Βγαίνοντας από το ΕΜΣΤ, αισθάνεσαι ότι έχεις κάτσει σε ένα τραπέζι, απέναντι από τον Ιάννη Ξενάκη και σου έχει εξιστορήσει την ζωή του, τα τραύματα, τον πόνο, την εκστατική δημιουργία, τον τρόπο που καθόρισε την σύγχρονη μουσική, την αρχιτεκτονική. Ότι έχεις αγγίξει το χέρι του.
Μια απόδειξη πληρωμής, με ημερομηνία «Ιούλιος 1959», από το στούντιο του Λε Κορμπιζιέ προς τον Χenakis Jean: salaire brut 150.000. Στις 31 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς τον απέλυσε για να του ζητήσει να επιστρέψει το 1961 -ήταν αργά, ο Ξενάκης είχε ήδη αφοσιωθεί στη μουσική. Ένα χιλιοτσακισμένο βιβλίο του Πλάτωνα, των θρυλικών εκδόσεων Τauchnitz του 1829 που είχε πάντα μαζί του όπου βρέθηκε ο Ξενάκης, στα χρόνια της Αντίστασης, στη φυλακή, στη φυγή στο Παρίσι. Ένα σημειωματάριο, από τον Νοέμβριο του 1952, σκέψεις διάφορες και αναμεσά τους «πρέπει να μάθουμε να ξανακουμπάμε τον ήχο με τα δάχτυλα». Φωτογραφίες, ο Ξενάκης ενός έτους ντυμένος σαν κοριτσάκι κρατώντας μια ρακέτα, ο Ξενάκης με την Φρανσουάζ του, με την κόρη τους Μάχη, η μητέρα του Φωτεινή που έχασε όταν ήταν πέντε ετών και διαρκώς την αναζητούσε, όπως ο Οδυσσέας την μάνα του όταν κατέβηκε στον Αδη.
Είναι αυτά ελάχιστα από τα τεκμήρια, ντοκουμέντα, συναισθηματικά αποκόμματα της ζωής, της ιδιοφυίας, της δημιουργίας του Ιάννη Ξενάκη που απλώνονται στις δυο εκθέσεις που του αφιερώνει το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), επιτυγχάνοντας μια πραγματική τομή στην εκθεσιακή του παρουσία και προσφορά. Mια έκθεση που θα είναι σημείο αναφοράς. Ηδη ανοίγοντας την βαριά λευκή πόρτα της εισόδου για να μπεις στην αίθουσα που είναι βουτηγμένη στο γκρι του τσιμέντο, του μπετόν, που θα μπορούσε να είναι το εργαστήριο αρχιτεκτονικής και μουσικής σύνθεσης του Ξενάκη, νιώθεις σαν να έλκεσαι σε μια δίνη σαγηνευτική.
Ακούγοντας διαρκώς 14 μουσικά έργα του Ιάννη Ξενάκη, καθώς περπατάς μπροστά από γιγαντοοθόνες όπου προβάλλονται παραστάσεις ή εικαστικές του εκφράσεις, τεράστιες παρτιτούρες, σχέδια, φωτογραφίες, σημειώσεις, βιβλία, μακέτες που με έναν ανεπιτήδευτο τρόπο σε αφήνουν να ψαύσεις το φαινόμενο που φέρει το όνομα Ιάννης Ξενάκης.
Τιθάσεψε την τεχνολογία, αναγέννησε τη μουσική
Μηχανικός, μουσικός, μαθηματικός, στοχαστής, ο άνθρωπος αυτός διαπαντός άλλαξε την μουσική και έγινε ο ιεροφάντης της ηλεκτρονικής μουσικής, πάντρεψε τα μαθηματικά και την τεχνολογία με τη μουσική. Ο πρώτος που χρησιμοποίησε ηλεκτρονικό υπολογιστή για να δημιουργήσει, χωρίς στιγμή να νιώσει δέος απέναντι στην τεχνολογία χωρίς να χαλιναγωγηθεί από αυτήν. Το αντίθετο, την τιθάσεψε. «Τα ζωτικά προβλήματα δεν βρίσκονται στις υπολογιστικές μηχανές αλλά στις νοητικές συλλήψεις. Και η μόνη λειτουργία της μηχανής είναι να υλοποιήσει αυτές τις συλλήψεις». Με αυτή του τη σημείωσε βλέπουμε τη χρήση της υπολογιστικής μηχανής Sumax-e στη δεκαετία του ’70 σε μια από τις βιτρίνες της έκθεσης. «Αν αφήσουμε την υπολογιστική μηχανή να κάνει μουσική για ορχήστρα τα αποτελέσματα θα είναι αποκαρδιωτικά».
