Σε μια δαιδαλώδη σπηλιά, κάτω από τον βράχο, κάτω από το κάστρο, στήθηκε το έργο ΜΑΝΑ από την Αφροδίτη Παναγιωτάκου και τον Μανώλη Μανουσάκη. Ένα έργο για τη μάνα, τα Γιάννενα, την Ελλάδα, τα Βαλκάνια. Εκκινεί από τη μήτρα και βουτά στη μνήμη. Οι δημιουργοί μίλησαν στο iefimerida.
«Ο Μανώλης έχει πάει να ανάψει το έργο», μου λένε. Σαν να έχει πάει να ανάψει ένα κερί, μέσα στο καταφύγιο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, κάτω από τον βράχο, κάτω από το κάστρο των Ιωαννίνων. Εκεί όπου ρίζωσε, βουτηγμένο στην υγρασία της μνήμης το έργο ΜΑΝΑ που υπογράφουν η Αφροδίτη Παναγιωτάκου και ο Μανώλης Μανουσάκης, στο πλαίσιο της έκθεσης Plásmata II που παρουσιάζει το Ιδρυμα Ωνάση στο παραλίμνιο μέτωπο των Ιωαννίνων. Σε κάποια δωμάτια του χώρου που ανοίγει για πρώτη φορά για το κοινό, μυρίζει σαν ανοιξιάτικα λουλούδια επιταφίου, μυρωδιά δάνειο από την γειτονική οσφρητική εγκατάσταση «BugSim» του Θεόκλητου Τριανταφυλλίδη. Σπάει έτσι την μυρωδιά της υγρασίας στην είσοδο της σήραγγας.
Και κάπως συνειδητοποιεί κανείς ότι όλη η διαδρομή των Πλασμάτων, μέσα από κοπάδια πυγολαμπίδων, πλάι στην Παμβώτιδα, είναι σαν πορεία επιταφίου. Μία τελετουργία.
Το έργο ΜΑΝΑ είναι αυτό που λέει ο τίτλος του: αφιερωμένο στην μητέρα της Αφροδίτης Παναγιωτάκου, μιας προσωπικότητας των Ιωαννίνων, της πανεπιστημιακής καθηγήτριας Ελένης Κουρμαντζή. Οσα δεν είπε η διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση στη μητέρα της όλα αυτά τα χρόνια, έγιναν μια καταδυτική διαδρομή σε λόγια, εικόνες, ήχους των Ιωαννίνων. «Η μάνα μου είναι τα Γιάννενα», μου λέει καθισμένη πλάι στον Μανώλη Μανουσάκη, συνδημιουργό του έργου, που έχει τη δική του οικογενειακή ιστορία στην πόλη. Όταν έφτασε εκεί πριν δέκα μήνες για την έρευνα που οδήγησε στη δημιουργία του έργου, όταν άκουγαν το όνομά του οι Γιαννιώτες ενθουσιάζονταν, αφού εκεί είχε γυρίσει ο πατέρας του Μανούσος Μανουσάκης το σίριαλ «Αγγιγμα Ψυχής». Και τώρα, η κόρη της Ελένης και ο γιος του Μανούσου κάνουν ένα έργο για τα Γιάννενα.
ΜΑΝΑ με κεφαλαία είναι ο τίτλος του έργου σας. Είναι αρχικά που παραπέμπουν κάπου, ή είναι αυτό ακριβώς που δηλώνει;
Α.Π. Εμείς το είχαμε ονομάσει αλλιώς στην αρχή. ΝΤΖ. Γιατί όταν ρωτάνε την μάνα μου πώς λέγεται, απαντά Κουρμαντζή και επισημαίνει ότι γράφεται με «ντζ».
Μ.Μ. Όταν πρότεινε ο Πρόδρομος Τσιαβός να το ονομάσουμε ΜΑΝΑ, νομίζω ότι αμέσως αυτό απενοχοποίησε την Αφροδίτη να βγει και να το πει ανοιχτά. Και αυτό άλλαξε το έργο.
Με ποιον τρόπο το άλλαξε;
Μ.Μ. Εγινε ένα έργο για τα Γιάννενα πολύ πιο προσωπικό, ενώ πριν ήταν ένα έργο εμπειρικό για την πόλη.
Α.Π. Αλλά ταυτόχρονα προσωπικό μας. Βλέπω πώς αντιδρούν οι Γιαννιώτες.
