Ενα αριστούργημα της Τέχνης, ένα έργο που χαρακτηρίζει τον Βαν Γκογκ μαζί με τα ηλιοτρόπιά του, η περίφημη «Συγκομιδή της ελιάς» που ανήκει στη Συλλογή Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή θα αναχωρήσει προσωρινά από το Παγκράτι για μια διεθνή έκθεση στο Αμστερνταμ.
«Ο ψίθυρος της ελιάς έχει κάτι το πολύ προσωπικό, κάτι ιδιαιτέρως παλιό μέσα του», έγραφε στον αδελφό του μέσα από το άσυλο ο Βαν Γκογκ. Και ναι, είναι από τις περιπτώσεις που μέσα στον καμβά, μπορείς να δεις ολόκληρες αφηγήσεις που ξεπερνούν τη σύλληψη του καλλιτέχνη και βαθαίνουν στην ψυχοσύνθεση και τη ζωή του. Ο λόγος για την «Συγκομιδή της ελιάς» που ζωγράφισε ο Βαν Γκογκ μέσα στο άσυλο που νοσηλευόταν στη νότιο Γαλλία, ένα χρόνο ακριβώς μετά τον αυτοακρωτηριασμό μέρους του αριστερού του αυτιού. Η ψυχοσύνθεσή του, η κατάστασή του, η σχέση του με τον εαυτό του και τη φύση αποτυπώνονται σε αυτές τις μικρές, νευρικές, τέλειες πινελιές που συνθέτουν την εικόνα. Τον πίνακα αυτό που ζωγράφισε τον Δεκέμβριο του 1889, χώνοντας το καβαλέτο του μέσα στις λάσπες, στη συνέχεια αναπαρήγαγε από την ησυχία του του δωματίου του άλλες δυο φορές (τα αντίγραφα αυτά βρίσκονται σε Νέα Υόρκη και Ουάσιγκτον). Η πρώτη εκδοχή όμως, ανήκει στη Συλλογή Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή και έχουμε την σπάνια τύχη να την απολαμβάνουμε στον πρώτο όροφο του Μουσείου του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουανδρή στο Παγκράτι.
Παλεύω να αποτυπώσω τα ελαιόδεντρα
Το έργο αυτό, λάδι σε καμβά, διαστάσεων 73,5 επί 92,5, θα ταξιδέψει και θα εκτεθεί ως κορωνίδα της έκθεσης που διοργανώνει το Μουσείο Βαν Γκογκ από τις 22 Μαρτίου ως τις 12 Ιουνίου του 2022. Τίτλος της έκθεσης είναι «Ο Βαν Γκογκ και οι ελιές» και για πρώτη φορά στην ιστορία θα ενώσει σε μια αίθουσα δώδεκα διαφορετικά έργα του Ολλανδού ζωγράφου. Ολα τα υπόλοιπα είναι οι σπουδές που έκανε ο Βαν Γκογκ μέχρι να δημιουργήσει την Συγκομιδή. Η επιλογή του μουσείου δεν είναι καθόλου τυχαία: όπως προείπαμε, η ελιά είχε ιδιαίτερη σημασία για τον ψυχικά βασανισμένο Βαν Γκογκ. Ενιωθε να τον συνεπαίρνει η παρουσία της, σχεδόν η αιωνιότητα που έφερε στην μορφή, στα χρώματα, ακόμα και στο θρόισμα. Αποτελούσε όμως και μία δημιουργική πρόκληση για αυτόν. Eγραφε στον αδελφό του Τεό τον Σεπτέμβριο του 1889, τρεις μήνες πριν ζωγραφίσει την συγκομιδή: «Παλεύω να αποτυπώσω τα ελαιόδεντρα. Είναι ασημένια, μερικές φορές πιο μπλε, μερικές πιο πράσινα, χάλκινα, ασπρίζουν στο έδαφος που είναι κίτρινο, ροζ, κάπως μοβ ή πορτοκαλί μερικές φορές είναι μια χλομή κόκκινη ώχρα».
Μετά τον αυτοακρωτηριασμό μέρους του αριστερού αυτιού του λίγο πριν τα Χριστούγεννα του 1888, ο Βίνσεντ Βαν Γκογκ μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο της Αρλ. Η ψυχολογική του κατάσταση είναι τόσο φορτισμένη και βέβαια τα σχόλια της κοινωνίας τόσο έντονα που σύντομα μεταφέρεται σε ψυχιατρική κλινική στο Σαιν Ρεμύ ντε Προβάνς στο νότο της Γαλλίας. Νοσηλεύεται για έναν ολόκληρο χρόνο, αλλά απέχει από τον ασθενή που εγκλωβίζεται στον εαυτό του. Αυτόν τον ένα χρόνο στο ψυχιατρικό άσυλο ο Βαν Γκογκ δουλεύει ακατάπαυστα, πυρετωδώς, δουλεύει με μανία. Αρχίζει με τις προσωπογραφίες του, στη συνέχεια ζωγραφίζει διαδρόμους, δωμάτια και μετά σιγά σιγά βγαίνει έξω στους κήπους και τη φύση.
