Είδαμε την έκθεση «We Betrayed the Horses»: Η Τζάνις Ράφα μετατρέπει το ΕΜΣΤ σε στάβλο επιθυμιών

Ροζ νέον φράσεις, σέλες και χαλινάρια. Η έκθεση "We Betrayed the Horses" της Τζάνις Ράφα μετατρέπει έναν χώρο του ΕΜΣΤ σε σκηνικό επιθυμίας – ή εξουσίας.

Εκεί όπου το σώμα απουσιάζει αλλά υπονοείται, εκεί όπου το ζώο έχει ήδη υποταχθεί, και ο θεατής βρίσκεται αντιμέτωπος με τις πιο σκοτεινές φαντασιώσεις της ανθρωπότητας.

Τα μαύρα πλακάκια λάμπουν σαν βρεγμένο δέρμα. Μυρίζει δέρμα μέσα στην αίθουσα με το ροζ φίλτρο να έχει κάνει σουρεαλιστική και αστικά kinky την θέα της Αθήνας έξω. Κρεμασμένα στους τοίχους, χαλινάρια και σέλες αλόγων – πραγματικά, μεταχειρισμένα, φορτισμένα με το βάρος σωμάτων που κάποτε ίδρωσαν, πάτησαν, υπάκουσαν.

Οι επισκέπτες περιφέρονται ανάμεσα σε τοίχους που θυμίζουν υπόγειο σαδιστικής αρένας. Κάπου, μια νέον φράση σφυροκοπά το βλέμμα: “your genitals rubbing my back / your hands whipping my butt / your heels spurring my ribs / your glories killing my needs”. Δηλαδή «τα γεννητικά σου να τρίβονται στην πλάτη μου / τα χέρια σου να μαστιγώνουν τους γοφούς μου / οι φτέρνες σου να σπιρουνίζουν τα πλευρά μου / οι θρίαμβοι σου να εξοντώνουν τις ανάγκες μου».

Είναι ποίηση; Εξομολόγηση; Ανάγνωση του σώματος του ζώου, ή του σώματος του εραστή;

Η Τζάνις Ράφα, με την έκθεση «We Betrayed the Horses» στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, φτιάχνει έναν χώρο-καθρέφτη του συλλογικού φαντασιακού γύρω από την κυριαρχία, τη σαγήνη και την εκμετάλλευση. Έναν χώρο βαθιά θεαματικό, σχεδόν θεατρικό – ο πιο “Instagrammable” των πρόσφατων εκθέσεων του ΕΜΣΤ. Οι επισκέπτες δεν φωτογραφίζουν μόνο τα έργα, αλλά και τον εαυτό τους μέσα σε αυτά: μπροστά από τις σέλες, κάτω από τις ουρές, δίπλα στο ροζ ποίημα-φωτεινή πληγή.

Η Ράφα ενορχηστρώνει ένα περιβάλλον γεμάτο υπονοούμενα, στο οποίο οι εικόνες της ιππασίας – τόσο παλαιάς όσο και μοντέρνας – μετατρέπονται σε εικόνες υποταγής και ελέγχου. Οι ουρές των αλόγων, που κρέμονται από τον τοίχο σαν μετάξι ή σαν μαλλί, δεν είναι απομιμήσεις – είναι αληθινές. Προέρχονται από ένα ευρύ και συχνά σκοτεινό εμπόριο ζωικών υλικών, όπως αυτό της τρίχας του αλόγου, ανάλογο με το εμπόριο του δέρματος ή του μαλλιού.

Η ίδια η καλλιτέχνιδα αναφέρει ότι ο κόσμος αγνοεί πόσο εκτεταμένα χρησιμοποιείται η ουρά του αλόγου – σε βιολιά, ρούχα, βούρτσες, ακόμα και εργαλεία. Η υλικότητα του έργου είναι τοποθέτηση από μόνη της: τι φανερώνει ένα σώμα όταν έχει αποσυναρμολογηθεί;

Πολλές από τις σέλες και τα εξαρτήματα που παρουσιάζονται είναι αντικείμενα παλιά, χρησιμοποιημένα, με ιστορίες. Μία από τις γυναικείες σέλες προέρχεται από την Αγγλία, του 19ου αιώνα – όπως εξηγεί η Ράφα, οι γυναίκες έπρεπε να κάθονται πλάγια, με τα δύο πόδια από τη μία μεριά, μια στάση που αναπαράγει κοινωνικές ντιρεκτίβες και σωματικούς περιορισμούς. Κάποιες από τις σέλες ανήκαν σε Έλληνα συλλέκτη, του οποίου ο προπάππους έφερε τον πρώτο υππόδρομο στην Ελλάδα από τη Σμύρνη. Αυτή η σιωπηλή ιστορία της ιππασίας – ταξική, έμφυλη, αποικιοκρατική – είναι ενσωματωμένη στα υλικά.