Πώς αντιδρούν;
Α.Π. Σαν να βλέπουν την ιστορία τους. Την προσωπική τους ιστορία. Μάνα στην πραγματικότητα είναι η πόλη. Motherland.
Ενώ εμείς λέμε πατρίδα.
Α.Π. Δηλαδή, εγώ που λέω ότι εδώ είναι το πατρικό μου σπίτι, στην πραγματικότητα είναι το μητρικό μου.
Οι διαφυγές της γλώσσας.
Α.Π. Είναι ύπουλη η γλώσσα... Ακόμα και αν δεν το συνειδητοποιούν, οι Γιαννιώτες νιώθουν ότι το έργο αφορά τους ίδιους και την πόλη τους. Μπορεί να μην ξέρουν ότι το κρουστό που ακούν μέσα στο καταφύγιο είναι η σταγόνα που πέφτει πάνω στον τσίγκο, αλλά το καταλαβαίνουν.
Είναι δηλαδή πολύ οικείος αυτός ο ήχος εδώ στα Γιάννενα;
Α.Π. Απόλυτα. Γιατί έχουν πολλές σόμπες που εδώ τις λέμε μασίνες. Όπως βγαίνει το μπουρί απ’έξω, βάζουν από κάτω έναν τενεκέ και πάντα η βροχή πέφτει εκεί. Εγώ τον ξέρω αυτό τον ήχο. Όταν τριγυρίζαμε στην πόλη με τον Μανώλη και τον ακούσαμε του λέω «Μανώλη εδώ είμαστε. Αυτός ο ήχος είναι για μένα τα Γιάννενα». Και μετά ο Μανώλης έκανε μαγικά πράγματα με τον ήχο και έγινε ένα κρουστό που άλλοι τον ακούν σαν ήχο του τρένου, άλλοι σαν γρήγορο παλμό καρδιάς.
Μ.Μ. Εγινε το κεντρικό σημείο αναφοράς, ένα leitmotif μέσα στο έργο. Ολοι οι ήχοι που ακούγονται είναι από τα Γιάννενα. Σταγόνες που έχουμε ηχογραφήσει μέσα στη σπηλιά, μέσα στο νερό, τα πουλιά την ώρα που ξυπνάνε μετά από καταιγίδα.
Και οι εικόνες;
Α.Π. Τραβήχτηκαν κατά τους δέκα μήνες της έρευνας. Υπάρχουν εικόνες που γυρίστηκαν με 360 κάμερα γιατί η ιδέα ήταν να φέρουμε το «μέσα» της λίμνης έξω. Να δώσουμε στη λίμνη τον χώρο που είναι πραγματικά δικός της. Να πλημμυρίσει η λίμνη τη σπηλιά και την περιοχή της, να φέρουμε τα δέντρα μέσα και όλα αυτά να τα βλέπει ο θεατής με το βλέμμα του ψαριού ή του πουλιού. Συγκεντρώθηκε ατελείωτο υλικό. Σε αυτό προστέθηκαν εικόνες που τράβηξα με το κινητό μου, στο πατρικό της μάνας μου, στο σχολείο της το Αρχιμανδρειό που αναφέρει και ο ποιητής Γιάννης Δάλλας στο ποίημα που ακούγεται μέσα στο έργο, στον φούρνο του Συνίκη δίπλα στο σπίτι, στη γειτονιά, στον πλάτανο, στη βρύση που έχει φτιάξει ο παππούς μου.
Μ.Μ. Το ηχητικό είναι η αφετηρία μας και το εργαλείο μας. Φτιάχτηκε μια ηχητική διαδρομή με αντηχήσεις που ουσιαστικά ορίζει κάθε φορά την εμπειρία της ακρόασης ανάλογα με το που στέκεσαι μέσα στο καταφύγιο. Αυτή την ακουστική διαδρομή την μπλέξαμε δραματουργικά με της αφήγηση της μητέρας της Αφροδίτης για την ιστορία για τα βαφτίσια της που έγιναν όταν ήταν εννέα ετών, γιατί ο πατέρας της περίμενε να γυρίσει στην Ελλάδα η αδελφή του η Λέγκω που είχε μεταναστεύσει.
Α.Π. Καμία ηχογράφηση δεν έγινε σε γνώση αυτού που μιλάει.
Μ.Μ. Η Αφροδίτη έλεγε «θέλω να μπαίνω στη σπηλιά και να βρίσκομαι κάτω από το νερό». Ετσι κάναμε και υποβρύχιες λήψεις.
