Ενα σημείο αναφοράς, όπου τα βιώματα του νομπελίστα Ορχάν Παμούκ συναντούν χωρίς φίλτρα και παρωπίδες την αληθινή ιστορία της Κωνσταντινούπολης είναι το βιβλίο του «Ιστανμπούλ» το οποίο μόλις κυκλοφόρησε ξανά σε μια ενισχυμένη έκδοση, με 200 νέες φωτογραφίες της Πόλης.
Αυτοπροσωπογραφία και μαζί πορτρέτο της Κωνσταντινούπολης. Μαρτυρία και μαζί ιστορική ανατομία της πόλης που ζει στα ερείπια μιας χαμένης αυτοκρατορίας είναι το βιβλίο του Ορχάν Παμούκ, «Ιστανμπούλ» που μόλις επανακυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη στην Ελλάδα, φέροντας μέσα του επιπλέον 200 σπάνιες φωτογραφίες της Κωνσταντινούπολης από το αρχείο του Παμούκ και σημαντικούς φωτογράφους όπως οι Αρά Γκιουλέρ, Ανρί Καρτιέ Μπρεσόν κ.α..
Είναι πάντα ιδιαίτερες οι συμπτώσεις την στιγμή που ανακύπτει ένα σημαντικό κοινωνικό ή πολιτικό ζήτημα, να κυκλοφορεί ένα βιβλίο που μοιάζει να φέρει μέσα του απαντήσεις, εξηγήσεις, κώδικες προσέγγισης αυτού που συμβαίνει. Ετσι και τώρα, με την απόφαση του Ερντογάν να αποκτήσει η Αγία Σοφία χρήση τζαμιού, ο Ορχάν Παμούκ, ο μεγαλύτερος ίσως διεθνώς πρεσβευτής του κοσμικού μουσουλμανικού κράτους, μιλά στις καρδιές και στη λογική με αυτό το βιβλίο. Την αυτοβιογραφία του μέχρι κάποιο σημείο που είναι και πορτρέτο της πόλης.
Το 19ο κεφάλαιο με τίτλο «Πτώση» ή «Κατάκτηση»: ο εκτουρκισμός της Κωνσταντινούπολης» μιλά με αδρό και σαφή τρόπο για αυτό που εμείς αποκαλούμε Αλωση, οι Τούρκοι επικράτηση και όσα διαμορφώνουν στο θυμικό των Τούρκων. Ξεκινά ο Παμούκ λέγοντας ότι από παιδί ενδιαφερόταν για το Βυζάντιο και έφτιαχνε φαντασιακές εικόνες για αυτό που υπήρξαν οι βυζαντινοί βασισμένος στη κυρίαρχη εικονογραφία. «Οι βυζαντινοί είχαν εξαφανιστεί με την κατάκτηση. Και οι εγγονοί των εγγονών των εγγονών τους ήταν ιδιοκτήτες των ζαχαροπλαστείων και των καταστημάτων που πουλούσαν ρούχα και παπούτσια στο Μπέγιογλου».
Είναι καθηλωτικός μέσα στην απόλυτη φυσικότητά του ο τρόπος με τον οποίο περιγράφει ο Παμούκ πώς προσπαθούσε να μιμηθεί την παράξενη γλώσσα των Ρωμιών. Αφηγείται ότι επιστρέφοντας από τη βόλτα στο Μπέγιογλου στο σπίτι, «προσπαθούσα να μιμηθώ την παράξενη γλώσσα τους και τις ανήσυχες κινήσεις των πωλητριών όταν απευθύνοντας στον πατεράδες τους. Το ενδιαφέρον που έδειχναν οι δικοί μου για τις μιμητικές προσπάθειες μου, το ύφος των εφημερίδων όταν αναφέρονταν σε αυτούς το «Μίλα τούρκικά!» που χρησιμοποιούσαν για να τους επιπλήξουν καμιά φορά, με έκανε να υποψιάζομαι ότι οι Ρωμιοί, όπως οι φτωχοί της πόλης και οι κάτοικοι στις παράγκες δεν ήταν "ευυπόληπτα άτομα"».
Πτώση ή Κατάκτηση της Πόλης
Γεννήθηκε ο Παμούκ έναν χρόνο πριν τον εορτασμό του αποκαλούμενου «μεγάλου θαύματος», δηλαδή των 500 ετών από την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Και σχολιάζει πώς μπορεί κάποιος να καταλάβει αν ο συνομιλητής του ανήκει στη Δύση ή στην Ανατολή, ανάλογα με το πως αναφέρεται στα γεγονότα της 29ης Μάη του 1453. Η προσωπική ιστορία της γυναίκας του όταν σπούδαζε στο Columbia της Νέας Υόρκης είναι χαρακτηριστική. «Ο αμερικανός καθηγητής την κατηγόρησε για εθνικισμό, όταν σε μια εργασία της χρησιμοποίησε την λέξη κατάκτηση. Αν και η καρδιά της γυναίκας μου, που η καταγωγή της από τη μεριά της μητέρας της ήταν ρώσικη, χτυπούσε λίγο για τους ορθόδοξους, τα μάτια της έβλεπαν το γεγονός με τις λέξεις της τουρκικής Εθνικής παιδείας, επειδή είχε τελειώσει το λύκειο στην Τουρκία».
