Τι έχει να πει η ταινία του Νόα Μπάουμπαχ, η οποία βασίζεται στο ομότιτλο βιβλίο του Ντον Ντε Λίλο, σε ένα ευρύ κοινό που δεν είναι εξοικειωμένο με το λογοτεχνικό σύμπαν του σπουδαίου Αμερικανού συγγραφέα;
Ο Ντον Ντε Λίλο είναι ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή Αμερικανούς συγγραφείς. Τα βιβλία του ακτινογραφούν με χειρουργική ακρίβεια τη μεταπολεμική αμερικανική κοινωνία υπό το πρίσμα ιστορικής σημασίας συμβάντων που αλλάζουν την πορεία του κόσμου: Από τις σκοτεινές δεκαετίες του '50 και του '60 με τους Ιταλούς μαφιόζους, τον Χούβερ και τη δολοφονία του Κένεντι (Υπόγειος Κόσμος, εκδ. Εστία - Ζυγός, εκδ. Χατζηνικολή), μέχρι τη δεκαετία του 2000 με την πτώση των Δίδυμων Πύργων (Άνθρωπος σε πτώση, εκδ. Εστία - Σημείο Ωμέγα, εκδ. Εστία) και τις μέρες μας με την πανδημία (Σιωπή, εκδ. Gutenberg), ο Ντον Ντε Λίλο σε κάθε βιβλίο δίνει μια ψύχραιμη, καυστική, ακριβέστατη ανατομία του κόσμου με ένα ιδιαίτερο λογοτεχνικό στυλ που συνδυάζει το χιούμορ, την ενσυναίσθηση και την οξύνοια.
Τα μυθιστορήματα του Ντε Λίλο, έχοντας μια πατίνα στην οποία η τεχνολογία και η επιστημονική φαντασία πρωτοστατούν, παίρνουν συχνά έναν προφητικό χαρακτήρα. Στη «Σιωπή», φέρ' ειπείν, ο Ντε Λίλο έγραφε ήδη από το 2018, πριν ξεσπάσει η πανδημία του Covid-19 που ερήμωσε ολόκληρες πόλεις μέσα στην καραντίνα, για ένα ολικό blackout που καθηλώνει όλο τον κόσμο και διαδίδεται σαν πανδημικό κύμα, οδηγώντας τις κοινωνίες από την ψηφιακή εποχή σε μια πρωτόγονη μετα-τεχνολογική δυστοπία. Ήδη από τον «Λευκό Θόρυβο» (εκδ. Εστία) των '80s, όπου o συγγραφέας μιλάει για ένα τοξικό νέφος -μια οικολογική κρίση- που οδηγεί μια ολόκληρη αμερικανική περιοχή σε υστερία, έχει χαρακτηριστεί «Μεταμοντέρνος προφήτης».
Μια καυστική σάτιρα για τον καταναλωτισμό του '80
Έχοντας διαβάσει τον «Λευκό Θόρυβο» πολλά χρόνια πριν, παρακολούθησα με μεγάλο ενδιαφέρον και ανυπομονησία την πληθωρική ταινία στην οποία βασίζεται, και την απόλαυσα, αν και με κάποιες δεύτερες σκέψεις. Είναι ένα πραγματικά αστείο, ιδιοφυές -σχεδόν θεατρικό- σχόλιο πάνω στην υστερία που γεννά ο νευρωτικός φόβος του θανάτου, αλλά και μια καυστική ειρωνεία για το πώς ένας κενόδοξος καταναλωτισμός και η κουλτούρα του μαζικού shopping, όπως αυτή εκφράστηκε μέσα από την pop culture στα '80s, μπορεί να λειτουργήσει κατευναστικά, σχεδόν υπνωτικά, σκεπάζοντας σαν παυσίπονο την υπαρξιακή αγωνία, κάτω από τόνους branded συσκευασιών γάλακτος, απορρυπαντικών, ζυμαρικών και σνακ.
