Eίδαμε την έκθεση «Πάμπλο Πικάσο: Η χαρά της ζωής» στην Κρήτη -Μια προσευχή της Παλόμα στον αδελφό της Κλοντ

Μια ιστορία αγάπης, φιλίας, ανθρωπιάς είναι για τους Νίκο Σταμπολίδη και Παλόμα Πικάσο η έκθεση που εγκαινιάζεται το βράδυ της Παρασκευής στο Μουσείο της Αρχαίας Ελεύθερνας. Μια χοή στον Κλοντ Πικάσο που έφυγε από την ζωή πριν ένα χρόνο και οι στάχτες του σκορπίστηκαν στο Αιγαίο.

Πρώτες μέρες του Μάρτη 1961, η θυγατέρα του Πάμπλο Πικάσο, η Παλόμα, δεν είχε ιδιαίτερα κέφια. Για να την ευχαριστήσει ο πατέρας της ζωγράφισε μόνο για αυτήν έναν Φαύνο. Ένα τόσο χαρακτηριστικό έργο του Πικάσο, για την κόρη του και μόνο, ζωγραφισμένο σε ένα εφυαλωμένο πλακίδιο τερακότα.

Το πλακίδιο αυτό, 15,3 x 15,3 εκατοστά, βρίσκεται σταθερά πάνω από το κρεβάτι της Παλόμα στο σπίτι της στην Ελβετία όπου ζει τον περισσότερο χρόνο της ζωής της, πλέον. Η μοναδική φορά που κατέβηκε από τον τοίχο όπου παλιά έβαζαν εικονίσματα, ήταν για να ταξιδεύσει από την Ελβετία, σε ένα μικρό, άγριο, ορεινό χωριό της Κρήτης: την αρχαία Ελεύθερνα. Εκεί που «ο αρχαίος άνεμος φυσάει ακόμα, νομίζεις ότι θα δεις Φαύνους και Κένταυρους, Σάτυρους, να κατεβαίνουν από το βουνό», μας λέει ο καθηγητής, αρχαιολόγος, ανασκαφέας, διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης, επικεφαλής της πανεπιστημιακής ανασκαφής και μεγάλος οραματιστής της αρχαίας Ελεύθερνας.

Στο «παιδί» του Νίκου Σταμπολίδη, το έργο που έφτιαξε ο μέγιστος Πικάσο για το δικό του παιδί, την Παλόμα, αποτελεί μια από τις ιστορίες που αφηγείται η έκθεση «Πάμπλο Πικάσο: Η χαράς της ζωής». Εκεί όπου έργα από την συλλογή της Παλόμα Πικάσο που ποτέ άλλοτε δεν έχουν εκτεθεί, συναντιούνται με αρχαιότητες του Μουσείου. Και δείχνουν πόσο αβίαστα και καθοριστικά οι μορφές, η τεχνική, τα υλικά και η ψυχή της αρχαίας ελληνικής τέχνης διείσδυσαν στον Πικάσο. Πώς οι μύθοι πλάθονται και συνομιλούν.

 Μια προσευχή για τον Κλοντ, με τον Κλοντ

Η έκθεση αυτή, είναι μια έκθεση που προσφέρει αγαλλίαση, αισιοδοξία, μια έκθεση ευφρόσυνη, σπινθηροβόλα. Ταΐστηκε και θέριεψε από την αγάπη και τη δύναμη της φιλίας και αποτελεί μια ξεκάθαρη χοή στον Κλοντ Πικάσο. Τον αδελφό της Παλόμα, τεράστιο λάτρη της Ελλάδας, που έφυγε από την ζωή τον περασμένο Αύγουστο. Λίγους μήνες μετά, σύμφωνα με την επιθυμία του, οι στάχτες του σκορπίστηκαν στο Αιγαίο, μεταξύ Σέριφου και Μήλου.

Η Παλόμα ένιωσε βαθιά την ανάγκη να κάνει αυτή την έκθεση με τον φίλο της και στενό φίλο του αδελφού της, τον Νίκο Σταμπολίδη. Την ρωτάω πόσο ένιωσε την παρουσία του αδελφού της κατά την προετοιμασία της έκθεσης. Νομίζω ότι βλέπω το πρόσωπό της να αγαλλιάζει. Διατηρεί πάντα αυτό το σταθερό μειδίαμα, τα κόκκινα χείλη που μπορεί να είναι λιγότερο φλογερά από ότι στις φωτογραφίες του Άβεντον, αλλά είναι πάντα το σήμα κατατεθέν της.