Η ελιά είναι σαν τον Ντελακρουά
Καθώς η κατάστασή του σταθεροποιείται, του επιτρέπουν να πάει στα βουνά, στα χωράφια και εκεί αρχίζει να δημιουργεί τα έργα του με τα κυπαρίσσια (παρατηρήστε πως σχηματίζονται από μικρές, έντονες, φορτισμένες πινελιές σαν φλογίτσες, που όμως τελικά δημιουργούν μια επίφαση γαλήνης). Ομως αυτό που τον εντυπωσιάζει είναι οι ελιές. Χώνει το καβαλέτο στη λάσπη και παρακολουθεί τη συγκομιδή τους. Γράφει στον αδελφό του: «Η ελιά είναι άλλο πράγμα. Είναι Ντελακρουά αν θέλουμε να την συγκρίνουμε». Συνολικά ζωγράφισε εκεί 15 έργα με θέμα την ελιά, εκ των οποίων τα τρία υπάρχουν στο μουσείο που φέρει το όνομά του στο Αμστερνταμ ενώ τα υπόλοιπα 12 θα ταξιδέψουν με κορυφαίο το έργο της Αθήνας.
Οι ροζιασμένοι κορμοί, τα φύλλα που σαλεύουν
Είναι Δεκέμβριος του 1889, σχεδόν έναν χρόνο μετά το επεισόδιο του αυτοακρωτηριασμού του αυτιού του όταν ζωγραφίζει τρεις γυναίκες την ώρα που μαζεύουν ελιές. Η περιγραφή του πίνακα από το Μουσείο είναι εκπληκτική και χαρακτηριστική της αξίας αισθητικά, καλλιτεχνικά, συναισθηματικά του έργου.
«Και στις τρεις συνθέσεις η χρωματική γκάμα είναι, όπως την περιγράφει ο ίδιος ο Βαν Γκογκ, απαλή, γαλήνια. Και οι τρεις είναι δουλεμένες με παχιές στρώσεις, δίνοντας έτσι ωραία υφή στο καμβά. Οι μικρές δυναμικές πινελιές κάνουν όλα τα στοιχεία να δείχνουν ζωντανά: τα φύλλα των δένδρων που σαλεύουν στον άνεμο, τους ροζιασμένους από τα χρόνια κορμούς, την οργωμένη γη, τον άστατο ουρανό, τις γυναίκες που δουλεύουν. Ομως, ούτε το τσουχτερό κρύο ούτε ο μόχθος διαφαίνονται στο αποτέλεσμα: αισθάνεται κανείς αληθινή αρμονία με την ευεργετική φύση. Η παρούσα “Συγκομιδή της ελιάς” ξεχωρίζει από τα δυο αντίγραφά της χάρη στον αυθορμητισμό που προκύπτει από τη ζωγραφική δημιουργία in situ. Αυτό κάνει τη σύνθεση πιο χρωματισμένων, τις πινελιές πιο νευρικές και επομένως λιγότερο ακριβείς. Το μέρος που φαίνεται ότι δουλεύτηκε με μεγαλύτερη θέρμη είναι ο ουρανός, προπαντός η κάτω αριστερή γωνία, όπου οι στρώσεις δείχνουν πολύ παχιές. Εκεί βλέπουμε γαλάζιο, λευκό, ροζέ αλλά και βιολετί και κίτρινο. Και όσο πλησιάζουμε τον πίνακα τόσο διακρίνουμε ότι η παλέτα που ήθελε να είναι απλή, είναι στην πραγματικότητα πολύ πιο σύνθετη κι αυτό σε κάθε λεπτομέρεια του πίνακα».
Για ένα αμιγώς ιδιωτικό μουσείο όπως το Μουσείο Γουλανδρή, η δημιουργία σχέσεων με μουσεία και συλλογές του εξωτερικού είναι καθοριστική για τη παρουσίαση νέων εκθέσεων, μέσω του δανεισμού. «Αυτό γίνεται με έναν και μοναδικό τρόπο: σχέσεις, σχέσεις, σχέσεις. Δανείζουμε έργα και έτσι μπορούμε να φέρουμε σπουδαία έργα στην Αθήνα» λέει η Mαρία Κουτσομάλλη, διευθύντρια της Συλλογής Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή. Σημειώνουμε ότι η διεθνής έκθεση για τον Βαν Γκογκ θα ξεκινήσει από το Μουσείο του Ντάλλας τον Οκτώβρη του 2021 πριν πάει στο Αμστερνταμ, αφού το Dallas Museumείναι συνδιοργανωτής. Ομως εκεί δεν θα πάει η ελληνική εκδοχή, αφού μάλλον θα χρησιμοποιηθεί ένα από τα άλλα δύο έργα της σειράς για την Συγκομιδή που βρίσκονται στο Metropolitan Museum Νέας Υόρκης και στη National Gallery της Ουάσιγκτον. Σημειώνουμε ότι είναι τα δυο αντίγραφα του πρωτότυπου έργου που ζωγράφισε ο ίδιος ο Βαν Γκογκ.