Μια από τις σέλες, δεν μου αποκαλύπτει ποια, ανήκει στην ίδια. Όσο εκτεθειμένη και να είναι μέσα στο έργο της, όσες συνεντεύξεις και αν δίνει -είναι η πιο περιζήτητη από τους υπόλοιπους τρεις καλλιτέχνες της νέας εσοδείας εκθέσεων στο ΕΜΣΤ- επιλέγει να είναι πεισματικά κρυπτική για κάποια ζητήματα. Ακόμα και στις συνεντεύξεις της, έχει η ίδια τον απόλυτο έλεγχο του τελικού αποτελέσματος. 

Η παρουσία του λόγου (του κειμένου) στα έργα της Ράφα δεν είναι συνηθισμένη, αλλά εδώ αποκτά στρατηγική σημασία. Όπως λέει η ίδια, την εξυπηρετεί η αμφισημία του: “δεν είναι σαφές ποιος μιλάει. Ο αναγνώστης μπορεί να παρερμηνεύσει, να διαβάσει το κείμενο μέσα από τον δικό του πόθο ή φόβο”. Οι λέξεις φωτίζονται από ροζ νέον – θυμίζοντας ταμπέλες ξενοδοχείων ημιδιαμονής, ερωτικά club, μια αισθητική ηθελημένα οριακή. Το άλογο εδώ δεν είναι σύμβολο ηρωισμού ή ταχύτητας, αλλά η φιγούρα που υπέμεινε. Αυτό που κυριάρχησαν. Το σώμα που δέχτηκε τις φωνές, τα σπιρούνια, τα χαλινάρια.

Και όμως, παρ’ όλη την αισθητικοποίηση του πόνου και της υποταγής, το έργο δεν είναι καταγγελτικό. Είναι περισσότερο μαρτυρία. Ανασύρει στη μνήμη την έκφραση «beast of burden» – το ζώο που κουβαλάει. Στην περίπτωση αυτή, το ζώο κουβαλά την ενοχή μας, την επιθυμία μας, την ανάγκη μας για ομορφιά που πονάει.

Η Τζάνις Ράφα δεν μας κουνά το δάχτυλο. Μας βάζει να σταθούμε κάτω από μια σέλα, να αγγίξουμε μια ουρά, να καθρεφτιστούμε στον μαύρο τοίχο – εκεί όπου ο θεατής γίνεται συνένοχος.

Η αφήγηση δεν τελειώνει εκεί. Σε έναν δεύτερο, πιο σκοτεινό χώρο, η Ράφα προβάλλει τη βιντεο-εγκατάσταση με τον ποιητικό και αινιγματικό τίτλο Η απουσία του σώματός σου διαμόρφωσε τα θεάματα του παρελθόντος μας. Το έργο, γυρισμένο εν μέρει στον εγκαταλελειμμένο ιππόδρομο του Μαρκόπουλου, είναι μια σπουδή πάνω στην ιστορία της ιππασίας, του αθλητισμού, του θεάματος και της εμπορευματοποίησης του ζώου.

Στο βίντεο, ο άνθρωπος απουσιάζει. Το σώμα – ζώου ή αναβάτη – έχει εξαφανιστεί, αλλά τα ίχνη του είναι παντού: στις άδειες κερκίδες, στους λασπωμένους διαδρόμους, στα φώτα που αναβοσβήνουν σαν σε εγκαταλειμμένο καζίνο. Η κάμερα κινείται αργά, χαμηλά, με μια οπτική που μοιάζει μη-ανθρώπινη, σαν να βλέπουμε τον χώρο μέσα από τα μάτια ενός ζώου που περιπλανιέται μετά την εγκατάλειψη. Το αποτέλεσμα είναι γοητευτικό και δυστοπικό: ένα ρέκβιεμ για τη σχέση μας με την άγρια φύση του αλόγου, για τη δόξα και την τιθάσευση, για το κενό που αφήνει πίσω του κάθε θρίαμβος.

Έντονο το αίσθημα μίας μελαγχολικής ανασκαφής – ένας συνδυασμός αρχείου και σύνθεσης, που θυμίζει συγχρόνως υπόγειο σταύλο και σιωπηλό γήπεδο. Οι εικόνες δεν καταγράφουν μόνο έναν χώρο, αλλά έναν χαμένο κόσμο. Το άλογο δεν είναι πια παρόν, αλλά το φάντασμά του καθορίζει κάθε καρέ.

Φεύγοντας, δεν μπορούσα να αποφασίσω αν αυτό που είχα μόλις δει ήταν μια ερωτική φαντασίωση ή ένα μνημόσυνο. Αν τα φωτεινά λόγια στον τοίχο ήθελαν να με σαγηνεύσουν ή να με κατηγορήσουν. Το σίγουρο είναι πως η Ράφα, με τη σιωπηλή επιμονή του έργου της, δεν προσφέρει λύσεις ούτε βολικές αφηγήσεις. Μόνο χώρους που ζητούν να κατοικηθούν από το βλέμμα – με όλη την ευθύνη, την επιθυμία και την ενοχή που αυτό κουβαλά.

info

Janis Rafa: We Betrayed the Horses

EMΣΤ δεύτερος όροφος . Έως 5 Οκτωβρίου