«Φυσικά στην έκθεση υπάρχει το πορτρέτο του Κλοντ που ζωγράφισε ο πατέρας μας. Όμως κατά την προετοιμασία σκεφτόμουν συνέχεια όσα ζήσαμε μαζί στην νότια Γαλλία, αλλά και στην Ελλάδα». Οι αναμνήσεις ξεχειλίζουν. «Για πρώτη φορά ήρθα στην Ελλάδα όταν ήμουν 15 χρονών, αλλά έκτοτε ο Κλοντ ερχόταν συχνά. Εγώ μετά το 1965 επέστρεψα για πρώτη φορά μόλις πριν δυο χρόνια. Το γεγονός ότι ο Κλοντ είχε τόσο στενή σχέση με την Ελλάδα, τον Νίκο, την Μαρία Εμπειρίκου, τον Πέτρο Γαϊτάνο που επιμελήθηκε και το λεύκωμα της έκθεσης, ήταν εξαιρετικά σημαντικό. Αποφασίσαμε μέσα από την απώλειά του να φτιάξουμε κάτι δημιουργικό».

Μοιάζει να περιγράφει κάτι σαν ένα δώρο, μια προσευχή όσων τον αγάπησαν. Μια προσευχή για τον Κλοντ, την ρωτάω; «Ναι, απολύτως. Κάναμε έτσι την έκθεση όχι μόνο για τον Κλοντ, αλλά μαζί με τον Κλοντ», συνεχίζει η Παλόμα. Περιεργάζομαι το πορτρέτο του Κλοντ που ζωγράφισε ο Πικάσο στις 24 Φεβρουαρίου του 1953, τερακότα με παστέλ και επίχρισμα. Τα ανακατεμένα μαλλιά, η παιδικότητα στο στρογγυλό πρόσωπο, τα χαρακτηριστικά που θυμίζουν τόσο πολύ τον Πάμπλο.

Ο μικρός Φαύνος και ο Κλοντ Πικάσο

Μοιάζει προφανές ότι για ένα αγόρι δεν ήταν το πιο εύκολο πράγμα στον κόσμο να έχει πατέρα τον θηριώδη και θυελλώδη, αδιανόητης φήμης Πικάσο. Όπως και αν εξελίχθηκε η σχέση τους, ότι και αν σήμαινε μεγαλώνοντας να είναι ο «ο γιος του Πικάσο» (η Φρανσουάζ Ζιλό, η μητέρα τους, είναι η μοναδική γυναίκα που εγκατέλειψε τον Πικάσο), ο τρόπος που ο Πικάσο τοποθετεί τον γιο του στα έργα του είναι τόσο τρυφερός, βαθύς. Δείχνει όχι μόνο την αγάπη, αλλά και μια περηφάνεια. Δείχνει την ρίζα του.

Δεν αναφέρομαι μόνο στο πορτρέτο της έκθεσης. Περνώντας στην αίθουσα πίσω από αυτό, όπου φιλοξενούνται οι περιοδικές εκθέσεις του Μουσείου αρχαίας Ελεύθερνας, ο Κλοντ είναι πάλι εκεί και ας μην κατoνομάζεται στις λεζάντες. Το μικρό αγόρι που παίζει φλογέρα (σχέδια και ακουαρέλα σε χαρτί) θυμίζει τόσο μια φωτογραφία του μικρού Κλοντ να παίζει σάλπιγγα.

Το ίδιο διαπιστώνουμε σε μια σειρά από πλακίδια που απεικονίζουν κεφάλια με διαφορετικούς τρόπους και χρώματα, μέχρι που καταλήγουν σε έναν φαύνο, ενώ τα υπόλοιπα θυμίζουν καλικάντζαρους. Δίπλα τους, ένας μικρός φαύνος που παίζει αμέριμνος φλογέρα σε παραθαλάσσιο τοπίο -ο μικρός Κλοντ;

Η επικράτεια της χαράς του Πικάσο -Η εποχή της Φρανσουάζ Ζιλό

Τα παιχνίδια που παίζει η έκθεση με τον θεατή της, οι "στροφές" που αν τις ακολουθήσεις σε βγάζουν σε διαφορετικά μονοπάτια και αφηγήσεις, είναι τόσο εύστροφα, εύστοχα. Γεμάτα με τη χαρά της ζωής που επικαλείται η έκθεση.

