Η Παλόμα, που έφυγε από τη σκιά του Πικάσο. Η Παλόμα που έγινε μύθος, χωρίς να χρειαστεί να πει το επίθετό της. Ένα χρόνο μετά τον θάνατο του αδελφού της Κλοντ, κάνει μαζί με τον Νίκο Σταμπολίδη μια σπονδή σε αυτόν, με μια σπουδαία έκθεση άγνωστων κυρίως έργων του Πικάσο πλάι σε αρχαιότητες του Μουσείου Αρχαίας Ελεύθερνας.
Θυμάστε αυτές τις ρωμαλέες εικόνες της Παλόμα Πικάσο από τον Άβεντον, τον Νιούτον, τον Λόπεζ; Η γυναίκα που το όνομά της σημαίνει λευκό περιστέρι, ένας μελαχρινός χείμαρρος με κατακόκκινα χείλη και μάτια βεγγαλικά, αγέρωχη, ηγετική, αισθησιακή, ατρόμητη;
Αυτές που μαζί με τα κοσμήματα και τα χρηστικά αντικείμενα που σχεδίασε την έκαναν να μην είναι η κόρη του Πικάσο, αλλά η Παλόμα; «You are more Paloma than Picasso» της λέω ξανά, νομίζω για τρίτη φορά, σε ένα ταβερνάκι στην αρχαία Ελεύθερνα και κουνάει το κεφάλι γελώντας.
Paloma Picasso, Saint-Tropez, 1973
Οι εικόνες αυτές είναι διαρκείς. Δείτε τώρα μερικές άλλες εικόνες από το βράδυ του Σαββάτου, στη ρίζα του Ψηλορείτη, μέσα στο μουσείο της Αρχαίας Ελεύθερνας όπου παρουσιάζεται η έκθεση «Πάμπλο Πικάσο: Η χαρά της ζωής» που επιμελήθηκε μαζί με τον καθηγητή, ανασιαφέα και οραματιστή της αρχαίας Ελεύθερνας Νίκο Σταμπολίδη. Η Παλόμα, με φλογερό κόκκινο κραγιόν ξανά, φωτεινό κόκκινο μπολερό και ένα φόρεμα γεμάτο λουλούδια, χαμογελά, με αγαλλίαση και κάθεται δύο βήματα πίσω.
Έξω από το κάδρο. Μπροστά ο Νίκος Σταμπολίδης περιγράφει τον τρόπο που τα έργα του Πικάσο που έχουν επιλεγεί από την συλλογή της Παλόμα συνομιλούν με αρχαιότητες του Μουσείου. Πλάι του η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, η βασιλομήτωρ Σοφία της Ισπανίας, θαμπωμένες με ένα χαμόγελο ικανοποίησης και έκπληξης. Η Παλόμα που θα μπορούσε, γιατί όχι θα έπρεπε, να είναι στο κέντρο. κάθεται πιο πίσω. Είπαμε, εκτός κάδρου. Παρακολουθεί ευτυχής.
Αυτή είναι η πραγματική, τρυφερή, γήινη, δοτική, ευγνώμων, Παλόμα Πικάσο. Αυτές οι μέρες μαζί της στην Κρήτη για τη συνέντευξη Τύπου και τα εγκαίνια της έκθεσης έχουν κάνει όσους την γνωρίζουν να στέκουν έκπληκτοι, από την προσωπικότητα αυτής της γυναίκας που αποτελεί μύθο -και όχι επειδή είναι η κόρη του Πικάσο.
Τον περασμένο Μάρτιο είχα την τύχη να είμαι ξανά μαζί της, στο χωριό, για τις ανάγκες της μεγάλης και εξομολογητικής συνέντευξης και της φωτογράφισης στο Blue, το περιοδικό της Aegean Airlines. Eκεί λοιπόν, όταν της είπα πόσο με εντυπωσίασε από κοντά, πόσο διαφορετική είναι από την εικόνα που είχα διαμορφώσει για αυτήν όλα αυτά τα χρόνια, χαμογέλασε.
