«Η εποχή της Μελισσάνθης τέλειωσε. Σήμερα ζω για πάντα το χαμό της. Κι ο κόσμος μας δεν πάει να γίνει καλύτερος». Το πυρετικό σημείωμα του Μάνου Χατζιδάκι μας βάζει στο σύμπαν του έργου του που έρχεται στη Λυρική πλάι σε μια εγκατάσταση του σπουδαίου Γιάννη Κουνέλλη.
Η προσωπική περιπέτεια του Μάνου Χατζιδάκι, ο τρόπος με τον οποίο ο ίδιος, η διάνοια και η ιδιοσυγκρασία του έζησε καθοριστικά γεγονότα, είναι αυτό που αποτυπώνεται στην καντάτα του Η Εποχή της Μελισσάνθη. Το έργο για ώριμη γυναικεία φωνή δύο νεανικές ανδρικές, μεικτή και παιδική χορωδία, ορχήστρα δωματίου και στρατιωτική μπάντα, με βασικό μουσικό όργανο το μπουζούκι που αφιέρωσε στη μητέρα του. Θα παρουσιαστεί από την Εθνική Λυρική Σκηνή σε διεύθυνση Λουκά Καρυτινού στις 13 και 14 Φεβρουαρίου.
Μελισσάνθη, η γυάλινη ηρωίδα του Μεσοπολέμου
Το έργο διαπερνά μια ιστορική περίοδο καθοριστική για τη χώρα ενώ ενσαρκώνει τα βιώματα και τις σκέψεις του Χατζιδάκι. Αρχισε να απασχολεί η ιδέα του τον δημιουργό το 1945 και όμως χρειάστηκε να περάσουν είκοσι χρόνια για να αρχίσει να ασχολείται επίμονα με τη σύνθεση και τη συγγραφή του ποιητικού κειμένου. Σημειώνει ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις, για την πρώτη ανάγνωση:«Λίγο μετά τον πόλεμο, είδα σε μια εφημερίδα – κ ί τ ρ ι ν η τη θυμάμαι, σαν όλες τις εφημερίδες– μια είδηση χαμένη μέσα στις πολλές, απ’ την κατεστραμμένη Γερμανία. Έλεγε για μια γυναίκα που ο πόλεμος της είχε αρπάξει όλους τους δικούς της και για να επιζήσει έρημη καθώς ήταν, πουλούσε έρωτα μες στο ερειπωμένο υγρό λιμάνι του Αμβούργου. Και ένα βράδυ, όπως τριγύριζε στους σκοτεινούς δρόμους του λιμανιού, γνωρίζει έναν στρατιώτη, νέο παιδί και άρρωστο σχεδόν, που επέστρεφε απ’ την αιχμαλωσία.
Πηγαίνουν για έρωτα σ’ ένα φτηνό ξενοδοχείο και πάνω στο κρεβάτι, από ένα φυλαχτό που είχε κρεμασμένο στον λαιμό του, τον αναγνώρισε – ήταν o γιος της. Τρέχει έξαλλος αυτός και πνίγεται στα κρύα νερά του λιμανιού. Κι εκείνη, που το μυαλό της σάλεψε, απόμεινε τρελή ν’ αποζητάει το γιο της στο λιμάνι. Εδώ τελειώνει η είδηση. Πώς ήρθε τ’ όνομα της Μελισσάνθης μέσα μου ξαφνικά; Μια γυάλινη ηρωίδα του μεσοπολέμου, να παίρνει έτσι αυθαίρετα την όψη μιας τρελής μητέρας, ερωμένης κι αδερφής μες στα ερείπια μιας κατεστραμμένης πόλης; Η ιστορία αυτή άφησε μέσα μου μια ταραχή ως τώρα, που τελείωσα την εποχή της Μελισσάνθης, χωρίς να ξέρω αν τέλειωσα και με το πρόσωπό Της.
Η Μελισσάνθη δεν θα επέτρεπε τους φόνους του Κένεντι και του Κινγκ
Κάπως έτσι οδηγείται στη συγγραφή του ποιήματος Η Εποχή της Μελισσάνθης που συναντάμε στη συλλογή Μυθολογία. Μια διαδικασία εντατική και επίπονη σε μόχθο και χρόνο. Διαρκεί σχεδόν μια δεκαετία. Και αποφασίζει να το παρουσιάσει σε ένα άλλο μεγάλο λιμάνι της Ευρώπης – στη γραμμή των κρύων νερών του λιμανιού του Αμβούργου. Το φέρνει το 1980 στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά ενώ την ίδια χρονιά κυκλοφορεί σε διπλό άλμπουμ.
Συνεχίζει το κείμενο του Χατζιδάκι για τη δημιουργία του με μία δεύτερη ανάγνωση: «Χρονικό ενός καιρού, οι πρώτες μέρες της απελευθέρωσης, με ανεξίτηλες αυτοβιογραφικές εικόνες. Σαν το ρολόι στο καπηλειό με τους δύο φίλους που ζητάν δραματικά κι επίμονα να σταματήσουνε το Χρόνο, ή εκείνο το φίλο που τον χάσαμε σχεδόν παιδί – τον λέγαν Έκτορα Οικονομίδη και ήταν είκοσι χρονών όταν τον τύφλωσαν και τον θανάτωσαν οι Γερμανοί στο Χαϊδάρι, αφού βέβαια τον πρόδωσαν οι «εθνικόφρονες» εκείνου του καιρού. Και εικόνες άπειρες με σιδεριές από κατεστραμμένα σπίτια σαν χέρια αιχμηρά που να ζητάν ελεημοσύνη από τον ουρανό.Και μάνες να γυρεύουν τα παιδιά τους πάνω στις καμένες στέγες μ’ ένα πλήθος που να κραυγάζει έξαλλα κι αλλοπρόσαλλα συνθήματα.
