Yπήρχε μια αμηχανία, μια ομίχλη που δείχνει ότι κάτι αλλάζει ή πρέπει να αλλάξει στην Μπιενάλε της Βενετίας, που άνοιξε το περασμένο Σάββατο. Επιστροφή σε πρωταρχικές μορφές τέχνης; Γύρισμα της πλάτης στη Δύση;
Το iefimerida βρέθηκε στα εγκαίνια της Μπιενάλε και επέλεξε το δικό της Top 4.
Το αδικημένο περίπτερο της Αιγύπτου -νικητής της καρδιάς μας
O Αλεξανδρινός Wael Shawky μάς παρέσυρε μέσα σε μια θάλασσα λυρισμού, συγκίνησης, με πραγματικά ενεργή την έννοια της κίνησης προς τα εμπρός και προς το βάθος. Με τον πιο απλό τρόπο, μέσα από ένα φιλμ που ήταν σαν μια εμπειρία όπερας (αν και περιγράφεται ως μιούζικαλ) και αφηγείται την ιστορία της επανάστασης Urabi (1879-1882) εναντίον του μονάρχη της Αιγύπτου, που ήταν αρκετά ανεκτικός στις πιέσεις Βρετανών και Γάλλων. Η επανάσταση ανετράπη και ουσιαστικά άνοιξε τον δρόμο για να επιβληθεί η βρετανική κυριαρχία στην Αίγυπτο.
Το «Drama 1882» θυμίζει μια άλλη αφήγηση που τείνουμε να ξεχάσουμε: ξένοι δεν είναι μόνον oι μετανάστες. Μπορεί να είναι και οι αποικιοκράτες. Οι κατακτητές. Είτε με τον τρόπο της Βρετανίας στην Αίγυπτο, είτε με τους νέους τρόπους επιβολής που αναπτύσσονται σήμερα και δημιουργούν δεσμεύσεις και εξαρτήσεις. Kαι αποτελεί μια ιδιαίτερη αναφορά στον κεντρικό τίτλο της φετινής Μπιενάλε, όπως τον καθόρισε ο επιμελητής της 60ης διοργάνωσης Αντριάνο Πεντρόζα: «Foreigners Everywhere».
Αριστουργηματικός ο χάρτης του Καΐρου που δημιούργησε ο 53 ετών Shawky από γυαλί Μουράνο -στο νησάκι πλάι στη Βενετία- και τα μεγάλα πιάτα με απεικονίσεις προσώπων και τοπίων της Αιγύπτου που θυμίζουν το σκρίνιο μιας γιαγιάς. Mια ελεγειακή αλλά τόσο ταπεινή, σε ανθρώπινο μέγεθος, εγκατάσταση.
Με υλικό την κιμωλία και τη μνήμη -το συγκλονιστικό περίπτερο της Αυστραλίας
Μέσα στο κατάμαυρο περίπτερο της Αυστραλίας, που έμοιαζε να έχει καταληφθεί από τεράστιους μαυροπίνακες, ένιωθες την βάση του αυχένα να ανατριχιάζει. Όχι από τον εντυπωσιασμό των μεγάλων οθονών, των εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης, αλλά από την πιο απλή, ταπεινή χειρονομία του ανθρώπου.
Ο αυτόχθων καλλιτέχνης της Αυστραλίας Άρτσι Μουρ -που πήρε τον Χρυσό Λέοντα για αυτό το έργο του- έμεινε σχεδόν για δύο μήνες μέσα στο εντυπωσιακό περίπτερο της Αυστραλίας, ένας κύβος που κοιτάζει απέναντι το ελληνικό περίπτερο, προκειμένου να γράψει στους τοίχους, στην οροφή, με λευκή κιμωλία τα ονόματα των νεκρών από τα 65.000 χρόνια ιστορίας και καταπίεσης των δικαιωμάτων των αυτοχθόνων της χώρας του.
Έφτιαξε ένα τεράστιο γενεαλογικό δέντρο, ένα μνημείο για τους νεκρούς αυτούς, και κράτησε το δωμάτιο ημισκότεινο, σαν να μπαίνεις σε έναν ναό, σε έναν χώρο προσκυνήματος στη μνήμη τους.
Στο μέσο του περιπτέρου, πάνω σε μια επιφάνεια νερού, ένα λευκό τραπέζι, σαν να ίπταται, φιλοξενούσε διαφορετικού ύψους λευκούς κύβους. Στην πραγματικότητα, ήταν στοίβες με χαρτιά των επίσημων υπηρεσιών, που αναφέρονταν στους θανάτους 557 Αβοριγίνων που έχουν πεθάνει μέσα στις φυλακές ή όταν ήταν σε κράτηση από το 1991.
Το σκοτεινό μνημείο του δεν έχει καντήλια να κρέμονται ή κεριά να φέγγουν. Είναι όμως ένα ουρλιαχτό για μια αδικία που δεν λέει να ξεφτίσει -μόλις πριν από λίγους μήνες το κοινοβούλιο της Αυστραλίας καταψήφισε πρόταση για να ανακηρυχθούν οι αυτόχθονες μειονότητα στη χώρα. Γεννημένοι από πάντα εκεί και όμως... ξένοι.
Ο τίτλος του έργου είναι «kith and kin». Στο μέσο του μαύρου πίνακα εμφανίζεται ένα Me που συνδέεται με τα ονόματα Stanley Moore και Jennifer Cleven, τους γονείς του δημιουργού. Είναι και ο ίδιος μέρος αυτού του πληγωμένου δέντρου, όσο και αν αποτελεί έναν καταξιωμένο καλλιτέχνη και πλέον νικητή του Χρυσού Λέοντα, που όταν πήρε το βραβείο τόνισε «παρουσιάζω ένα έργο για την Αυστραλία. Δεν εκπροσωπώ την Αυστραλία».