«Είναι μια εικόνα που καλλιέργησα επειδή ήμουν εξαιρετικά ντροπαλή και ταυτόχρονα όλοι οι άνθρωποι γύρω μου με έδειχναν με το δάχτυλο, μιλούσαν για εμένα. Σας διαβεβαιώ είναι εξαιρετικά δύσκολο να συνδυάσεις αυτά τα δύο. Δεν μπορούσα να δραπετεύσω από αυτό και έτσι έπρεπε να δημιουργήσω μια πανοπλία. Μέρος αυτής της πανοπλίας είναι το κόκκινο κραγιόν και μία συγκεκριμένη στάση που έμοιαζε επιθετική. Νόμιζα ότι αν με φοβόντουσαν δεν θα καταλάβαιναν ότι στην πραγματικότητα τους έτρεμα».
Δεν ξέρω αν η Παλόμα ένιωσε ότι εδώ, στην Κρήτη, στην αρχαία Ελεύθερνα, δεν έχει πια την ανάγκη να φοράει αυτή την πανοπλία. Αν αφέθηκε στην ομορφιά και την ιστορία αυτού του τόπου που είναι σαν να περιμένεις να βγουν Φαύνοι, Κένταυροι, Σάτυροι μέσα από τα δέντρα, κάτω από τον Ψηλορείτη, εκεί που ο Δίας βρήκε καταφύγιο, μωρό, από την φονική μανία του πατέρα του Δία. Η πανοπλία έπεσε και το συναίσθημα και οι μνήμες αναδύθηκαν, μαζί με την ατελείωτη αγάπη της για τον αδελφό της Κλοντ. Αυτά είναι τα παιδιά του Μινώταυρου Πάμπλο Πικάσο και της ατίθασης και συναρπαστικής ζωγράφου Φρανσουάζ Ζιλό -δεν τον παντρεύτηκε ποτέ και ήταν η μοναδική γυναίκα που τον εγκατέλειψε.
Άλλωστε η έκθεση «Πάμπλο Πικάσο: Η χαρά της ζωής» είναι ο τρόπος της να τιμήσει, να γιορτάσει, να συνομιλήσει για μία ακόμα φορά η ίδια με τον αδελφό της Κλοντ που έφυγε από τη ζωή τον περασμένο Αύγουστο και σύμφωνα με την επιθυμία του, οι στάχτες του σκορπίστηκαν μεταξύ Σερίφου και Μήλου. Σαν να επέλεξε για διαρκή πατρίδα, αυτός ο γεννημένος στη Γαλλία γιος του μέγιστου Ανδαλουσιανού ζωγράφου, την χώρα μας και τους μύθους της για αιώνια πατρίδα.
«Δεν κάναμε μια έκθεση για τον Κλοντ. Κάναμε με τον Νίκο μια έκθεση μαζί με τον Κλοντ», λέει όταν την ρωτάω με ποιον τρόπο ο αδελφός της ήταν «παρών» κατά την προετοιμασία της έκθεσης με τα 62 έργα του Πικάσο (ακουαρέλα, χαρακτικά, λιθογραφίες, κεραμικά, γλυπτά) που ανήκουν στην προσωπική της συλλογή. Κάποια βγήκαν πρώτη φορά από το σπίτι της -ακόμα και ο Φαύνος που της ζωγράφισε ο πατέρας της όταν ήταν 12 χρονών και τον έχει πάντα πάνω από το κρεβάτι της στο σπίτι στην Ελβετία.
Μέσα στον χώρο της έκθεσης, η Παλόμα είναι διαρκώς συγκινημένη. Νομίζω ευτυχής, ήρεμη ότι πέτυχε αυτό που ήθελε. «Τόσο εγώ, όσο και ο Κλοντ, γεννηθήκαμε μέσα από τη χαρά της ζωής», λέει. Σημειώνω ότι «χαρά της ζωής» αποκαλείται η περίοδος που ο Πικάσο έζησε με την Φρανσουάζ Ζιλό και γεννήθηκαν τα παιδιά τους, μέχρι τον χωρισμό τους -τον άφησε για έναν άλλο άνδρα λέει ο μύθος. Αδιανόητο πλήγμα για τον εγωισμό του Ανδαλουσιανού. «Αυτή η αλήθεια παραμένει πάντα μαζί μας. Και η Κρήτη είναι η ιδανική περιοχή για να αφήσουμε τούτη την αλήθεια να αναπτυχθεί ακόμα περισσότερο», συμπληρώνει.