Μην λησμονούμε ότι χαρά της ζωής λεγόταν η περίοδος στη ζωή του Πικάσο που ζούσε με την Φρανσουάζ. Μετά τα σκοτάδια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου που εγκλώβισαν τον Πικάσο, ακολούθησε η ειρήνη και η ζωή με την Φρανσουάζ στο Παρίσι και στη νότια Γαλλία. Η επικράτεια της χαράς.

Ρωτάω τον Νίκο Σταμπολίδη και την Παλόμα Πικάσο αν υπάρχει μια κεντρική αφήγηση, μια ιστορία που λέει η έκθεση. Μου απαντούν ότι υπάρχουν πολλές διαφορετικές θεματικές που καταπιάνονται με θέματα συγκεκριμένα. Η «Πάμπλο Πικάσο: Η χαρά της ζωής», είναι σαν ένα βιβλίο συναρπαστικών διηγημάτων. Χωρίς να είναι αναγκαίο οι σελίδες της ίδιας θεματικής να είναι η μία δίπλα στην άλλη: μπαίνοντας στο μουσείο αντικρύζεις τον Μινώταυρο που ταξίδεψε στην αρχαία Ελεύθερνα από το Museo Pio Clementino του Βατικανού, ένα έργο της πρώιμης αυτοκρατορικής περιόδου που ανακαλύφθηκε στα ερείπια της βίλας του Δομιτιανού στο Castel Gandolfo πριν το 1633.

Ο παιχνιδιάρης, τρωτός Μινώταυρος του Πάμπλο

Αυτόν ειδικά τον Μινώταυρο ήθελαν η Παλόμα Πικάσο και ο Νίκος Σταμπολίδης. Έναν Μινώταυρο ανθρώπινο, έναν Μινώταυρο τρυφερό -όπως τρυφερός λέει η Παλόμα ότι ήταν ο πατέρας της μαζί της. Έναν Μινώταυρο που μπορεί να είναι ερωτικός, ευάλωτος, πάσχων -τον έχει ζωγραφίσει και τυφλό ο Πικάσο. Το υβρικό, μιξογενές, πλάσμα της ελληνικής μυθολογίας, όπως αποτυπώνεται στην προτομή που έφθασε από το Βατικανό έχει όλα αυτά τα στοιχεία.

Είναι παιχνιδιάρης, βγάζει την γλώσσα του έξω, σαν μικρό παιδί. «Πιστεύω ότι είναι σύμπλεγμα με τον Θησέα» λέει ο κ. Σταμπολίδης. Έχει ρυτίδες γύρω από τον λαιμό, φαίνεται να βαριανασαίνει, μπουκλάκια σαν αυτά ενός εφήβου. Η λογική συσχέτιση γίνεται με το έργο που έχει τοποθετηθεί ακριβώς δίπλα του, σχέδιο Μινώταυρου σε λευκό φόντο, χωρίς πυκνές πινελιές όπως αυτές που συναντούσαμε στον Μεσοπόλεμο, π.χ. στην Γκερνίκα. Και όμως βλέπεις πώς και εδώ ο Πικάσο δημιουργεί ένα πρόσωπο που είναι ταυτόχρονα προφίλ και ανφάς, παίζοντας με τις γραμμές και τον τρόπο που τοποθετεί τα μάτια.

Παραδίπλα ένα έργο αριστουργηματικό. Ο τυφλός Μινώταυρος που τον οδηγεί ένα κορίτσι. Η Αριάδνη; Πολλοί λένε ότι είναι η Παλόμα, κάτι που ο κ. Σταμπολίδης καταρρίπτει, αφού όταν δημιούργησε το έργο δεν είχε γεννηθεί η Παλόμα.

