Καθώς το ΕΜΣΤ για περίπου 7 μήνες μπαίνει στο σύμπαν του ιδιοφυούς μουσικού, στοχαστή, μηχανικού Ιάννη Ξενάκη, εμείς συναντήσαμε την κόρη του Μάχη, η οποία μας αποκάλυψε συγκλονιστικές στιγμές του πατέρα της -από αυτές που μπόλιασαν και διαμόρφωσαν τη μουσική και την προσωπικότητά του.
Τη φώναζε «Μα», «δική μου». Τη βάφτισε Μάχη για να παραμείνει ο ίδιος μαχόμενος και να ξέρει ότι το ίδιο θα συνεχίσει να κάνει αυτή. Εχασε το μισό του πρόσωπο από μια βρετανική οβίδα στα Εξάρχεια, έζησε 27 χρόνια αυτοεξόριστος στο Παρίσι, καταδικασμένος σε θάνατο εδώ στην Ελλάδα. Αλλαξε τον τρόπο που γράφτηκε και γράφεται η μουσική, ενώνοντάς την με τα μαθηματικά, την αρχαία Ελλάδα, τη βία που υπέστη στη ζωή του, την τεχνολογία -την οποία κατάπιε, δεν τον κατάπιε.
Μιλούσε διαρκώς στη μοναχοκόρη του, τη Μάχη, για την Ελλάδα και επειδή δεν μπορούσε να την πάει εκεί, την πήγαινε στην Κορσική, να εμβαπτιστεί στη Μεσόγειο, στην κοινή θάλασσα. Στον ομφάλιο λώρο.
Ακούγοντας τη Μάχη Ξενάκη να μου μιλά για τον πατέρα της είναι σαν να με διαπερνούν εκατό χρόνια πυκνής, επώδυνης προσωπικής αλλά και συλλογικής Ιστορίας και μαζί όλοι οι χυμοί της δημιουργίας που έκαναν τον Ξενάκη μοναδικό μουσικό, στοχαστή, αρχιτέκτονα.
Η Μάχη Ξενάκη, που ήρθε πρώτη φορά στην Ελλάδα σε ηλικία 18 ετών μαζί τον Ιάννη το 1974, συνεπιμελείται τη μία από τις δύο εκθέσεις που αφιερώνει το ΕΜΣΤ στον κορυφαίο, ιδιοφυή δημιουργό. Ξέρει μόνο τη λέξη «καληνύχτα», βλέπει τον Ξενάκη στα όνειρά της, επισκέφθηκε το σπίτι στα Εξάρχεια όπου η οβίδα σημάδεψε για πάντα τον πατέρα της. Και έχει μάθει να ψηλαφεί όλα τα σημάδια του, όπως μας τα αφηγείται εδώ στο iefimerida. Aπό τον θάνατο της μάνας του, όταν ήταν πέντε ετών, ως την αίσθηση του ότι τη φέρει μέσα του και τον τρόπο που τον άγγιζε η περιγραφή του Ομήρου για τον Οδυσσέα όταν συνάντησε τη μάνα του στον κάτω κόσμο.
Ενας σπουδαίος, παγκόσμιος σπουδαίος αποκαλύπτεται μέσα από τα λόγια της κόρης του και μέσα στο ισόγειο και τον τρίτο όροφο του ΕΜΣΤ.
Αυτοεξόριστος για 27 χρόνια, καταδικασμένος σε θάνατο. Τιμήθηκε από την Ελλάδα, αλλά ποτέ δεν έγινε μια έκθεση για αυτόν. Πώς νιώθετε που είστε εσείς, εδώ, στην Αθήνα, η κόρη του για να το κάνετε αυτό; Τι σας συνδέει με την πατρίδα του;
Ο πατέρας μου αγαπούσε βαθιά την Ελλάδα. Σε αυτά τα 27 χρόνια της εξορίας του αυτό που τον έδενε μαζί της το βρήκε κατά κάποιο τρόπο στην Κορσική. Κάθε καλοκαίρι πηγαίναμε εκεί, κάναμε καγιάκ, κάμπινγκ. Με αυτό τον τρόπο ο πατέρας μού μετέδωσε την αγάπη για τη φύση της Μεσογείου. Και φυσικά μου μιλούσε συνεχώς για την Ελλάδα, αγαπούσε ιδιαίτερα τους φιλοσόφους της, το αρχαίο ελληνικό θέατρο. Θα δείτε και στην έκθεση ότι υπάρχουν πολλά βιβλία και αναφορές σχετικές από το διαμέρισμα και το γραφείο του. Δυστυχώς, όμως, δεν μου μίλησε ποτέ ελληνικά.