Οι έξι ενότητες που απαρτίζουν την έκθεση του ισογείου σε συνεργασία του ΕΜΣΤ και του Musée de la Musique-Philharmonie de Paris με τον τίτλο «Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες», είναι δομημένες με τέτοιον τρόπο ώστε μπορείς να πλοηγείσαι ανάμεσά τους με μια μοναδική άνεση και οικειότητα και να επιστρέφεις από τη μία στην άλλη για να συνδέσεις νοήματα, πληροφορίες. Σαν να ξεφυλλίζεις ένα συναρπαστικό βιβλίο και κάθε τόσο να επιστρέφεις σε μια σημείωσή σου ή μια τσακισμένη σελίδα γιατί νιώθεις ότι απλώνεται η πληροφορία και η σκέψη σου. Αριστουργηματικά στημένη η έκθεση μέσα σε αυτό το δωμάτιο που θυμίζει τις επιφάνειες που αγάπησε ο Κορμπιζιέ, με την επιμέλεια της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη (Flux-E). Tα πάντα λειτούργησαν εδώ με αρμονία και ελεγχόμενο πάθος, και με την ανάγκη της κόρης του Μάχης να φανεί πίσω και μέσα από τις δημιουργίες του Ιάννη, το τι άνθρωπος υπήρξε. Η Μάχη Ξενάκη συνεπιμελείται την έκθεση μαζί με την Κατερίνα Γρέγου (καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ) και τον Thierry Maniguet.
Μια ζωή γεμάτη τραύματα και θαύματα
Στέκεσαι στην ενότητα για τα «Πρώτα χρόνια» με τις παιδικές φωτογραφίες, τα δυο διαβατήρια του που εκδόθηκαν στην Ρουμανία όπου και γεννήθηκε -με διαφορετικές ημερομηνίες γέννησης το 1921 και το 1922- τα αδέλφια του. Την μητέρα του Φωτεινή που πέθανε στη γέννα της μικρής αδελφής του Ξενάκη -νεκρό γεννήθηκε το μωρό- μια απώλεια που τον στοίχειωσε. Σκύβουμε στη βιτρίνα και ακούμε το έργο του Άις που διατρέχεται από τον πόνο του για την απώλεια της μάνας. Του έλεγαν ότι της μοιάζει και αισθανόταν σαν να την έφερε μέσα του, σαν μετά τον θάνατό της να μπήκε μέσα του, όπως μου λέει η κόρη του Μάχη Ξενάκη.
Τα ίχνη του Ξενάκη είναι παντού: από τις παρτιτούρες, τα σημειώματα, τα σχέδια (αυτά τα κλαδιά δέντρων που στη συνέχει ενσωματώθηκαν στις συνθέσεις του στον υπολογιστή), τη μουσική, τις μακέτες. Η μακέτα του θρυλικού περιπτέρου της Philips για την Διεθνή Εκθεση στις Βρυξέλλες το 1958, από τα πρώτα πολυμεσικά έργα, που έγινε και η αιτία της μεγάλης σύγκρουσής του με τον Λε Κορμπιζιέ: ο φημισμένος Γάλλος αρχιτέκτονας δεν ήθελε να αναγνωρίσει ότι επρόκειτο για έργο του Ξενάκη (ένα χρόνο μετά τον απέλυσε όπως αναφέραμε παραπάνω). Εφερε όμως την ιδιοφυία του σε κάθε του σπιθαμή, όπως τις 13 ηχητικές διαδρομές με τα 325 μεγάφωνα και το έργο που συνέθεσε ειδικά για το περίπτερο, το «Συγκεκριμένο ΥΠ».
