Τελικά, ποιοι έπιναν κρασί στην αρχαία Τροία; Μόνο οι πλούσιοι ή μήπως και τα πιο... λαϊκά στρώματα; Μια νέα ανάλυση των ευρημάτων ξαναγράφει την ταξική ιστορία του κρασιού στην Εποχή του Χαλκού.
Η κατανάλωση κρασιού στην αρχαία Τροία δεν περιοριζόταν μόνο στις ανώτερες τάξεις, όπως υπέθεταν οι αρχαιολόγοι εδώ και καιρό - κάτι που μια νέα έρευνα διαπιστώνει για πρώτη φορά.
Οι αρχαιολόγοι από το γερμανικό πανεπιστήμιο του Tübingen ανακάλυψαν ότι το κρασί απολάμβανε και ο απλός λαός, ανεξάρτητα από τους εορτασμούς και τις θρησκευτικές τελετές της ανώτερης τάξης.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Γερμανός αρχαιολόγος Heinrich Schliemann(1822-1890) ανέσκαψε την αρχαία πόλη της Τροίας. Ήλπιζε να ανακαλύψει την κατοικία του Πριάμου, του βασιλιά της πόλης που πολιορκούνταν από τον ελληνικό στρατό υπό τον Αγαμέμνονα, όπως απαθανατίστηκε από τον Όμηρο στην Ιλιάδα.
Πότε απαντάται για πρώτη φορά ο όρος
Ο όρος δέπας (κούπα), απαντάται αρχικά στον Όμηρο (8ος αι. π.Χ.) για το πολυτελές αγγείο, χρηστικό και σπονδικό, της αριστοκρατικής ελίτ των μυκηναϊκών χρόνων. Ο Αθήναιος (2ος-3ος μ.Χ.) στο έργο του «Δειπνοσοφιστές» αναφέρει ότι το δέπας είναι η κούπα και το αμφικύπελλο ερμηνεύεται μεταξύ άλλων ως αμφίκυρτον.
Ο Schliemann (1822-1890) ονομάτισε ως «δέπας αμφικύπελλον» τα κύπελλα με στενόμακρο κυλινδρικό σώμα και δύο κάθετες καμπυλωτές ή καρδιόσχημες λαβές που εντόπισε αρχικά στην Τροία ΙΙc (≈2400-2200 π.Χ.) θεωρώντας εσφαλμένα ότι ερευνούσε τα στρώματα της μεταγενέστερης Τροίας VII (≈1200 π.Χ), για την οποία μιλούσε ο Όμηρος.
Ανάμεσα στα σημαντικότερα επιτεύγματα του Σλήμαν ήταν - παράλληλα με τον εντοπισμό της ίδιας της Τροίας - αναμφίβολα η ανακάλυψη του λεγόμενου «Θησαυρού του Πριάμου».
Ο θησαυρός αυτός περιελάμβανε αρκετές εκατοντάδες χρυσά και ασημένια αντικείμενα. Αλλά κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του, ο Schliemann γοητεύτηκε από το... ταπεινό δέπας αμφικύπελλον που θεωρούσε ότι ήταν το κύπελλο που αναφέρεται στην ομηρική ιστορία.
«Ο Schliemann πίστευε ότι τα αγγεία αυτά είχαν χρησιμοποιηθεί είτε για τελετουργικές προσφορές κρασιού στους θεούς του Ολύμπου είτε, το πιθανότερο, από τη βασιλική ελίτ για πόση κρασιού. Οι χαρακτηριστικές διπλές λαβές, υπέθεσε, επέτρεπαν την εύκολη μεταβίβαση των αγγείων μεταξύ των συμμετεχόντων που κάθονταν ο ένας δίπλα στον άλλο», αναφέρει στο The Conversation ο Stephan Blum επιστημονικός συνεργάτης στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Παλαιάς Ιστορίας και Μεσαιωνικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Tübingen.
Παρά τις σφοδρές αντιδράσεις σε πολλές από τις ερμηνείες του στη σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα, πολλές από τις υποθέσεις του Schliemann σχετικά με τα έθιμα κατανάλωσης αλκοόλ της ελίτ της πρώιμης εποχής του χαλκού παραμένουν δημοφιλείς μέχρι και σήμερα, με κύρια αφήγηση το ότι κρασί έπιναν μόνο οι πλούσιοι, οι βασιλιάδες και γενικά οι ελίτ της πόλης.
Κρασί, ένα αγαθό για όλους
Περαιτέρω αρχαιολογικές ανασκαφές στην Τροία διεξήχθησαν υπό τη διεύθυνση του Πανεπιστημίου του Tübingen μεταξύ 1987 και 2012. «Έκτοτε, οι συνάδελφοί μου και εγώ αναλύουμε τα αποτελέσματα, εστιάζοντας στα αρχιτεκτονικά ευρήματα και στο τεράστιο φάσμα των αντικειμένων που αποκαλύφθηκαν», αναφέρει ο Μπλουμ και συνεχίζει:
«Με την πάροδο του χρόνου, οι επιστημονικές μέθοδοι έπαιξαν όλο και πιο σημαντικό ρόλο, με ιδιαίτερη έμφαση στην ανάλυση των οργανικών υπολειμμάτων σε αγγεία (ORA). Η μέθοδος αυτή έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα πολύτιμη, καθώς παρέχει πληροφορίες για το τι ετοίμαζαν οι κάτοικοι της Τροίας της πρώιμης χάλκινης εποχής μέσα στα μαγειρικά σκεύη τους και τι απολάμβαναν μέσα από τα ποτήρια τους».
