Ανάμεσα σε θεούς και πίξελ, το «Rule II», του σερ Άντονι Γκόρμλεϊ, θα κατοικεί για πάντα στο ιερό νησί της Δήλου, μετά τη ριζοσπαστική δωρεά του ΝΕΟΝ που θα συνεχιστεί και σε άλλους αρχαιολογικούς χώρους.
Ο καλλιτέχνης μαζί με τον ιδρυτή του ΝΕΟΝ Δημήτρη Δασκαλόπουλο και τη διευθύντριά του, Ελίνα Κουντούρη, μας οδήγησαν στην ιστορία και το μέλλον αυτής της σπουδαίας αρχής.
Υπάρχουν τόποι που δεν ανήκουν στον χρόνο, αλλά στη μνήμη. Η Δήλος, νησί γενέθλιο του Απόλλωνα και της Άρτεμης, δεν είναι πια ζωντανή, αλλά ποτέ δεν έπαψε να ψιθυρίζει: εδώ, κάποτε, υπήρξαμε. Τώρα, σ’ αυτή τη γεωγραφία της σιωπής και της θεϊκής υπενθύμισης, εγκαθίσταται ένα γλυπτό του σερ Άντον Γκόρμλεϊ το «Rule IΙ», μέσα από μια τολμηρή χειρονομία του οργανισμού ΝΕΟΝ, που το δώρισε στο Υπουργείο Πολιτισμού και στο ιερό νησί που από άδηλο, έγινε Δήλος μετά τη γέννηση των δυο θεών.
Ένα σώμα από σίδερο, γεννημένο μέσα στον κώδικα
Το «Rule II» είναι ένα από τα πέντε έργα που δημιούργησε ο σπουδαίος εικαστικός ειδικά για την έκθεση «SIGHT» που του ανέθεσε και παρουσίασε το ΝΕΟΝ το 2019, με τα γνωστά μεταλλικά σώματα του δημιουργού να τοποθετούνται σε πλήθος διαφορετικών θέσεων: Ένα σώμα να στέκεται ακόμα και μέσα στη θάλασσα, η θάλασσα να γλείφει τους αστραγάλους από σίδερο. Πώς επιλέγεται, όμως, ένα έργο σύγχρονης τέχνης για να «συγκατοικήσει» μόνιμα με τους θεούς; Ποιο γλυπτό μπορεί να σταθεί δίπλα στην Αθηνά, τον Απόλλωνα, στους αφανισμένους έμπορους και στους άγνωστους ναύτες της Μεσογείου, στον γλυπτικό πλούτο της Δήλου;
Έθεσα το ερώτημα στη συζήτηση ανάμεσα στην Ελίνα Κουντούρη (διευθύντρια του ΝΕΟΝ), τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο (ιδρυτή του ΝΕΟΝ) και τον ίδιο τον Άντονι Γκόρμλεϊ, κατά την παρουσίαση της δωρεάς. Οι απαντήσεις τους μαρτυρούν ότι το «Rule II» ανήκει στη Δήλο όχι γιατί διεκδικεί θέση, αλλά γιατί προσφέρει χώρο.
«Τα έργα που παρουσίασα στη Δήλο μιλούσαν σε πολλές γλώσσες. Όμως αυτό -ή, έστω, ένα από τα πιο εμβληματικά- εκφράζει με τον πιο καθαρό, σχεδόν λιτό τρόπο, την έννοια του “φυσικού πίξελ”. Είναι μία ύλη που μαρτυρά την ψηφιακή εποχή στην οποία ζούμε. Ένα σώμα από σίδερο, γεννημένο μέσα στον κώδικα».
