Δύο κείμενα για την Ευρώπη από τους διανοητές Μίλαν Κούντερα και Τζορτζ Στάινερ, που κυκλοφόρησαν πρόσφατα στα ελληνικά, κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την κρίση ταυτότητας του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Η ρωσική θηριωδία στην Ουκρανία έφερε ξανά τον πόλεμο και την ανασφάλεια στα εδάφη της ευρωπαϊκής ηπείρου.
Η Δύση, έχοντας πάρει τα μαθήματά της από τους δύο αιματηρούς πολέμους του 20ού αιώνα, απαντά με οικονομικές κυρώσεις που σταδιακά γονατίζουν τον εισβολέα, αποφεύγοντας έτσι -σοφά- μέχρι στιγμής μια τρομακτική γενίκευση του πολέμου. Είναι όμως αρκετό αυτό; Οι οικονομικές κυρώσεις είναι τα μόνα όπλα που διαθέτει η Δύση απέναντι στην επεκτατική αδιαλλαξία του Πούτιν, ο οποίος συνεχίζει να επιτίθεται με κάθε μέσο στην Ουκρανία, έχοντας όμως ως τελικό του αποδέκτη την ίδια τη φιλελεύθερη δυτική δημοκρατία;
Δεν είναι η πρώτη φορά που στην Ιστορία της Ευρώπης ο πολιτισμός συμβαδίζει χέρι χέρι με τη βαρβαρότητα. Αν και στα μεταπολεμικά χρόνια της ευημερίας και της ανάπτυξης είχαμε σχεδόν πιστέψει ότι τίποτα δεν θα μπορούσε να διαταράξει τη μακρά περίοδο ειρήνης, η αιματηρή, άγρια εισβολή στην Ουκρανία και το φυλετικό μίσος με το οποίο ο Πούτιν στοχοποιεί το ουκρανικό έθνος, μας προσγείωσε σε μια νέα πραγματικότητα, για την οποία σημαντικοί διανοητές, όπως ο Τσέχος συγγραφέας Μίλαν Κούντερα και ο Γαλλοαμερικανός κριτικός, δοκιμιογράφος, φιλόσοφος και καθηγητής Τζορτζ Στάινερ μάς είχαν προειδοποιήσει.
Μίλαν Κούντερα: Ο δυτικός πολιτισμός χάνει την ταυτότητά του
Το 1983 ένα κείμενο του Μίλαν Κούντερα με τίτλο «Ο ακρωτηριασμός της Δύσης ή Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης» (κυκλοφόρησε πριν από λίγες ημέρες στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Εστία, σε μετάφραση Γιάννη Η. Χάρη) έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό.
Το κείμενο αυτό, με τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, γίνεται, δυστυχώς, τρομακτικά επίκαιρο και αποκτά νέα δυναμική και σημασία.
Ουσιαστικά, πρόκειται για μία ομιλία που έδωσε ο Κούντερα, το 1967, στο Συνέδριο των Τσεχοσλοβάκων Συγγραφέων, η οποία, σύμφωνα με τον Γάλλο πολιτικό επιστήμονα Ζακ Ρούμπνικ, συνέβαλε «στην αναδιαμόρφωση του πνευματικού χάρτη της Ευρώπης», αλλάζοντας τον τρόπο με τον οποίο οι δυτικοί έβλεπαν τον πολιτισμό της Κεντρικής Ευρώπης.
Κατά τον Κούντερα, τα πολύπαθα μικρά έθνη στην αβέβαιη ευρωπαϊκή ζώνη μεταξύ Ρωσίας και Γερμανίας ήταν πάντα πιο ευάλωτα στην απειλή της ρωσικής δύναμης.
Η Ρωσία, αποκομμένη αγρίως μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση από την ευρωπαϊκή κουλτούρα, ενεργοποιώντας πλήρως «τις παλιές αντιδυτικές ρωσικές εμμονές», προσπάθησε να δημιουργήσει διά της βίας μια ασπίδα ενάντια στη δύση, κάνοντας επίθεση στη δυτική κουλτούρα των εθνών της Κεντρικής Ευρώπης.