Αυτά τα 16 λεπτά μέσα στο υπόγειο καταφύγιο δίνουν την αίσθηση εισόδου σε μια μήτρα. Ακόμα και η υγρασία επιτείνει αυτή την αίσθηση.
Α.Π. Είναι μια μήτρα. Γίναν πολλές συζητήσεις για τις ώρες παρουσίασης του έργου. Μου αρέσει να μπαίνεις την ημέρα, να περνάς από το φως στο σκοτάδι και βγαίνοντας από αυτή την σπλαχνική σπηλιά να αντιμετωπίζεις το εκτυφλωτικό φως. Να ξέρεις ότι δεν υπάρχει επιστροφή.
Σαν μια γέννα.
Α.Π. Ακριβώς. Συνδέεται και με τη δική μου σχέση με τα Γιάννενα, με την ανάγκη μου να ξαναγεννηθώ σε αυτή την πόλη.
Γιατί να ξαναγεννηθείς;
Α.Π. Γιατί τώρα μπορώ να ξαναγεννηθώ με όλα μου τα κομμάτια μαζί.
Τι σε εμπόδιζε πριν;
Α.Π. Είναι και ηλικιακό το θέμα. Είναι όσα έχω κάνει στη ζωή μου.
Το γεγονός ότι έχεις αποκτήσει παιδιά, είσαι μάνα, ήταν καθοριστικό;
Α.Π. Όχι, το είμαι κόρη ήταν καθοριστικό. Γιαννιώτισσά.
Κόρη των Ιωαννίνων;
Α.Π. Της Ελένης. Η μάνα μου είναι τα Γιάννενα
Μ.Μ. Θεωρώ καθοριστική την αλλαγή της ονομασίας του έργου και την απενοχοποίηση της Αφροδίτης ότι θα μιλήσει για τη μητέρα της μέσω του έργου με όλες αυτές τις προεκτάσεις. Αλλά εμμέσως έχει να κάνει και με την ιστορία της δικής μου οικογένειας σχετίζεται με τη μετανάστευση, καθώς προέρχομαι από μια οικογένεια που μετανάστευσε ολόκληρη στη δεκαετία του ‘40 και του ‘50 στην Αμερική. Αλλά και όλων των Ελλήνων. Αυτά είναι κοινά βιώματα.
Α.Π. Ετσι κι αλλιώς όλη αυτή η διαδρομή μέσα στο καταφύγιο, με κάποιον τρόπο είναι για όσα δεν φαίνονται. Νιώθεις ότι έχει και άλλη διαδρομή μέσα στο καταφύγιο. Αλλά δεν θα δεν την δεις. Ολοι λένε «να είχαμε και άλλο χρόνο μέσα στο καταφύγιο!». Επίτηδες είπαμε όχι. Οι άνθρωποι που σας υποδέχονται και σας οδηγούν μέσα στο έργο, ουσιαστικά σας υποδέχονται σπίτι τους. Σου λένε «μπορείς να μπεις, αλλά για όσο θέλω εγώ». Μπορείς να μπεις στο ασυνείδητο του ονείρου μου, αλλά δεν θα μου θρονιαστείς κιόλας. Όταν σου πω θα φύγεις.
Πώς αποφασίσατε τι θα μπει σε κάθε δωμάτιο του καταφυγίου;
Μ.Μ. Τrial and error.
Α.Π. Kαι είναι και το άλλο. Το πώς χτίζεται όλο αυτό. Eχει κάτι το κατανυκτικό ο χώρος. Ελεγα στους συνεργάτες μας διάφορα πράγματα που σηματοδοτούν το τι σημαίνει Γιάννενα. Όπως οι Τζαμάλες, οι φωτιές στις Απόκριες. Κλείνουν οι δρόμοι και ο κόσμος πηγαίνει από φωτιά σε φωτιά. Αυτό συνδέεται και με το έργο του Πάνου Σκλαβενίτη στην έκθεση (#thehead | Zéte). Την Μεγάλη Παρασκευή επίσης, κάθε γειτονιά κάνει τον επιτάφιό της, πάλι κλείνουν οι δρόμοι, ξεκινάνε οι πομπές από γειτονιά σε γειτονιά και συναντιούνται στην πλατεία. Ολοι ξέρουν από πριν ότι ο επιτάφιος της Αγίας Μαρίνας θα είναι ο πιο όμορφος και όμως όλοι μπαίνουν στη διαδικασία να πουν ποιος τους αρέσει πιο πολύ. Το βράδυ των εγκαινίων που έβλεπα τον κόσμο σε αυτή την ωραία μαγική διαδρομή, να σταματούν σε κάθε έργο, μού ήρθε στο μυαλό η εμπειρία των επιταφίων στα Γιάννενα. Μας αρέσει η τελετουργία και συνέχεια μιλάμε για αυτό.