Όλοι το βράδυ της Παρασκευής κοιτούσαν την Παλόμα -το όνομα το επέλεξε ο ίδιος ο πατέρας της- με θαυμασμό και με μία περιέργεια: πού να την κατατάξω; Τι είναι αυτή η γυναίκα φαινόμενο, η γυναίκα αίνιγμα; Πόσο πόνεσε ή βασανίστηκε, πόσο ευτύχησε, πόσο δυνατή είναι, πώς ως παιδί δυο σπουδαίων κατόρθωσε να βρει τελικά τη δική της αναβλύζουσα πηγή δημιουργικότητας; Την ολοδική της. «Κάθε φορά που κάνω ένα σχέδιο που θυμίζει Πικάσο, ένα σχέδιο Picassoesque, το σκίζω και το πετάω», λέει στη συνέντευξη στο Blue Magazine.
Noμίζω ότι ο Γιώργος Νταλάρας, σοφά, και όχι μόνο τιμητικά, διάλεξε στο πρώτο τραγούδι της συναυλίας που ακολούθησε τα εγκαίνια, να τραγουδήσει την ποίηση του Νίκου Γκάτσου, σε σύνθεση Μάνου Χατζιδάκι. Το άσπρο περιστέρι. «Όποιος πόνεσε μέσα στη ζωή, όποιος έκλαψε σαν μικρό παιδί, τώρα τίποτα πια δε σου ζητά μόνο στ’ όνειρο θα σ’ αναζητά. Άσπρο περιστέρι μεσ’ τη συννεφιά μου ‘δωσες το χέρι να ‘χω συντροφιά άσπρο περιστέρι μαύρο μου φτερό κάθε καλοκαίρι θα σε καρτερώ».
Η περισσότερο Παλόμα παρά Πικάσο, η περισσότερο θυγατέρα της Φρανσουάζ παρά του Πάμπλο, μου λέει ότι επιστρέφει στον σχεδιασμό κοσμημάτων, πάντα σε συνεργασία με τον οίκο Tiffany’s o oποίος επί δεκαετίες είναι ο σταθερός χώρος πώλησης των κοσμημάτων της. Στο εντυπωσιακό -με φιλοδοξίες μουσείου- κατάστημα της 5ης λεωφόρου στη Νέα Υόρκη που πριν από ενάμιση χρόνο ανακαινίστηκε πλήρως καθώς πέρασε στα χέρια του Φρανσουά Πινό, υπάρχει ένα δωμάτιο με τα κοσμήματά της.
Πάμε πάλι στην παλοπλία της. Στην πανοπλία των γυναικών. «Συνήθως τα κοσμήματα είναι κληρονομία από την μητέρα ή δώρο από έναν άνδρα. Όταν άρχισα να σχεδιάζω κοσμήματα στη δεκαετία του ’70, και στον οίκο Tiffany’s από τη δεκαετία του ’80 και μετά, ερχόντουσαν οι γυναίκες και μου έλεγαν "αγόρασα μόνη μου ένα δαχτυλίδι σου γιατί νιώθω ότι μου δίνει δύναμη, εξουσία". Ξέρω ότι αυτό θέλω δώσω στις γυναίκες μέσα από τα κοσμήματά μου», λέει στο Blue.
«Πες μου, ποια άλλα παιδιά του Πικάσο, ποια εγγόνια, ξέρεις; Μόνο την Παλόμα», ακούω να λένε δίπλα μου εντυπωσιασμένοι και ξαφνιασμένοι από την ενέργειά της. «Μου έδωσαν το πιο ωραίο δώρο στον κόσμο. Το όνομά μου. Δεν εννοώ το Πικάσο, εννοώ το Παλόμα», λέει στο Blue.