Ο Κούντερα χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα τη ρωσική εισβολή στην Πράγα το 1968, κατά την οποία οι Σοβιετικοί ξερίζωσαν λυσσαλέα τη δυτική τσεχική κουλτούρα, θέλοντας με αυτό τον τρόπο να επιτεθούν στην Ευρώπη των Ιδεών και του Ορθού Λόγου, μιλά για τους κινδύνους που αντιμετωπίζει ο ευρωπαϊκός πολιτισμός αν χάσει το νόημα που του δίνει η πολιτισμική του ταυτότητα.
Ο Τσέχος συγγραφέας, που αναζήτησε καταφύγιο στη Γαλλία, αναρωτιέται γιατί επέτρεψε η Δύση την εξαφάνιση της κεντροευρωπαϊκής πολιτισμικής εστίας, η οποία έδωσε στην Ευρώπη έναν Μπέλα Μπάρτοκ, έναν Κάφκα, έναν Μούζιλ, έναν Μπροχ...
«Πώς είναι δυνατόν να μένει απαρατήρητη και δίχως όνομα» μια τέτοια θηριωδία; Και απαντά: «Η Ευρώπη δεν πρόσεξε την εξαφάνιση της μεγάλης πολιτισμικής εστίας της, επειδή η Ευρώπη δεν νιώθει πια την ενότητά της σαν πολιτισμική ενότητα. Αλλά σε τι βασίζεται ουσιαστικά η ενότητα της Ευρώπης; Τον Μεσαίωνα βασιζόταν στην κοινή θρησκεία. Τους Νέους Χρόνους, όταν ο μεσαιωνικός Θεός μεταμορφώθηκε σε Deus absconditus, σε κρυπτόμενον Θεό, η θρησκεία παραχώρησε τη θέση της στην κουλτούρα, που έγινε η υλοποίηση των υπέρτατων αξιών μέσα απ' τις οποίες αντιλαμβανόταν, προσδιόριζε και αναγνώριζε τον εαυτό της η ευρωπαϊκή ανθρωπότητα. Ωστόσο, μου φαίνεται ότι στον αιώνα μας συμβαίνει μια άλλη εξίσου σημαντική με την αλλαγή που ξεχωρίζει τη μεσαιωνική εποχή από τους Νέους Χρόνους. Έτσι, όπως εγκατέλειψε άλλοτε ο Θεός τη θέση του, παραχωρώντας την στην κουλτούρα, εγκαταλείπει σήμερα και η κουλτούρα τη δική της. Αλλά σε τι και σε ποιον; Ποιος είναι ο τομέας όπου θα υλοποιηθούν υπέρτατες αξίες, ικανές να ενώσουν την Ευρώπη; Τα τεχνολογικά επιτεύγματα; Η αγορά; Τα μέσα ενημέρωσης; (Ο μεγάλος ποιητής θα αντικατασταθεί από τον μεγαλοδημοσιογράφο;). Ή μήπως η πολιτική; [...] Ή μήπως μπορούμε να κατανοήσουμε την παραίτηση της κουλτούρας σαν ένα είδος λύτρωσης, στην οποία πρέπει να αφεθούμε εν πλήρει ευφορία; Ή μήπως θα ξανάρθει ο Deus absconditus να καταλάβει την κενή τώρα θέση και να γίνει ορατός; Δεν ξέρω, δεν ξέρω τίποτα. Πιστεύω μόνο ότι ξέρω πως η κουλτούρα εγκατέλειψε τη θέση της».
Τι σημαίνει αυτό; Πού οδηγεί; Κατά τον Μίλαν Κούντερα οδηγεί σε μια αληθινή τραγωδία. Με αντιδυτικές δυνάμεις να καραδοκούν, όπως η κομμουνιστική Ρωσία του τότε, (ή φασιστική Ρωσία του Πούτιν σήμερα προσθέτω εγώ), «η πραγματική τραγωδία δεν είναι η Ρωσία, αλλά η Ευρώπη». Η Ευρώπη που έχει απολέσει το μοναδικό όπλο που είχε για να νικά τη βαρβαρότητα: τη σημασία του πολιτισμού της. Διότι, όπως επισημαίνει ο Γάλλος φιλόσοφος Εντγκάρ Μορέν, στην Ευρώπη μπορεί ο πολιτισμός σε πολλές περιπτώσεις να συμβάδιζε χέρι χέρι με τη βαρβαρότητα, όμως αυτή η ήπειρος είχε ταυτόχρονα δημιουργήσει και τα διανοητικά όπλα, τα ιδεολογικά αντίδοτα, για να την πολεμήσει. Αν η Ευρώπη έχει χάσει όπως επισημαίνει ο Κούντερα την κουλτούρα της, με τι όπλα θα αντιπαρατεθεί με τη βαρβαρότητα;
Τζορτζ Στάινερ: «Η Ευρώπη πράγματι θα χαθεί αν δεν αγωνιστεί...»