Ούτε λέξη;
Μόνο τα βράδια πριν κοιμηθώ μου έλεγε στα ελληνικά «καληνύχτα!». Είναι η μόνη λέξη που ξέρω. Όταν ήρθαμε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1974 ή 1975 ήμουν 18 ετών και δεν μιλούσα ελληνικά και ούτε αργότερα το κατόρθωσα. Μάλιστα μεγαλώνοντας ο πατέρας μου με κατηγόρησε που δεν έμαθα ελληνικά (χαμογελά).
Αρα, τα χρόνια της αυτοεξορίας, ο ομφάλιος λώρος του πατέρα σας αλλά και ο δικός σας με την Ελλάδα ήταν η Μεσόγειος;
Ναι. Η Μεσόγειος αλλά και η αρχαιότητα. Ο Αισχύλος, ο Πλάτωνας.
Είναι σημαντικό προκειμένου κάποιος να καταλάβει καλύτερα τη μουσική του Ξενάκη να καταλάβει τι άνθρωπος ήταν. Συμφωνείτε; Θα το δούμε αυτό στην έκθεση, τουλάχιστον στο σκέλος που επιμελείστε;
Η έκθεση στήθηκε αρχικά Musée de la Musique-Philharmonie στο Παρίσι σε συνεργασία με τον Thierry Maniguet ο οποίος είναι μουσικολόγος και ήθελε προφανώς να εστιάσει περισσότερο στη σύνδεση της μουσικής με τα μαθηματικά, την αρχιτεκτονική, τον μουσικό κόσμο όταν εμφανίστηκε η πρωτόγνωρη, καινοφανής μουσική του Ιάννη Ξενάκη. Εγώ επέμενα και θέλησα να δείξω τη νεότητα του πατέρα μου. Ηθελα να δείξω ότι γεννήθηκε και μεγάλωσε από Ελληνες γονείς στη Βράιλα της Ρουμανίας μέχρι την ηλικία των 10 ετών, να υπάρχει αναφορά στη μητέρα του, τη Φωτεινή, την οποία έχασε όταν ο ίδιος ήταν πέντε ετών. Πέθανε πάνω στη γέννα, η αδελφούλα του επίσης γεννήθηκε νεκρή. Αυτές ήταν ιστορίες που τον σημάδεψαν βαθύτατα και όριζαν το ποιος είναι ο ίδιος.
Φρικτές, τραυματικές εμπειρίες σε μια ηλικία τρυφερή. Σας μιλούσε για αυτές;
Ναι, μου μιλούσε πολύ.
Και πώς αντιδρούσατε; Φοβόσασταν, κλαίγατε;
Ενιωθα ενσυναίσθηση για τον πόνο που βίωσε, τις δυσκολίες της ζωής του. Ξέρετε, υπήρχε και η ρουμάνικη πλευρά του, τα παραμύθια για τους βρικόλακες, η μετενσάρκωση. Ο πατέρας μου έχασε τη μητέρα του, Φωτεινή, όταν ήταν πέντε ετών και συχνά του έλεγαν ότι της μοιάζει και ότι από τον θάνατό της και μετά ενσωματώθηκε σε εκείνον... Ότι την ενσαρκώνει. Σε εμένα ο πατέρας μου έλεγε ότι μοιάζω πολύ στη γιαγιά μου, τη Φωτεινή. Υπάρχει ένα κομμάτι σε ένα έργο του όπου χρησιμοποιεί την ιστορία του Ομήρου για τον Οδυσσέα, ο οποίος κατεβαίνει στον Κάτω Κόσμο, συναντά τη μητέρα του και προσπαθεί τρεις φορές να την αγκαλιάσει, αλλά δεν το κατορθώνει. Ετσι ένιωθε και ο ίδιος, ήταν κάτι που υπήρχε μέσα του πάντα.
Είναι συγκλονιστικό. Και βέβαια δεν σταμάτησαν τα τραύματα μετά τον θάνατο της μητέρας του.
Μετά τον θάνατο της μητέρας του η οικογένεια κατέρρευσε. Ο πατέρας του τον έστειλε στην Ελλάδα για να πάει σχολείο στις Σπέτσες, στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή. Εκεί ανακάλυψε την Ελλάδα, την αγάπη του για τη χώρα και αυτό δόμησε σε μεγάλο βαθμό τον χαρακτήρα του. Εμεινε στις Σπέτσες ως την αποφοίτησή του, οπότε πήγε στην Αθήνα προκειμένου να σπουδάσει μουσική και μαθηματικά. Γράφτηκε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και ενώ ετοιμαζόταν να ξεκινήσει τις σπουδές του ξέσπασε ο πόλεμος με τον Μουσολίνι. Ακολούθησε η γερμανική κατοχή και τότε πλέον εντάχθηκε στην Αντίσταση, στο ΕΑΜ.