Η δύναμη της ακινησίας
Το «Rule II» δεν απεικονίζει έναν θεό, δεν εκφράζει ηρωισμό, δεν οικειοποιείται κάποια μυθολογία. Είναι μια φιγούρα καθισμένη, κατασκευασμένη από οξειδωμένο σίδηρο, τετράγωνα μπλοκ που θυμίζουν pixels. Ούτε ρεαλιστική, ούτε αφηρημένη, απλώς παρούσα. Κόκκινη, όπως κόκκινο είναι το χρώμα του αίματος, της οξείδωσης του μετάλλου που το απαρτίζει, του χρώματος του ηλιοβασιλέματος της Δήλου. Η λέξη είναι μαζί ρήμα αλλά και ουσιαστικό. Εξουσία. Εξουσιάζω.
«Το rule είναι λέξη που ενσωματώνει μια ιδέα για την εξουσία ή τη δυνατότητα άσκησης επιρροής, κάποιας μορφής εντολής. Και για μένα, το βασικό εδώ είναι ότι με ενδιέφερε πάρα πολύ το λεξιλόγιο των στάσεων του σώματος, όπως το ανέλυσε ο Elias Canetti. Τι σημαίνει το γονάτισμα; Τι σημαίνει εκείνη η αρθρωμένη στάση του σώματος που μοιάζει σχεδόν με γράμμα; Και το ίδιο ισχύει για μια καθιστή μορφή. Τι δηλώνει;». Είναι γοητευτικός ο τρόπος που δίνει απαντήσεις ο Γκόρμλεϊ μέσα από μια σειρά ερωτήσεων που μοιάζουν με διαδικασία ανασκαφής, στον λόγο, στη νόηση.
«Νομίζω πως σχετίζεται με την εξουσία που απορρέει από την αποστασιοποίηση από τη δράση. Δεν πρόκειται για μια χειρονομία. Δεν αφορά το δράμα ή την πράξη. Είναι, κατά κάποιον τρόπο, μια έννοια «γίγνεσθαι» - μια έννοια εξέλιξης και μεταμόρφωσης», συνεχίζει. Και για μένα αυτό είναι το παράδοξο».
Έτσι και το "Rule II" φέρει, προφανώς, τη στάση του άρχοντα, του βασιλιά ή της βασίλισσας, στη στιγμή της εντολής. Αλλά ταυτόχρονα, φέρει και κάτι άλλο: αυτή είναι η στάση με την οποία καθόμαστε. «Όταν καθόμαστε ως οικογένεια γύρω από το τραπέζι: αυτή είναι η στιγμή της δεκτικότητας, όπου συνειδητοποιούμε την ύπαρξη των άλλων. Γινόμαστε μέρος ενός μεγαλύτερου όλου. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό για μένα να μην υπάρχει μία και μόνη ερμηνεία για το έργο — όπως έλεγα και πριν, η συμμετοχική φύση του θεατή είναι ουσιώδης».
Δήλος: το κέντρο της σιωπηλής ενέργειας
Για τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο, η σύνδεση με τo νησί είναι μακρόχρονη και βαθιά προσωπική. «Έμεινα μαγεμένος όταν πήγα πρώτη φορά στη Δήλο, πρέπει να ήμουν 25 ή 30 ετών. Θυμάμαι να κάθομαι σε κάποια από αυτές μεγαλιθικές πλάκες, όταν πρωτοπήγα. Εκεί λοιπόν, σε αυτό το κλειστό και ανοιχτό ταυτόχρονα τοπίο, ένιωσα μια ενέργεια που με κατέκλυσε. Και με τη θέα των νησιών απέναντι, στο ηλιοβασίλεμα... Ήταν κάτι που δεν το ξεπέρασα ποτέ.
Από τότε έγινε συνήθεια. Είχα σπίτι κοντά — κάθε Σεπτέμβρη πήγαινα, καθόμουν εκεί, μάζευα αυτή την ενέργεια και την έπαιρνα μαζί μου πίσω, για τον χειμώνα, για τις επιχειρήσεις, για τη ζωή. Πάντα ένιωθα ότι με βοηθούσε να περάσω το “κανάλι” της δουλειάς. Και νομίζω ότι τελικά αυτή η ενέργεια που εκπέμπει ο τόπος είναι ο λόγος που όλα έγιναν».