Ο τυφλός Μινώταυρος -μια προφητεία για την Ζιλό;

Ίσως όμως υπάρχει κάτι το προφητικό εδώ. «Εντάσσεται, άραγε, στις νεοκλασικές-μυθολογικές εμπνεύσεις της περίφημης σειράς Vollard με τα 100 χαρακτικά του της περιόδου (1930-1937) τότε που είναι νεαρή Μαρί-Τερέζ Βαλτέρ ενέπνεε το έργο του 50χρονου Πικάσο; Ή είναι μια προφητική παραλλαγή, όπου υπολανθάνει, άραγε, μια μελλοντική πραγματικότητα που θα μπορούσε να σχετιστεί με το μοναδικό κορίτσι του, τη Φρανσουάζ, τη μητέρα του Κλώντ και της Παλόμα, τη μοναδική γυναίκα που μπόρεσε να ξεφύγει από τον Μινώταυρο-Πικάσο;», σημειώνει ο κ. Σταμπολίδης στον κατάλογο.

Κοιτάζοντας ξανά το έργο, παρατηρώντας τον τρόπο που η γυναίκα που θα μπορούσε να είναι η Φρανσουάζ κρατά ένα περιστέρι μπροστά στην κοιλιά της, σκέφτεσαι πως ναι, και η Παλόμα βρίσκεται μέσα στο έργο. Αφού το όνομα Παλόμα σημαίνει στα ισπανικά λευκό περιστέρι.

Όμως και στο βάθος του μουσείου, στην σκούρα καφέ αίθουσα χωρίς παράθυρα -με εξαιρετικό φωτισμό από την Ελευθερία Ντεκώ- συναντάμε έναν μικρό, λειψό, ταύρο, ειδώλιο του 3^ου-2^ου αιώνα π.Χ. Και αυτός με ρυτίδες γύρω από το λαιμό. Σαν τον Μινώταυρο που ήρθε από το Βατικανό και στέκει στην είσοδο της έκθεσης.

Ένα έργο του Πικάσο για το προσκεφάλι του Νίκου Σταμπολίδη

Ρωτάω τον Νίκο Σταμπολίδη, αν επέλεγε ο ίδιος ένα από τα έργα του Πικάσο στην έκθεση για να το έχει πάνω από το κρεβάτι που κοιμάται -όπως η Παλόμα έχει τον Φαύνο- ποιο θα ήταν αυτό. Με οδηγεί σε ένα σπάνιας ομορφιάς χαρακτικό που για πρώτη φορά εκτίθεται και που ανήκει στην συλλογή του Γιώργου και της Μαρίας Εμπειρίκου. Χαρακτικό με νερομελάνη. Δείχνει έναν νεαρό ημικαθιστό Φαύνο να ανασηκώνει με το αριστερό του χέρι ένα ύφασμα που καλύπτει μια γυμνή κοιμώμενη γυναικεία μορφή.

Αυτό το έργο θα ήθελε ο Νίκος Σταμπολίδης πάνω από το κεφάλι του όταν κοιμάται. Ο τίτλος του είναι «αποκαλύπτοντας την ομορφιά». Αλήθεια, αυτό δεν κάνει και ο αρχαιολόγος-ανασκαφέας Νίκος Σταμπολίδης; Όταν του ζητάω να απαντήσει τι θα απεικόνιζε μια γραμμή που θα συνέδεε όλες τις σημαντικές διαδρομές της ζωής του μου λέει «ένας Φαύνος«. Ο Πικάσο είχε πει ότι η δική του γραμμή θα σχημάτιζε έναν Μινώταυρο.

Δίπλα σε αυτό το αριστουργηματικό έργο της συλλογής Εμπειρίκου, στέκει ένα μαρμάρινο αμφίγλυφο του 1ου αι. π.Χ.-1ου αι. μ.Χ. που βρέθηκε πριν περίπου έναν χρόνο στις ανασκαφές της αρχαίας Ελεύθερνας, στην ανατολική πλευρά του λόφου της, στη θέση Άγιος Μάρκος. Δείχνει δυο Σάτυρους να σηκώνουν το ύφασμα που καλύπτει μια κοιμώμενη μορφή γυναίκας ή ερμαφρόδιτου. Η συνάντηση του αμφίγλυφου με το έργο του Πικάσο δίπλα σε αφήνει άφωνο. 