Η κουλτούρα του κρασιού της Τροίας
Οι ανασκαφές των τελευταίων 150 ετών έδειξαν ότι η χρήση του δίχειρου ποτήριου εκτεινόταν από την Ελλάδα έως τη Μεσοποταμία.
Παράγονταν σε διάφορες μορφές μεταξύ του 2500 π.Χ. και του 2000 π.Χ. Πολλά από τα κύπελλα με διπλή λαβή έχουν βρεθεί όχι μόνο σε οικισμούς αλλά και σε τάφους. Αυτό αποτελεί ένδειξη της ιδιαίτερης σημασίας τους στη λατρεία και την τελετουργία. Οι γραπτές πηγές υποδηλώνουν επίσης ότι το κρασί θεωρούνταν ιδιαίτερα πολύτιμο κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Επομένως, έχει συναχθεί το συμπέρασμα ότι μόνο η κοινωνική ελίτ, μέσω του ελέγχου του εμπορίου σε μεγάλες αποστάσεις, είχε πρόσβαση σε αυτό.
Για πολλούς οικισμούς στην ενδοχώρα και την ανατολική Ανατολία, αυτό μπορεί να ίσχυε. Ωστόσο, η Τροία, όπως και πολλές άλλες τοποθεσίες στο Αιγαίο και τη δυτική Μικρά Ασία, βρισκόταν σε μια περιοχή ιδιαίτερα ευνοϊκή για την καλλιέργεια του κρασιού, πράγμα που σημαίνει ότι το κρασί θα ήταν ευρύτερα διαθέσιμο. Για όλους.
Έτσι, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι δίχειρα αγγεία έχουν βρεθεί όχι μόνο στην οχυρωμένη ακρόπολη της Τροίας μέσα στα μνημειακά κτίρια, αλλά και σε περιοχές του εξωτερικού οικισμού. Αυτό έκανε τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούνε το εξής: μήπως αυτό σημαίνει ότι οι αγρότες, οι τεχνίτες και άλλοι μπορούσαν επίσης να το καταναλώνουν σε ειδικές περιστάσεις ή ακόμη και στην καθημερινή τους ζωή;
Για να αντιμετωπιστεί αυτό το ερώτημα, έπρεπε πρώτα να αποδειχθεί επιστημονικά ότι τα κύπελλα χρησιμοποιούνταν πράγματι για την κατανάλωση κρασιού. Το γεγονός ότι μπορεί να φαίνονται κατάλληλα γι' αυτό δεν αποτελεί απόδειξη την ανωτέρω εικασίας. Για τον σκοπό αυτό, δύο θραύσματα από τις συλλογές του Ινστιτούτου Κλασικής Αρχαιολογίας του Tübingen αναλύθηκαν για οργανικά κατάλοιπα από τον Dr Maxime Rageot.
Και στα δύο δείγματα εντοπίστηκαν διάφορα οξέα, όπως το ανθρακικό, το μηλικό, το πυροσταφυλικό και - σε σημαντικές ποσότητες - το τρυγικό οξύ.
Αυτό το τελευταίο μπορεί να ερμηνευθεί ως απόδειξη ύπαρξης σταφυλιού, δεδομένου ότι τέτοιες συγκεντρώσεις δεν τεκμηριώνονται σε άλλα φρούτα που διατίθενται στη Μεσόγειο. Η ύπαρξη πυροσταφυλικού οξέος επίσης υποδηλώνει την παρουσία κρασιού (ή ξυδιού) που προέρχεται από ώριμα σταφύλια.
Έτσι, ο Schliemann είχε δίκιο: το depas αμφικύπελλο χρησιμοποιούνταν σίγουρα για την κατανάλωση κρασιού. Το αν αυτό συνδεόταν με θρησκευτικές πρακτικές, τελετουργίες και δημόσια συμπόσια ή απλώς με την κατανάλωση κρασιού ως μέρος της καθημερινής ζωής, παραμένει αβέβαιο.
«Ωστόσο, όσον αφορά το ποιος κατανάλωνε κρασί, τα αποτελέσματα της ανάλυσής μας επιβάλλουν τη διόρθωση της συμβατικής αρχαιολογικής οπτικής. Φαίνεται ότι όχι μόνο η ελίτ απολάμβανε την κατανάλωση κρασιού - αλλά και ο απλός λαός. Για μια αντι-δοκιμασία, ελήφθησαν επίσης δείγματα από δύο απλά κύπελλα, που συνήθως βρέθηκαν κατά εκατοντάδες στην Τροία της πρώιμης χάλκινης εποχής. Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά: τα ίδια ακριβώς οργανικά κατάλοιπα εντοπίστηκαν και στα δύο δείγματα», επισημαίνει ο Μπλουμ.
Κρασί για όλους
Ο επιστήμονας τονίζει εμφατικά ότι ο ρόλος της κατανάλωσης κρασιού κατά το δεύτερο μισό της 3ης χιλιετίας π.Χ. πρέπει να επανεξεταστεί πλέον εκ βάθρων, τουλάχιστον στην περίπτωση της Τροίας.
«Εδώ, το κρασί κάθε άλλο παρά προοριζόταν μόνο για τους πλούσιους και τους ισχυρούς. Το δέπας αμφικύπελλον δεν ήταν σύμβολο κύρους για την ελίτ, αλλά ένα ευρέως χρησιμοποιούμενο σκεύος πόσης», καταλήγει με νόημα ο Μπλουμ.