Περιγράψτε τη διαδρομή μέσα στο καταφύγιο και τα δωμάτιά του για όσους δεν το έχουν περπατήσει.
Α.Π. Στην επιλογή των δωματίων στο έργο, υπάρχει ένα πρώτο κεφάλαιο όπου έρχεται ο ποιητής Γιάννης Δάλλας (σ.σ. ήταν καθηγητής της μητέρας της, Ελένης Κουρμαντζή) και σου λέει είσαι εδώ και μιλάω σε εσένα που περνάς από την οδό Ανεξαρτησίας και την πύλη του Αρχιμανδρειού. Για έναν Γιαννιώτη αυτά είναι από τα πιο παλιά σημεία της πόλης. Μετά αρχίζεις και ακούς τον Τάκη Κουρμαντζή (σσ. παππούς της Αφροδίτης Παναγιωτάκου, πατέρας της μητέρας της, ο οποίος είχε βραβευθεί στο «Να η Ευκαιρία» στην κατηγορία δημοτικό τραγούδι) που τραγουδά «μαύρα μου περιστέρια άσπρα μου χελιδόνια από τα Γιάννενα σταθείτε να γράψω μια γραφή». Αναφέρεται πάλι στη μετανάστευση. Μετά πηγαίνεις στην κόρη του, την μάνα μου (αφηγείται πώς βαφτίστηκε σε ηλικία 9 ετών), μετά βλέπεις σαν να περνά όλη σου η ζωή μπροστά σου μέσα στον καταιγισμό των εικόνων, μετά ηρεμείς μέσα στον σκοτεινό διάδρομο. Και μετά έρχεται η στιγμή που μπορείς να πάρεις όλη αυτή τη στιγμή -και των προηγουμένων και τη δικιά σου- να την μεταβολίσεις, να μελώσεις, να σε καθησυχάσει κάπως και μετά να βγεις με όλα αυτά μαζί. Αλλά κι αλλιώς.
Σε ποια κατηγορία βάζουμε στο έργο; Πώς το αποκαλούμε;
Α.Π. Κατάσταση. Εγώ δεν το λέω εγκατάσταση.
Μ.Μ. Μια πολυμεσική κατάσταση με πολλές γωνίες και αρκετούς ανθρώπους που δούλεψαν για αυτό. Και πολλούς τεχνικούς.
Α.Π. Ολη η ιστορία των Πλασμάτων είχε ως επιμελητικό όρο ότι δεν θα καταλαβαίνεις που ξεκινά το ψηφιακό και γίνεται φυσικό και που το φυσικό γίνεται φύση. Η τεχνολογία δεν έρχεται να επιβληθεί. Όταν δουλεύαμε με τον Μανώλη, επειδή αγαπάμε το αναλογικό, θέλαμε η υψηλή τεχνολογία να λειτουργεί με τρόπο ώστε να νιώθεις ότι το έργο είναι αναλογικό ως και χειρωνακτικό.
Η παλαιοντολογία της τεχνολογίας
Α.Π. Ακριβώς. Είναι ο πρωτογονισμός του μέλλοντος, που λέει και ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης.
Είναι θνησιγενές το έργο; Εννοώ είναι τόσο site specific που δεν μπορεί να παρουσιαστεί αλλού;
Α.Π. Το σκέφτηκα. Ενώ στην αρχή ήμουν σίγουρη ότι αυτό το έργο ήταν μόνο για τα Γιάννενα, τώρα, μια μέρα μετά τα εγκαίνια, βλέπω να μπαίνουν άνθρωποι που δεν έχουν καμία σχέση με τα Γιάννενα -χθες είχαμε κόσμο από το Σιάτλ, τη Βιρτζίνια, το Τέξας, το Τελ Αβίβ- και όλοι να βγαίνουν στην ίδια κατάσταση. Γιατί ο καθένας έχει μια άλλη ανάγνωση. Ετσι, ενώ στην αρχή είπα αυτό είναι μόνο για εδώ, τώρα, μια μέρα μετά σκέφτομαι ότι δεν είναι site specific. Eίναι η ιστορία των Ιωαννίνων, της Ελλάδας, των Βαλκανίων.
