμάζουμε κυρίως εδώ στην Ελλάδα, ξεπερνούν κατά πολύ τη διεθνή καριέρα. Το ότι βγαίνω στην Επίδαυρο, πατάω στη σκηνή, στέκομαι στη μέση του θεάτρου, βρίσκομαι απέναντι από τις κερκίδες με το σχήμα του ανατέλλοντος ηλίου, βρίσκομαι σε έναν χώρο ιερό, θεραπείας, πνευματικής ανέλιξης, αυτό για εμένα είναι το σημαντικό. Ενας τόπος που μένει αυτούσιος και συνειδητοποιούμε βλέποντάς τον τι γνώριζαν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής ώστε να μπορούν να σχεδιάζουν και να πετυχαίνουν τέτοια αξεπέραστα θαύματα, τα οποία όμως είναι απολύτως εναρμονισμένα όμως μέσα στη φύση. Δεν ενοχλούν πουθενά, ίσα ίσα ενσωματώνονται. Αριστουργήματα που οι άνθρωποι αυτοί είχαν βρει τον τρόπο να τα ενσωματώνουν, δεν επέβαλλαν τίποτα πουθενά.
Γιατί επιλέξατε να παίξετε έργα του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ;
Γιατί η μουσική του Μπαχ έχει χαρακτηριστικά που συναντάμε σε αριστουργήματα όπως η Επίδαυρος. Το θέατρο της Επιδαύρου είναι μια κατασκευή που τελεί εν πλήρη αρμονία. Υπάρχει η χρυσή τομή στην κατασκευή του θεάτρου, στις κερκίδες, είναι φτιαγμένο με την αρμονία του χρυσού αριθμού «φ». Ενας χώρος μαθηματικά δομημένος τέλεια. Και έτσι ακριβώς είναι η μουσική του Μπαχ. Είναι απόλυτα μαθηματική μουσική που όμως δεν σε περιορίζει, σου προσφέρει απόλυτη ελευθερία. Ολοι ψάχνουμε σήμερα την ελευθερία, χρησιμοποιούμε όποια δυνατότητα για να είμαστε ελεύθεροι προς ίδιον όφελος. Ομως βλέπουμε ότι οι βαθύτατα δομημένες δημιουργίες που και στην τελευταία τους λεπτομέρεια έχουν κανόνες, είναι αυτές που περισσότερο απελευθερώνουν το πνεύμα. Η Ακρόπολη, η Επίδαυρος, μνημεία που όταν τα κοιτάμε ή στεκόμαστε μέσα τους, δεν νιώθουμε ποτέ φυλακισμένοι, αντίθετα νιώθουμε τη φαντασία να ταξιδεύει, νιώθουμε το πνεύμα να διεγείρεται, μια εγρήγορση, μια τέρψη και συναισθήματα όπως αυτό της αγάπης. Οχι της συναισθηματικής, αλλά της κοσμικής αγάπης που επιτρέπει στον κόσμο να υπάρχει. Αλλωστε όλα αυτά τα σημεία ήταν επιλεγμένα με σαφείς οδηγίες από τα μαντεία της εποχής. Εμείς δεν έχουμε μάθει να τα σεβόμαστε, αρκεί να δεις τον Παρθενώνα και την πόλη να είναι χτισμένη μέχρι ασφυξίας στα 100 μέτρα δίπλα του. Αντιμετωπίζουμε τα σημεία αυτά ως νεκρά, τεράστιο λάθος μας. Είναι σημεία φορτισμένα με ενέργειες που θα έπρεπε να έχουμε την ωριμότητα και τη γνώση να απορροφούμε αντί να προσπαθούμε να τα εγκλωβίσουμε μέσα στον δικό μας περιορισμένης αντίληψης κόσμο, επιβάλλοντας την δική μας παρουσία.
Φοβάστε ότι την ώρα του ρεσιτάλ μέσα στην Επίδαυρο, μπορεί να σας πνίξει η συγκίνηση;
Προσπαθώ να μην το σκέφτομαι αυτό.
Σας έχει απασχολήσει άρα;
Ναι προφανώς. Είναι κάτι εξαιρετικά δύσκολο.
Νομίζω είχατε παίξει κάποια στιγμή και μέσα στο Μουσείο της Ακρόπολης.
Ναι, στο πλαίσιο κάποιων γυρισμάτων. Ηταν η πρώτη μου φορά που πήγα, το μουσείο ήταν άδειο προκειμένου να γίνει η ηχογράφηση. Οταν έφτασα στον όροφο που βρίσκεται η Ζωφόρος άρχισα να τρέμω. Συγκινήθηκα βαθιά, δάκρυσα και ζήτησα λίγο χρόνο για να ηρεμήσω. Εφυγα για δυο ή τρεις ώρες. Επέστρεψα και μπόρεσα να παίξω. Το ίδιο είχα πάθει όταν είχα κατέβει στον τάφο του Φιλίππου, ήταν συγκλονιστικό.
Πόση διάρκεια θα έχει το ρεσιτάλ στην Επίδαυρο;
Το πρόγραμμα είναι μια ώρα και δέκα λεπτά χωρίς διάλειμμα. Το βράδυ της Τρίτης έκανα την πρώτη δοκιμή. Μελετήσαμε τον φωτισμό, τη θέση που θα σταθώ.
Υπήρξε πάλι αυτό το τρέμουλο;
Υπήρξε συγκίνηση αλλά όχι αυτό το τρέμουλο. Χρόνια πριν είχα έρθει ξανά εδώ ανεπίσημα, πήγα στις Μυκήνες στον τάφο του Ατρέως και όταν έπεσε το φως ήρθα στην Επίδαυρο. Οπως ήμουν, με την βερμούδα μου, κάθισα και έπαιξα για δυο ώρες όρθιος. Θυμάμαι είχαν μαζευτεί και τουρίστες και άκουγαν.
Τους κάνατε ένα δώρο, λοιπόν.
Δώρο στον εαυτό μου έκανα.
Με ποιο βιολί θα παίξετε;
Με το Στραντιβάριους που έχω τα τελευταία τέσσερα χρόνια. Αυτό είναι ουσιαστικά η φωνή μου.
Θυμάμαι, τελευταία φορά που σας συνάντησα, ανοίξατε τη θήκη και είδα μέσα φωτογραφίες, σημειώματα που κουβαλάτε όπου πάτε μαζί σας. Σαν κιβωτός. Τα έχετε ακόμα;
Πάντα. Ξέρετε η θήκη του βιολιού για τον βιολιστή είναι το alter ego του. Δεν το αποχωρίζομαι ποτέ όταν ταξιδεύω, άρα μέσα στη θήκη βάζω ό,τι πιο προσωπικό μπορώ να έχω μαζί μου. Το δέντρο μπορεί να μεγαλώνει και τα φύλλα του να ανθίζουν όμως η ρίζα μένει η ίδια. Αυτά τα αντικείμενα θυμίζουν τις ρίζες μου.