Στο ίδιο μοτίβο με τον Κούντερα κινείται και το κείμενο του σπουδαίου διανοητή Τζορτζ Στάινερ, ο οποίος πέθανε το 2020. Η σημαντική διάλεξή του για την Ευρώπη, στο συνέδριο του ινστιτούτου Nexus τo 2004, που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά με τίτλο «Η ιδέα της Ευρώπης», από τις Εκδόσεις Δώμα, σε μετάφραση του Θάνου Σαμαρτζή, είναι ένα απολαυστικό κείμενο-ωδή για τη σημασία του ευρωπαϊκού πνεύματος. Παράλληλα, αποτελεί και μια σημαντική, ηχηρή προειδοποίηση για τους κινδύνους που αντιμετωπίζει η Ευρώπη, η οποία έχει απομακρυνθεί από τις πνευματικές της ρίζες, μένοντας γυμνή και ευάλωτη στις επιθέσεις.
Κατά τον Στάινερ, ο οποίος γεννήθηκε το 1929 στο Παρίσι από Αυστροεβραίους γονείς και έκανε ακαδημαϊκή καριέρα στην Αμερική, ο ευρωπαϊκός πολιτισμός αυτοκτόνησε μετά τη θηριωδία κατά των Εβραίων στο Άουσβιτς.
Η Ευρώπη «αποδείχτηκε ανήμπορη μπροστά στην πολιτική τρέλα» να σταματήσει το κακό που η ίδια γέννησε στους κόλπους της.
Μετά τον πόλεμο το ευρωπαϊκό πνεύμα αφέθηκε σε έναν εξαμερικανισμό που σταδιακά στραγγάλισε τη ζωτικότητά του. Έτσι η Ευρώπη μεταμορφώθηκε σε ένα απέραντο μουσείο απονοηματοδοτημένων ιδεών, που δεν μπορούν πλέον να συνομιλήσουν με την εποχή μας.
«Η Ευρώπη ξεχνά ότι γεννήθηκε από την ιδέα του λόγου και από το πνεύμα της φιλοσοφίας», λέει ο Στάινερ.
Παραδομένη σε μια «διαχειριστική γραφειοκρατία», η Ευρώπη έχασε το δρόμο της, αποκόπηκε από τους πυλώνες του ευρωπαϊκού πνεύματος, όπως η λογιοσύνη και η αμφιβολία που οδηγεί σε διαρκή αμφισβήτηση και έρευνα. Αυτό σημαίνει ότι «η ιδέα της Ευρώπης εξάντλησε την πορεία της, ότι δεν έχει ουσιώδες μέλλον; Ή μήπως υπάρχουν δρόμοι της ελπίδας που αξίζει ακόμα να εξερευνηθούν;» αναρωτιέται ο Στάινερ.
Η ιδέα της Ευρώπης δεν μπορεί, κατά τον Γαλλο-Αμερικανό διανοητή, να στηριχτεί απλώς σε μια οικονομική και τεχνοκρατική πολιτική διαχείρισης. Δεν θα μπορούσε μια τεχνοκρατική προσέγγιση να δώσει από μόνη της ένα όραμα που να είναι σε θέση να διεγείρει την ανθρώπινη ψυχή.
«Η Ευρώπη πράγματι θα χαθεί αν δεν αγωνιστεί για τις γλώσσες της, τις τοπικές παραδόσεις και τις κοινωνικές αυτονομίες της. Αν ξεχάσει ότι “ο Θεός κρύβεται στις λεπτομέρειες”».
Ο Στάινερ δεν προτείνει λύσεις. Δεν γνωρίζει, όπως λέει, την απάντηση για το πώς η Ευρώπη θα καταφέρει «να εξισορροπήσει τις αντιφατικές αξιώσεις της πολιτικοοικονομικής ενοποίησης και της δημιουργικής ιδιαιτερότητας. Ξέρω μόνον ότι άνθρωποι σοφότεροι από μένα πρέπει να τη βρουν, και ότι η ώρα είναι περασμένη».