Οι τρεις τους στο πάνελ γελούν συνωμοτικά καθώς θυμούνται όσα έγιναν στην αρχή αυτής της οραματικής, συνωμοτικής περιπέτειας. Πρώτα προσέγγισε τον ΝΕΟΝ ο Εφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δημήτρης Αθανασούλης και είπε «χρειαζόμαστε σύγχρονη τέχνη στις Κυκλάδες». Μετά η Ελίνα Κουντούρη σκέφτηκε την Δήλο και τον Άντονι Γκόρμλεϊ με τον Δημήτρη Δασκαλόπουλος να της λέει «είσαι τρελή αν πιστεύεις ότι θα τα καταφέρεις». Να πείσεις τον Γκόρμλεϊ αλλά και το ΚΑΣ. Ο δημιουργός είπε «ναι, φυσικά». Το Υπουργείο είπε «ας το κάνουμε». Ποιος ήταν τρελός τελικά;
Και μετά ήρθαν κι άλλες εμπειρίες, εξίσου μαγικές. «Οι περιηγήσεις μας, οι συζητήσεις με τον Άντονι, το πώς κάθε φορά που επιστρέφει εκεί, προχωράει πιο βαθιά, φιλοσοφικά, στο τι είναι αυτός ο τόπος, τι σημαίνει» λέει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος.
Η δωρεά αυτή αποτελεί σημαντικό ορόσημο τόνισε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. «Πρόκειται για το πρώτο έργο σύγχρονης τέχνης που θα εκτίθεται, μόνιμα, σε ελληνικό αρχαιολογικό χώρο. Η δωρεά ενέχει πολλαπλό συμβολισμό. Εικονίζει, με πειστικό τρόπο, την αρμονική συνύπαρξη της πολιτιστικής κληρονομιάς με τη σύγχρονη δημιουργία. Τεκμαίρει την ώσμωση των δύο, με τη δεύτερη να εμπνέεται διαρκώς και να αρδεύει ανεξάντλητα από την πρώτη. Συμβολισμός ισχυρός, δεδομένου ότι το έργο εμπνέεται από τα γλυπτικά αριστουργήματα της Δήλου».
«Είμαι πραγματικά ευτυχής" λέει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος. "Για μένα, η ιδέα της μόνιμης δωρεάς ήταν συμβολική. Ήθελα να δηλώσει αυτή την αλλαγή νοοτροπίας που πιστεύω ότι συμβαίνει. Ξέρετε όλοι, για χρόνια θεωρούσαμε πως δεν επιτρέπεται να αγγίξεις την αρχαιότητα. Σαν να είναι κάτι ιερό και αμετακίνητο. Πλέον όμως προχωράμε πέρα από αυτό. Και αυτή η μόνιμη τοποθέτηση ενός έργου σηματοδοτεί αυτή τη νέα σκέψη. Μια ηθική πιο ανοιχτή, πιο συμπεριληπτική. Πάντα πίστευα πως η κληρονομιά μας είναι πολύτιμη - αλλά όχι για να την φυλάμε σε γυάλα. Είναι πολύτιμη για να εμπνεόμαστε από αυτήν. Για το τι μπορούμε να δημιουργήσουμε σήμερα και αύριο. Τι μπορούμε να προσθέσουμε, εμείς σήμερα, σ’ αυτή την κληρονομιά. Όχι να την φοβόμαστε. Να την συνεχίζουμε».