Μες στον αλαλαγμό, ρωτούσαμε και ψάχναμε να βρούμε τη Μελισσάνθη, σύμβολο ιδανικών αλλοτινών καιρών. Μα η Μελισσάνθη δε βρισκόταν πουθενά. Γιατί αν την βρίσκαμε, ίσως να μην επέτρεπε τους φόνους του Τζων Κέννεντυ και του Λούθηρου Κινγκ. Δε θα ‘φηνε να γίνει το Βιετνάμ χώρα της βίας και της χαμένης ανθρωπιάς, τη Χιλή να αιμορραγεί στη δύση του Ηλίου και την Αργεντινή να χορεύει ταγκό με το ρυθμό των πολυβόλων. Οι νέοι της Αμερικής του ‘60, ανακάλυψαν τον Ντέμιαν και τα νεκρά παιδιά του Μάλερ κι εκείνο το ερωτικό παιδί από τη Βενετία. Όμως η πτώση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης εξακολουθεί να παρασέρνει τον κόσμο μας στον τελικό του αφανισμό. Και η Μελισσάνθη, αφού τραγούδησε μια τελευταία φορά την τραγική Λιλή Μαρλέν, χάθηκε στα σκοτάδια των καιρών. Οριστικά».
Η Εποχή της Μελισσάνθης επιστρέφει για τρίτη φορά στην αίθουσα Σταύρος Νιάρχος, με την μπάντα του πολεμικού ναυτικού να συμβάλλει με τρόπο ουσιαστικό διασχίζοντας την αίθουσα και ένα έργο του σπουδαίου Γιάννη Κουνέλλη να βρίσκεται επί σκηνής. Τοέργο Sipario - Uscite (Αυλαία - Έξοδοι) που δημιουργήθηκε το 1981, λίγους μήνες μετά την πρώτη παρουσίαση της Εποχής της Μελισσάνθης, και συνδέει τον θεατή με την εύθραυστη μνήμη της "γυάλινης γυναίκας", εν προκειμένω τη μορφή της Μελισσάνθης. Την επιμέλεια της εγκατάστασης έχει ο Ντένης Ζαχαρόπουλος.
Η Μελισσάνθη του Μάνου η γυάλινη γυναίκα του Κουνέλλη
Στο σημείωμά του ο Μάνος Χατζιδάκις, καταλήγει με μια τρίτη ανάγνωση, την ελληνική:«H Μελισσάνθη απόμεινε τρελή ν’ αποζητάει μοιρολογώντας τον πνιγμένο γιο της. Πώς βρέθηκε εκείνες τις μέρες στην Αθήνα; – δεν έγινε γνωστό. Όλοι ρωτούσαν, ψάχναν να την βρουν, μαζί μ’ αυτούς κι εγώ, γνωρίζοντας πως ίσως να βρισκόταν κάπου εκεί ανάμεσά μας.
Μάθαμε τέλος πως συνάντησε τυχαία διαδηλωτές, πως την καταδιώξανε, την ποδοπάτησαν και πως της σπάσανε τα κόκαλα. Έτσι στη γη πεσμένη και νεκρή, τη βρήκανε περαστικοί και δίχως προσευχή ή ακολουθία θρησκευτική, τη θάψαν βιαστικά για να προλάβουνε την βραδινή παρέλαση και λαμπαδηφορία. Για την απελευθέρωση. Μια απελευθέρωση που έκρυβε μέσα της ένα θανατερό συμβιβασμό, τη βία και την ενοχή, την προδοσία και τη χωρίς γιατρειά τραυματισμένη ελευθερία. Μία απελευθέρωση που δεν πρόλαβε να γίνει λ α ϊ κ ή. Την κατέγραψαν μ’ ευκολία ε θ ν ι κ ή και την γιορτάζουνε στα Δημαρχεία και στις Νομαρχίες.
«Σου σπάσανε τα κόκαλα τ’ ασθενικά παιδιά μας», αναστροφή του Σολωμικού «Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά». Πού βρίσκεται η αλήθεια της νεοελληνικής μας ελευθερίας; Βέβαια και στους δύο αυτούς στίχους. Αδιάκοπα, διαδοχικά και παρανοϊκά.
Η εποχή της Μελισσάνθης τέλειωσε. Σήμερα ζω για πάντα το χαμό της. Κι ο κόσμος μας δεν πάει να γίνει καλύτερος. Με όλα όμως αυτά, δε θέλω να δώσω ιστορικές διαστάσεις στη Μελισσάνθη και στην εποχή της. Επιθυμώ να καταγράψω μόνο, την προσωπική μου περιπέτεια και συμμετοχή στην πρόσφατη ιστορία του κόσμου, έτσι καθώς την έζησα μέσ’ από το σπίτι μου και μέσα από την πόλη που εξακολουθώ να ζω».
Την καλλιτεχνική διεύθυνση του Κύκλου Μάνος Χατιζδάκις έχει ο Γιώργος Χατζιδάκης. Συμμετέχουν οι σολίστ Θεοδώρα Μπάκα, Πάρις Κιμιωνής, Σταύρος Νιφοράτος και μαζί τους ο ψάλτης Αντώνης Αετόπουλος. Επίσης η Χορωδία και η παιδική χορωδία της ΕΛΣ