Από ένα μικρό νησί στην καρδιά του πολέμου στην Αθήνα.
Η Ελλάδα για τον πατέρα μου ήταν δύο διακριτές χρονικές περίοδοι. Μια πολύ μοναχική παιδική και εφηβική ηλικία σε ένα μικρό νησί, όπως είναι οι Σπέτσες, και στη συνέχεια η πλήρης πολιτικοποίηση και ο αγώνας στην Αντίσταση.
Και εκεί κόντεψε να χάσει τη ζωή του και βρέθηκε να φέρει για πάντα στο πρόσωπό του το σημάδι του αγώνα του -έχασε μάλιστα την όραση από το ένα μάτι. Πώς σας έχει διηγηθεί αυτή την ιστορία;
Ο πατέρας μου ήταν επικεφαλής μιας ομάδας κομμουνιστών στην Αντίσταση, στην ομάδα «Λόρδος Μπάιρον». Οι Ελληνες κομμουνιστές έκαναν δυνατή αντίσταση, περισσότερο από ό,τι σε άλλες χώρες. Όταν όμως υπεγράφη η συμφωνία της Γιάλτας μεταξύ Στάλιν και Τσώρτσιλ, η Ελλάδα περιήλθε υπό την σφαίρα της Μεγάλης Βρετανίας. Τότε κλήθηκαν οι Ελληνες πολεμιστές να παραδώσουν τα όπλα τους. Δεν το δέχθηκαν. Υπήρχε ένα συγκεκριμένο κτίριο κοντά στο Πολυτεχνείο που είχε ανατεθεί στον πατέρα μου για να προστατεύει τους κατοίκους του.
Το έχετε επισκεφθεί;
Ναι, το επισκεφθήκαμε πέρυσι. Οι Βρετανοί με ένα τανκ έφτασαν στο κτίριο και έριξαν μια οβίδα, η οποία τραυμάτισε τον πατέρα μου. Εχασε το μισό του πρόσωπο και το μάτι του. Ηταν σχεδόν πεθαμένος. Ο πατέρας του μπόρεσε και τον πήρε από εκεί και να τον συνεφέρει και στη συνέχεια τον φυγάδευσε στο αμπάρι ενός τυχαίου εμπορικού πλοίου που πήγαινε στη Γαλλία. Ηταν ήδη καταδικασμένος σε θάνατο και έπρεπε να φυγαδευτεί αμέσως, με κάθε μυστικότητα. Και επί 27 χρόνια δεν μπορούσε να επιστρέψει επειδή ήταν σε ισχύ η καταδίκη του σε θάνατο. Όταν κατέφυγε στο Παρίσι άρχισε να εργάζεται ως μηχανικός στο γραφείο του Λε Κορμπιζιέ.
Χρησιμοποιήσατε τη λέξη «σημάδι» για τον χαμό της μητέρας του πάνω στη γέννα της αδελφής του. Ένα σημάδι ήταν και η μοναχική παιδική ηλικία στις Σπέτσες. Και μετά ο πόλεμος, η οβίδα που τραυμάτισε βάρβαρα το πρόσωπό του. Μετέφερε στη μουσική του αυτή τη βία;
Φυσικά. Απολύτως. Για αυτό είναι σημαντικό να μιλήσουμε για τη ζωή του. Όταν έγραψε το πρώτο του μεγάλο έργο, το «Μetastasis» (1953-1954) αποτύπωσε εκεί τα βιώματά του κατά τη διάρκειά του πολέμου, τους βομβαρδισμούς, τις διαδηλώσεις, το κυνηγητό στους δρόμους. Ολα όσα αποτυπώθηκαν μέσα του. Οπότε η ελληνική Ιστορία τον σημάδεψε βαθιά. Σημάδεψε βαθιά και το έργο του.
Γιατί σας έδωσε το όνομα Μάχη;
Με ονόμασε Μάχη γιατί ήταν ο τρόπος του να συνεχίσει να μάχεται. Και επειδή αυτό ήθελα να κάνω κι εγώ.