«Το έργο μου δεν είναι εικόνα, είναι ερώτηση»
Ο Άντονι Γκόρμλεϊ μας ξαφνιάζει λέγοντας ότι για αυτόν η γλυπτική λειτουργεί σαν τον βελονισμό: «σαν μια μικρή, σχεδόν ανεπαίσθητη βελόνα που εισάγεται σε έναν ζωντανό οργανισμό και απελευθερώνει ενέργεια». Αυτό ισχύει κυρίως για τη γλυπτική που δεν χρειάζεται στέγη, τοίχο να κρεμαστεί, αλλά βγαίνει στο δημόσιο χώρο. Συνομιλεί με τον πολίτη. «Γι’ αυτό και το να εισαγάγουμε σε αυτό το αρχαίο τοπίο της Δήλου ένα σώμα από σίδηρο -ένα υλικό της Βιομηχανικής Επανάστασης - έχει βαθύ νόημα. Είναι σαν να φέρνουμε τη μέθοδο και τη φόρτιση του μοντερνισμού σε διάλογο με τον αρχαίο κόσμο».
Και συνέχισε: «Τι είναι το “Rule II”; Είναι pixels, υλοποιημένα. Είναι η ψηφιοποίηση της ανθρώπινης παρουσίας. Σε πλήρη αντίθεση με τις παραστάσεις της ανθρώπινης μορφής εδώ και 3.000 χρόνια. Δεν με ενδιαφέρει να αναπαραστήσω έναν μυθικό ή ιστορικό ήρωα. Με ενδιαφέρει η ίδια η ιδέα του ανθρώπινου χώρου, του σώματος μέσα στον χρόνο και τον τόπο. Το έργο μου δεν είναι εικόνα, είναι ερώτηση».
Ο Gormley λέει ότι το «Rule II» δεν έχει από μόνο του καμία αξία. «Δεν είναι εικόνα του Απόλλωνα, ούτε του Φιλίππου του Β’. Είναι μια εικόνα ενός ανθρώπινου όντος και αυτό που κάνει είναι να καλεί τον θεατή να καθίσει απέναντί του, ή δίπλα του, και να αναρωτηθεί: “Ξέρω πώς είναι να κάθομαι έτσι. Τι σημαίνει αυτό; Τι νιώθω όταν το βλέπω;”».
Ένας τόπος φτιαγμένος με αιώνια ερωτήματα
Η μορφή του «Rule II» δεν δημιουργήθηκε με τον παραδοσιακό τρόπο - δεν σμιλεύτηκε. Προέκυψε από σάρωση του ίδιου του σώματος του Γκόρμλεϊ σε στάση εσωτερικής εστίασης. Μια στάση που, όπως λέει, δεν εικονογραφεί κάτι. Είναι, απλώς είναι. «Για 20 με 25 χρόνια», λέει, «έφτιαχνα εκμαγεία του σώματός μου. Με καλούπια. Τώρα όμως, σκανάρομαι. Και κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, συγκεντρώνομαι στο να παραμείνω στη στάση της άγρυπνης ακινησίας».
Το σώμα που κάθεται, ξύπνιο και άγρυπνο, είναι σώμα που περιμένει. Και αυτή η προσμονή -ενεργητική, αλλά όχι θορυβώδης- είναι ίσως η πιο πολιτική στάση στον σημερινό κόσμο της βιασύνης, του αφηρημένου θορύβου και της αδιάκοπης πληροφορίας. «Για μένα», είπε, «το έργο δεν είναι για να “κάνει”. Είναι για να είναι». Και τώρα, σε ένα ύψωμα της Δήλου, μπορείς να καθίσεις δίπλα του.
Κι έτσι, το «Rule II» κάθεται πλέον σιωπηλό, δίπλα στην είσοδο του Μουσείου, ανάμεσα σε ένα γλυπτό και τρία κιονόκρανα, πάνω από τα ερείπια και απέναντι απ’ τη θάλασσα. Όχι σαν θεός. Όχι σαν ήρωας. Σαν άνθρωπος. Ένα σώμα από σίδερο, ένας όγκος από pixels, ένας μάρτυρας του παρόντος - σε έναν τόπο φτιαγμένο από αιώνια ερωτήματα. Και σε καλεί να καθήσεις δίπλα του.