Μετανάστες και νέες εκλεκτές φυλές -το καθηλωτικό περίπτερο της Γερμανίας
Μιάμιση ώρα στην ουρά για να μπω στο περίπτερο της Γερμανίας, κοιτάζοντας διαρκώς μπροστά μου αυτή την τεράστια ποσότητα χώματος που μισοθάβει την είσοδο του περιπτέρου. Eίναι χώμα που μετέφερε στη Γερμανία από το χωράφι που κληρονόμησε από τον παππού του σε ένα χωριό της Τουρκίας ο γεννημένος στη Γερμανία Ersan Mondtag. Να πώς ένα περίπτερο που είναι διαποτισμένο από μνήμες και ενοχές της ναζιστικής περιόδου δέχεται για πάντα, μπλέκει με το χώμα της Βενετίας χώμα της Τουρκίας, χώρας που έστειλε πολλούς μετανάστες στη Γερμανία. Σαν το χώμα από την Ανατολία της Τουρκίας να εξόρκισε τα φαντάσματα του παρελθόντος.
Το περίπτερο υπό τον τίτλο «Thresholds», παρουσιάζει το έργο του Mondtag, αλλά και της Ισραηλινής Υael Bartana.
H Montag έχτισε έναν μικρό πύργο μέσα στο περίπτερο -αναμονή άλλης μίας ώρας τουλάχιστον- που σε σπρώχνει κατευθείαν μέσα στη ζωή του μετανάστη παππού της, ο οποίος εργαζόταν σε εργοστάσιο με αμίαντο και φυσικά πέθανε από καρκίνο. Ονόμασε το έργο «Μνημείο για έναν άγνωστο».
Μπαίνοντας, σε αρπάζει από τη μύτη η μυρωδιά της σκόνης και του εργοστασίου, αφού περπατάς σε ένα εργαστήριο με εργαλεία και μια προτομή. Ανεβαίνοντας την σαν φίδι στενή και γυριστή σκάλα μπαίνεις στο σπίτι του. Ιχνη ζωής, ένα μεγάλο πορτρέτο του Κεμάλ Ατατούρκ, τα πάντα σκονισμένα, με τη σκόνη που ανέπνεε ο παππούς του Mondtag.
Στον τελευταίο όροφο μια περφόρμανς: το νεκρό σώμα, γυμνό, καθαρίζεται τελετουργικά και τυλίγεται σε ένα σάβανο. Ξένος, νεκρός, σε ξένη γη.
Eντελώς διαφορετική είναι η ατμόσφαιρα που δημιούργησε στο περίπτερο η Yael Bartana. Ένα διαστημόπλοιο, ένα βίντεο με ανθρώπους να χορεύουν τελετουργικά, ένας καινούριος κόσμος ονειρικός που βλέπεις ξαπλωμένος σε έναν τεράστιο καναπέ. Όταν ξαφνικά νιώθω κάτι σαν άσθμα. Συνειδητοποιώ ότι οι εικόνες που βλέπω στην οθόνη, των πανέμορφων, ολόλευκων, γυμνασμένων ανθρώπων που φεύγουν με διαστημόπλοιο για να ζήσουν κάπου αλλού, καθώς ο κόσμος καταστρέφεται, θυμίζουν σκηνές από τις ταινίες της Λένι Ρίφενσταλ. Εργαλεία της ναζιστικής προπαγάνδας.
Το έργο της «Light to the Nations», μια ψηφιακής πραγματικότητας εγκατάσταση που έχει όμως προσαρμοστεί σε δεδομένα αναλογικής πραγματικότητας, λόγω του πλήθους των επισκεπτών, μιας κιβωτού του μέλλοντος. Και οι εκλεκτοί μοιάζουν τόσο με τα ιδανικά της Αρίας Φυλής. Τι ειρωνικό, από μια Ισραηλινή καλλιτέχνιδα, μέσα στο φορτισμένο γερμανικό περίπτερο και ενώ στη Μέση Ανατολή το μίσος αφανίζει.
Kάτι φρέσκο, σωματικό, στα όρια του ανθρώπου -το ανακουφιστικό περίπτερο των ΗΠΑ
Εκατομμύρια χάντρες πολύχρωμες φτιάχνουν γλυπτά, πίνακες, σημαίες. Σώματα γυμνά έξω από το περίπτερο επιτελούν τελετές αυτόχθονων των ΗΠΑ. Mία έκρηξη χρώματος, μια υβριδική οπτική γλώσσα, τόσο φρέσκια, ελκυστική.
Ο Jeffrey Gilson ανατρέχει σε αφηγήσεις και εικόνων από την κοινότητα των αυτοχθόνων αλλά και των queer και δημιουργεί ένα γοητευτικό νέο μέλλον. Στο τέλος, ένα βίντεο που εστιάζει σε σώματα που χορεύουν σε παραδοσιακούς ρυθμούς και σε κάνει να χορεύεις και εσύ χωρίς να το συνειδητοποιήσεις.
Το έργο «The space to place me», αν και δεν έχει τα σκοτάδια, το ημίφως, της Αιγύπτου και της Αυστραλίας, θίγει το θέμα των αποκλεισμών της καλλιέργειας του αισθήματος του ξένου, μέσα από ένα πανδαιμόνιο χρώματος. Μurals φέρουν μέσα τους αποσπάσματα από το αμερικανικά νομικά έγγραφα, ομιλίες, αποφάσεις για τους αυτόχθονες.
Μέσα στη ροτόντα του περιπτέρου μία κολώνα με κρόσσια έχει κεντημένη ψηλά μια φράση από την αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, «Τhese truths to be self-evident»... Αυτές οι αλήθειες είναι αυταπόδεικτες.