Η πρώτη ανάμνηση που έχετε από τον πατέρα σας –ως πατέρα αλλά και δημιουργό;
Ζούσαμε στο Ενατο Διαμέρισμα στο Παρίσι και δεν υπήρχε στούντιο ή γραφείο, μόνο το σπίτι. Θυμάμαι τη μητέρα μου Φρανσουάζ, που ήταν συγγραφέας, να γράφει, τον πατέρα μου να γράφει στην παρτιτούρα μουσική και εμένα με μπογιές να ζωγραφίζω σε ένα χαρτί. Κάθε φορά που ήθελα να μιλήσω έφερνε το δάχτυλο στο στόμα και μου έλεγε «σουτ». Νόμιζα ότι αυτό συμβαίνει σε όλα τα σπίτια: γράφουμε μουσική, γράφουμε βιβλία και ζωγραφίζουμε μέσα στη σιωπή.
Αυτή η ιστορία, η πρώτη ανάμνηση, επηρέασε τον τρόπο που εξελιχθήκατε ως εικαστικός;
Απολύτως. Σκέφτηκα, ο πατέρας μου είναι μουσικός, η μητέρα μου συγγραφέας, εγώ θα ασχοληθώ με ένα άλλο μέσο: με τη ζωγραφική! Στο σημείο αυτό πρέπει να σας πω ότι ο πατέρας μου ήταν ένας δυνατός φεμινιστής Μου είχε δώσει τρεις εντολές: Μην αποκτήσεις ποτέ παιδιά, μην παντρευτείς με έναν άνδρα αλλά να έχεις πολλούς εραστές και, τέλος, να μάθεις μαθηματικά, γιατί είμαι βέβαιος ότι θα γίνεις ένας λαμπρός μαθηματικός. Ε, εγώ δεν πειθάρχησα ποτέ σε κάποια από αυτές τις τρεις εντολές.
Πώς τον φωνάζατε;
Papa (μπαμπά).
Ο ίδιος, πώς σας φώναζε;
«Μα»! «Δική μου». Είναι το κτητικό «ma» στα γαλλικά, που ήταν και ένα λογοπαίγνιο με το όνομά μου. Και όταν μου έγραφε με αποκαλούσε Μâa.
Πριν φύγει από τη ζωή ο Ιάννης Ξενάκης συζήτησε μαζί σας πώς θα επιθυμούσε να διαχειριστείτε το έργο του;
Όχι. Δεν ήθελε να γνωρίζει τι θα συμβεί μετά. Ηταν άνθρωπος της δράσης, της δημιουργίας. Τον φόβιζε ο θάνατος, το οριστικό τέλος. Δεν ήθελε να σκεφθεί τι θα γίνει μετά.
Ο τίτλος του βιβλίου σας -που σύντομα θα κυκλοφορήσει και στα ελληνικά- είναι «Ενας συναρπαστικός πατέρας». Πέρα από όσα μπορούμε να υποθέσουμε γνωρίζοντας την ιδιοφυία του, τι είναι αυτό που τον έκανε για εσάς συναρπαστικό;
Ηταν ένας χαρισματικός άνθρωπος, δυνατός, έμπαινε σε ένα δωμάτιο και ένιωθες αμέσως το εκτόπισμά του. Αγαπούσα πάρα-πάρα πολύ τον πατέρα μου, αγαπούσα τη μουσική του. Μου μιλούσε πολύ για τη ζωή του, τον πόλεμο, τον θάνατο της μητέρας του. Μου έλεγε ότι είμαστε μετεωρίτες και για αυτό δεν πρέπει να σταθούμε ούτε μια στιγμή, πρέπει να δημιουργούμε διαρκώς. Θα μπορούσε κάποιος να τον αποκαλέσει μελαγχολικό, αλλά δεν ήταν στα αλήθεια, γιατί υπήρξε πολύ μαχητικός. Αυτή ήταν και μια γοητευτική αντίφαση στον χαρακτήρα του. Ξέρετε, όσο ετοίμαζα τις εκθέσεις και τις εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια από τη γέννησή του στο Παρίσι, αλλά και τώρα που ετοίμαζα την έκθεση στο ΕΜΣΤ, τον ονειρευόμουν.
Και τι σας λέει σε αυτά τα όνειρα;
Μα καλά, γιατί ασχολείσαι με εμένα. Κάνε τη δουλειά σου. Μπες στο στούντιο και ζωγράφιζε.
ΕΜΣΤ
Ηχητικές Οδύσσειες, στο ισόγειο
Ο Ξενάκης και η Ελλάδα, στον τρίτο όροφο
Από 29 Ιουνίου ως 7 Ιανουαρίου 2024
www.emst.gr