Στο λεύκωμα της έκθεσης ο κ. Σταμπολίδης σημειώνει ότι αν και συχνά αναφέρεται ότι ο Πικάσο εμπνεύστηκε το θέμα από ένα έργο του Ρέμπραντ, εδώ για πρώτη φορά βλέπουμε τη σχέση του έργου με ανάλογες δημιουργίες της αρχαιότητας που είτε τα είχε δει σε διονυσιακές ρωμαϊκές σαρκοφάγους ή άλλες στο Μουσείο του Λούβρου ή σε άλλα μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους. Η Παλόμα Πικάσο λέει ότι ο πατέρας της συνήθιζε να πηγαίνει στο Μουσείο του Λούβρο και να περνάει πολλές ώρες μπροστά σε ελληνικές αρχαιότητες.

Τα άλογα της Ζιλό

Όμως μέσα στη έκθεση αυτή με τα 62 έργα του Πικάσο, πολλά εκ των οποίων συνδιαλέγονται με αρχαιότητες του μουσείου (για πρώτη φορά στην Ελλάδα, το ΚΑΣ επέτρεψε και μάλιστα ομόφωνα να βγουν από την βιτρίνα τους και να εκτεθούν εκτός και παράλληλα να μπουν έργα μοντέρνας τέχνης στη θέση τους), νομίζω ότι εντοπίζω και την Φρανσουάζ Ζιλό.

Σε μια βιτρίνα υπάρχει ένα πιάτο με κεφάλι κατσίκας του Πικάσο, μία πήλινη οινοχόη από τα μέσα του 7^ου αιώνα π.Χ. με παράσταση αιγοειδούς, αλλά και πήλινος αμφορέας της ίδιας εποχής που εμφανίζει τρία άλογα να καλπάζουν. Ο αμφορέας αυτός είναι τοποθετημένος σε περιστρεφόμενη βάση.

Καθώς ο Πικάσο ταύτιζε την Φρανσουάζ Ζιλό με τη μορφή του αλόγου, αυτή η συνύπαρξη των έργων με τον αμφορέα να περιστρέφεται διαρκώς, τα άλογα σε κίνηση, ατίθασα, θυμίζουν την μητέρα του Κλοντ και της Παλόμα. Την μοναδική γυναίκα που δεν εγκλωβίστηκε και δεν αυτοκαταστράφηκε στα δίχτυα του Πικάσο, αλλά τον εγκατέλειψε.

Τα παραπάνω είναι μόνο μερικές από τις ιστορίες που συγκροτούν την έκθεση. Τα έργα του Πικάσο -ακόμα και τα δακτυλικά του αποτυπώματα πάνω στη μορφή Πάνα σε λευκό πηλό- ο Κλοντ, η Παλόμα, η Φρανσουάζ και όσα έφεραν χαρά στη ζωή του κορυφαίου δημιουργού, συνυπάρχουν στην αρχαία Ελεύθερνα. Κάτω από τη σκιά του Ψηλορείτη, εκεί όπου έκρυψαν τον Δία μωρό για να γλυτώσει από την οργή του Κρόνου και τον έτρεφαν με μέλι και αμβροσία.

Μια συνάντηση μύθων, χωρίς προηγούμενο εκκινεί από το βράδυ της Παρασκευής και θα διαρκέσει ως τις 20 Οκτωβρίου, προκειμένου να έχουν την ευκαιρία σχολεία της Κρήτης να οργανώσουν επισκέψεις στο μουσείο. Τα εγκαίνια θα γίνουν από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας ενώ θα ακολουθήσει συναυλία που θα δώσει αφιλοκερδώς ο Γιώργος Νταλάρας. Ο τραγουδιστής, περπατώντας στο μουσείο στάθηκε στη βιτρίνα που φέρει μέσα της ένα κεφάλι σε τρία τέταρτα ζωγραφισμένο σε ρωμαϊκό κεραμίδι, στις 23 Σεπτεμβρίου του 1950. Έξι μέρες μετά γεννήθηκε ο Γιώργος Νταλάρας. Πόσες συναντήσεις και εκπλήξεις περιέχει και γεννοβολά αυτή η έκθεση…