Soul specific.
Α.Π Aυτό ακριβώς. Γιατί με ενδιαφέρει να υπάρχει και λίγο συναίσθημα, αλλά να βγεις καλά. Να βγεις μελωμένος λίγο. Μέχρι την μέση είναι η ιστορία της μάνας μου. Μετά είπα, ωραία τώρα ξεκινάει η δικιά μου. Και μέσα έχω πλάνα από το σπασμένο χέρι του Πρόδρομου, τον Μανώλη, τον Κωστή, την Αλεξάνδρα, όλους όσους δούλεψαν. Πριν να ανοίξουμε, όταν σταθήκαμε μόνοι μας μπροστά στην τουρμπίνα ήταν η στιγμή που γίναμε οικογένεια.
Η αντίδραση της μητέρας σου όταν είδε-μπήκε στο έργο;
Α.Π. Συγκινήθηκε πολύ. Κυρίως όταν μπήκε στο δωμάτιο με τη φωνή του πατέρα της. Και όταν βγήκε έκανε αυτό που κάνει η μάνα μου. Ακριβώς επειδή είναι βαθιά συναισθηματική δεν δείχνει το συναίσθημά της. Κούνησε το κεφάλι και μου έπιασε το χέρι. Αυτό θα έκανα κι εγώ. Δεν θα μπορούσα να της πω αυτά τα λόγια.
Οι κόρες σου πώς αντέδρασαν;
Α.Π. Είδαν την γιαγιά τους ως κόρη.
Μπορεί κάποιος τώρα να σε αποκαλεί πλέον και καλλιτέχνιδα;
Α.Π. Όχι ρε. Όχι. Εγώ δεν είμαι καλλιτέχνης.
Θα κάνεις και άλλα έργα;
Α.Π. Νομίζω ναι, με τον Μανώλη και τους Medea θα κάνουμε και άλλα έργα. Και ο ήχος θα είναι εκεί. Γιατί αν ξέρω κάτι καλά είναι ο ήχος. Τον ήχο καταλαβαίνω. Με τον ήχο λειτουργώ.
Περιγραφή του ΜΑΝΑ
Από πού είσαι εσύ;
Απροσδόκητες εικόνες και ήχοι εισβάλλουν μεταξύ των τειχών στις σήραγγες του εγκαταλελειμμένου καταφυγίου. Είναι το βλέμμα του πουλιού ή του ψαριού που κοιτά προς τα έξω. Η βροχή πάνω στον τσίγκο. Θραύσματα δεδομένων. Η λίμνη επανακτά το χαμένο της έδαφος εισβάλλοντας εκεί όπου ήταν πάντα. Η πολυεστιακή αυτή εγκατάσταση χρησιμοποιεί ζωντανές ψηφιακές εικόνες με παράλληλη κίνηση στον χώρο, προσωπικές αφηγήσεις με τηλεοπτικά και φωτογραφικά ντοκουμέντα, όλα ταυτοχρόνως, ώστε να μην μπορούμε να διαχωρίσουμε τα είδη. Τα Γιάννενα είναι πρόσωπο και ροή, όχι χωροταξικός προσδιορισμός.
Συντελεστές
VISUAL ARTIST & CREATIVE DEVELOPER ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΝΙΑΚΑ
VIDEO ARTIST ΧΑΡΗΣ ΛΑΛΟΥΣΗΣ
3D ARTISTS, PROJECTION MAPPING ΧΑΡΗΣ ΛΑΛΟΥΣΗΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΝΙΑΚΑ
ΒΙΝΤΕΟ, ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΗΣ
ΜΙΞΗ ΗΧΟΥ ΚΩΣΤΑΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ
ΒΙΝΤΕΟ ΓΙΑΝΝΗΣ ΛΩΛΗΣ, MICHAEL LARSSON
ΗΧΟΛΗΨΙΑ ΜΑΡΙΝΟΣ ΚΟΥΤΣΟΜΙΧΑΛΗΣ
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΦΩΤΙΣΜΟΥ ΚΩΣΤΑΣ ΑΛΕΞΙΟΥ
Plásmata II: Ioannina. Ως τις 9 Ιουλίου. Είσοδος Ελεύθερη. Από τις 6 το απόγευμα ως τα μεσάνυχτα