Δίπλα η μακέτα του Διάτοπου (Πολύτοπου του Beaubourg, 1977). Τα Πολύτοπα –τα πολυμεσικά χωρικά έργα που αποτελούσαν συγκερασμό ήχου, φωτισμών και ζωντανών επιτελέσεων– είναι επισφράγισμα της δημιουργικής ιδιοφυΐας του Ξενάκη, καθώς συνδυάζουν το σύνολο των δεξιοτήτων και των ενδιαφερόντων του, διαβάζουμε στο επιμελητικό σημείωμα. Θεωρούμενα ως μέρος του ώριμου έργου του, τα Πολύτοπα συνιστούν μια σύνθεση της Ξενάκειας σκέψης. Από το Γαλλικό Περίπτερο στην Διεθνή Έκθεση του Μόντρεαλ, το 1967, έως το Πολύτοπο των Μυκηνών ή το Διάτοπο στο Beaubourg, και τα δύο του 1978, αυτά τα φιλόδοξα και πολύπλοκα έργα έδωσαν την ευκαιρία στον Ξενάκη να προσεγγίσει ένα ευρύτερο κοινό, που ήρθε για να δει από κοντά αυτές τις χωροθετημένες παραστάσεις, που αναμείγνυαν ηλεκτρονικούς ή ενόργανους ήχους με φωτιστικές εγκαταστάσεις.
Κοιτάζω την μελέτη του για το Πολύτοπο του Μόντρεαλ: καλώδια τοποθετημένα στο κέντρο του κτιρίου, σε ύψος επτά ορόφων, ως βάση για 1.200 ηλεκτρονικούς λαμπτήρες που αναβόσβηναν σύμφωνα με την ρυθμική παρτιτούρα. Ημερομηνία, 1967.
Τα ίχνη από το διαμέρισμα και το στούντιο
Μια βιτρίνα είναι αφιερωμένη στην σύζυγό και συνοδοιπόρο του Φρασουάζ Ξενάκη, στη συνεργασία τους, στον τρόπο που βουτούσε στα βιβλία της για να φτιάξει νέα έργα. Στο βάθος της αίθουσας μια εντυπωσιακή μεγάλη βιτρίνα στον τοίχο που ανασυνθέτει μέρος της βιβλιοθήκης του Ιάννη Ξενάκη, με βιβλία και αντικείμενα που είχε δίπλα του στο στούντιό του, αλλά και στο σπίτι του. Η παρέμβαση της Εύας Μανιδάκη και το Θανάση Δεμίρη είναι εντυπωσιακή και βλέπουμε μπροστά μας την εσωτερική συναισθηματική και γνωσιακή γεωγραφία που καθόρισε τον Ξενάκη ως άνθρωπο και δημιουργό.
Στον τρίτο όροφο του ΕΜΣΤ, συναντά ο επισκέπτης την έκθεση «Ο Ξενάκης και η Ελλάδα» σε συνεργασία με το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ), που συνίδρυσε ο ίδιος ο Ιάννης Ξενάκης. Ένα χρονολόγιο, ένα μεγάλο γλωσσάρι με έννοιες και ονόματα που αποτελούν πυξίδες για το έργο του Ξενάκη, έγγραφα, φωτογραφίες, η φωνή του αλλά και το UPIC, το ηλεκτρονικό σύστημα σύνθεσης που ο ίδιος εφηύρε. Φέρνω στο αυτί ένα ακουστικό και τον ακούω να μιλάει για το πώς ήθελε να φέρει την μυκηναϊκή εκφορά, προφορά, μέσα στο έργο του για το Πολύτοπο Μυκηνών το 1978.
Ο Καραμανλής, ο Χατζιδάκις, οι Μυκήνες
Η φωτογραφία του Κωνσταντίνου Καραμανλή να προσέρχεται στις Μυκήνες αλλά και η επιστολή του Ξενάκη στον Καραμανλή. Τον ευχαριστεί που του έδωσε αμνηστία, του επέτρεψε να επιστρέψει στην Ελλάδα μετά από 27 χρόνια και του προτείνει την ίδρυση ενός επιστημονικού κέντρου για την μουσική, όπως αυτού που είχε ιδρύσει στο Παρίσι με χρηματοδότηση του προέδρου «Ζωρζ Πομπιδού».
O Ξενάκης με τον Μάνο Χατζιδάκι, μια φωτογραφία που σε κάνει να σαστίζεις έτσι όπως κοιτάζονται στα μάτια και νιώθεις τα εκτόπισμά τους ακόμα ενεργό, ηλεκτρικό. Η επιμέλεια ανήκει στους Σταμάτη Σχιζάκη (ΕΜΣΤ) και Στέλλα Κουρμπανά (Ωδείο Αθηνών-ΚΣΥΜΕ) και ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και πάλι στους Εύα Μανιδάκη και Θανάση Δεμίρη (Flux Office).