Εχει ενδιαφέρον πως ο ίδιος και η γυναίκα του, με τις γνώσεις που πήραν από το σχολείο, αλλά με το ένστικτο, τον κοσμοπολιτισμό, τη διαυγή τους σκέψη, αισθάνονταν τελικά όπως λέει ως αιχμάλωτοι πολέμου που έπρεπε να είναι χριστιανοί ή μουσουλμάνοι, σαν να μην υπήρχε άλλη επιλογή.
Ηταν οι Τούρκοι που ήθελαν τον εξευρωπαϊσμό της Κωνσταντινούπολης αυτοί που δεν επιθυμούσαν να τονίζουν την λέξη "κατάκτηση". Θυμίζει ο Παμούκ ότι το 1953, ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Μπαγιάρ και ο πρωθυπουργός Μεντερές, για να μη δυσαρεστήσουν τη Δύση δεν συμμετείχαν στον εορτασμό των 500 ετών από την Άλωση. Και όμως, δυο χρόνια μετά λεηλατήθηκαν οι περιουσίες των Ελληνων στην Κωνσταντινούπολη από άτομα πλήρως υποκινούμενα από την τουρκική κυβέρνηση. «Τα γεγονότα αυτά, που συμπεριελάμβαναν καταστροφές εκκλησιών και δολοφονίες παπάδων, μοιάζουν σε λεηλασία και ωμότητα με τα γεγονότα που περιγράφουν οι "δυτικοί" ιστορικοί της πτώσης. Οι Ρωμιοί που εγκατέλειψαν τα τελευταία πενήντα χρόνια την Ιστανμπούλ εξαιτίας των λαθών των τουρκικών και των ελληνικών κυβερνήσεων, που συμπεριφέρονταν στις μειονότητες τους σαν να ήταν όμηροι, είναι περισσότεροι από εκείνους που την εγκατέλειψαν στα πενήντα χρόνια μετά το 1953».
Θυμίζει μάλιστα ο Παμούκ ότι το 1955 όταν έφευγαν οι Εγγλέζοι από την Κύπρο, Τούρκοι πράκτορες έβαλαν βόμβα στο σπίτι όπου γεννήθηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη και «μόλις οι εφημερίδες με έκτακτες εκδόσεις και μεγαλοποιώντας το περιστατικό κυκλοφόρησαν, το εχθρικό προς τις μη μουσουλμανικές μειονότητες πλήθος που μαζεύτηκε στην πλατεία Ταξίμ, έκαψε, γκρέμισε και λεηλάτησε μέχρι το πρωί τα καταστήματα που ψωνίζαμε με τη μεητέρα μου στο Μπέγιoγλου και έπειτα όλη την πόλη».
Ορτάκιοϊ, Μπαλουκλί, Ψωμαθειά, Φανάρι λεηλατήθηκαν «με βιαιότητα που προκαλούσε φρίκη, έκαψαν και λεηλάτησαν μικρά φτωχικά ρωμαίικα μπακάλικα, γκρέμισαν μάντρες και μπήκαν σε σπίτια, βίασαν Ρωμιές και Αρμένισσες. Μπορεί κανείς να πει ότι φέρθηκαν το ίδιο ανελέητα με τους στρατιώτες που λεηλάτησαν την Ιστανμπούλ, όταν ο σουλτάνος Μωάμεθ ο Πορθητής μπήκε στην πόλη». Εξηγεί ότι είχε ακούσει τόσες πολλές φορές αυτές τις περιγραφές στο σπίτι του, που ένιωθε ότι τα έχει δει όλα αυτά ο Παμούκ με τα ίδια του τα μάτια. Θυμάται πώς οι τούρκικες σημαιούλες που είχε βάλει ο αδελφός του στην υπερπολυτελή Ντοτζ του θείου του έσωσαν το αυτοκίνητο από το σαρωτικό πέρασμα των πλιατσικολόγων -σημάδι των οδηγιών που είχαν.
Και μόνο αυτή η αφήγηση για το debate του Πτώση ή Κατάκτηση που είναι ουσιαστικά η αντιπαλότητα Κοσμικού ή Μουσουλμανικού κράτους, φανερώνει την μοναδική αξία που έχει το βιβλίο Ιστανμπούλ του Ορχάν Παμούκ, που αποτελεί πραγματικά μια μοναδική πηγή γνώσης και στοχασμού.