Περισσότερο Παλόμα παρά Πικάσο, περισσότερο κόρη της Φρανσουάζ παρά του Πάμπλο. Κι όμως η πρώτη της ανάμνηση είναι στα χέρια του πατέρα της. «Στην πρώτη μου ανάμνηση, βρίσκομαι στην αγκαλιά του πατέρα μου και ανεβαίνουμε τα ατελείωτα σκαλιά που οδηγούν στο σπίτι μας στο Βαλορίς: ο ξεχωριστός ρυθμός των βημάτων του, η κάθε του δρασκελιά, τεράστια σε μήκος μα όχι σε ύψος, το γλυκό άρωμα από τα άνθη της πορτοκαλιάς που χαϊδεύει τον ανοιξιάτικο αέρα…», γράφει στον εκπληκτικό κατάλογο της έκθεσης που επιμελήθηκε ο Πέτρος Γαϊτάνος.
Ζωγράφιζε δίπλα του για ώρες -της το επέτρεπε επειδή δεν μιλούσε ποτέ και έτσι ήταν και ο ίδιος ανεμπόδιστος στο έργο του. Της έφτιαχνες κούκλες με τα πακέτα από τα τσιγάρα του -κάπνιζε αρειμανίως. Τις στέρησε τις πιο όμορφες εσπαντρίγιες της παιδικής της ηλικίας. «Ο Πάμπλο μάς έφτιαχνε διαρκώς παιχνίδια από οτιδήποτε έπεφτε στα χέρια του. Αυτό έγινε πρόβλημα την ημέρα που του έδειξα όλο περηφάνια τις κάτασπρες, ολοκαίνουργιες εσπαντρίγιες μου κι εκείνος, αρπάζοντάς τες μέσα από τα χέρια μου, τις διακόσμησε στα γρήγορα με κόκκινα και μπλε κραγιόνια. Ξάφνου οι εσπαντρίγιες μου είχαν μετατραπεί σε έργα τέχνης και αποσύρθηκαν. Δε ζήτησα άλλο ζευγάρι, συνέχισα να φοράω τις παλιές. Εκείνες ποτέ δεν τις ξαναείδα», γράφει στον κατάλογο.
Η χαρά της ζωής, τα χρόνια εκείνα τα διαρκή στο Παρίσι και στη νότιο Γαλλία με τον πατέρα της «βγαίναμε έξω στον δρόμο και ήταν σαν να περπατάω με τον Μικ Τζάγκερ» λέει στο Blue. H παιδική ηλικία είναι η πραγματική πατρίδα μας έχουν πει. Πατρίδα της είναι ο Κλοντ, η Φρανσουάζ και η Πικάσο. Πατρίδα είναι η Κρήτη χάρη στην έκθεση. Πόσο ταιριαστή όμως η Κρήτη, η Ελλάδα -που ποτέ δεν επισκέφτηκε ο Πικάσο, όσο και αν εμπνεύστηκε από αυτήν – με τον Πικάσο. Βεβαιώνομαι, καθώς ακούω τον Γιώργο Νταλάρα να τραγουδάει κάτω από τον Ψηλορείτη (η κορυφή του ασπρίζει ακόμα και όταν έχει πέσει η νύχτα) την ποίηση του Ελύτη και μουσική Δημήτρη Λάγιου. Όμορφη και παράξενη πατρίδα.
«Κάνει να πιάσει ψάρια, πιάνει φτερωτά. Στήνει στη γη καράβι, κήπο τα νερά. Κλαίει, φιλεί το χώμα ξενιτεύεται. Μένει στους πέντε δρόμους, αντρειεύεται… Μπαίνει σε ένα βαρκάκι, πιάνει ωκεανούς. Ξεσηκωμούς γυρεύει, θέλει τύραννους». Να, σαν βλέπω έναν πίνακα του Πικάσο.