Το ομότιτλο βραβευμένο φιλμ του Νόα Μπάουμπαχ είναι μια πιστή μεταφορά του βιβλίου του σπουδαίου Αμερικανού συγγραφέα, το οποίο κυκλοφόρησε το 1984 στην Αμερική και το 1991 στην Ελλάδα. Μπορεί όμως να συνομιλήσει με έναν θεατή που δεν είναι εξοικειωμένος με το λογοτεχνικό ύφος του Ντε Λίλο χωρίς να τον κουράσει; Παρακολουθώντας την ταινία, αυτό το κομψοτέχνημα με την άψογα δοσμένη αμερικανική αισθητική του '80, υπήρξαν στιγμές που αναρωτήθηκα πραγματικά τι θα μου έλεγε αν δεν ήμουν φαν του Ντε Λίλο ή αν πίστευα ότι θα δω μια δυστοπική ταινία στο Netflix για ένα τοξικό νέφος που διώχνει τους κατοίκους μιας πόλης από τα σπίτια τους και τους οδηγεί σε σκηνές ενός μαζικού καταφυγίου μακριά από το τρομακτικό, θανατηφόρο συμβάν;
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: Είναι απολύτως αληθές το κλισέ ότι μια ταινία που βασίζεται σε κάποιο βιβλίο είναι μονάχα η κορυφή του παγόβουνου, ενώ το μυθιστόρημα είναι όλος αυτός ο τεράστιος, βυθισμένος στον ωκεανό, όγκος του παγόβουνου που δεν βλέπουμε με την πρώτη ματιά. Μια ταινία μέσα σε δύο, δυόμισι ή τρεις ώρες το πολύ, πρέπει να χωρέσει ολόκληρο τον πολυεπίπεδο κόσμο ενός μυθιστορήματος, με όλη την αμφισημία του, με όλη την ειρωνεία του γραπτού λόγου που μπορεί να φωτίσει τις άπειρες διαφορετικές πτυχές ενός γεγονότος, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα τις άπειρες δυνατότητες ενός πολυσήμαντου, πολύπλοκου κόσμου. Από τη γένεση του μυθιστορήματος και τη σημασία της ειρωνείας όπως την εισήγαγε ο Θερβάντες στον «Δον Κιχώτη», ένα βιβλίο πάντα θα υπερτερεί έναντι όλων των άλλων μορφών τέχνης όχι ως προς την απεικόνιση του κόσμου, αλλά ως προς τη βαθιά ερμηνεία του. Τα βιβλία εκ των πραγμάτων είναι η λεπίδα που σκίζει τη μονοσήμαντη μεμβράνη αυτού του κόσμου, για να αποδείξει ότι κάτω από την επιφάνεια υπάρχουν άπειρα στρώματα που δεν είναι αντιληπτά διά γυμνού οφθαλμού.
Το τοξικό νέφος και η δυσλειτουργική οικογένεια
Η ταινία «Λευκός Θόρυβος», όπως άλλωστε και το ομότιτλο μυθιστόρημα του Ντε Λίλο, χρησιμοποιεί την εμφάνιση ενός τοξικού νέφους που σκεπάζει μια ολόκληρη περιοχή των ΗΠΑ, μετά τη σύγκρουση ενός βυτιοφόρου με εύφλεκτα υλικά με ένα τρένο που μεταφέρει τοξικά απόβλητα, όχι για να σκιαγραφήσει μια οικολογική δυστοπία, αλλά για να περιγράψει τον δυσλειτουργικό τρόπο με τον οποίο αντιδρά η οικογένεια ενός καθηγητή πανεπιστημίου.
Το τοξικό νέφος, η δυστοπία, λειτουργούν σαν φόντο για όσα έχει να πει ο Ντε Λίλο για την καταναλωτική ριγκανική αμερικανική κοινωνία του '80. Η ταινία δικαίως λανσάρεται ως κωμωδία, γιατί περί αυτού πρόκειται: μια δυστοπική σάτιρα για την ψυχολογία του σύγχρονου ατόμου μπροστά στον φόβο του θανάτου. Οι ήρωες -ο πληθωρικός καθηγητής Ναζιστικών Σπουδών (Άνταμ Ντράιβερ) και η γυναίκα του η Μπαμπέτ (Γκρέτα Γκέργουιγκ)- βιώνουν το δικό τους προσωπικό δράμα μέσα στο χάος της οικολογικής κρίσης, όταν εκείνος ανακαλύπτει ότι η γυναίκα του έκανε περιστασιακό σεξ με έναν αλλόκοτο απατεώνα που πουλά πειραματικά χάπια τα οποία υπόσχονται ότι νικούν τον φόβο του θανάτου.
Δέσμια του πανικού της ότι θα πεθάνει, η Μπαμπέτ ανταλλάζει το σώμα της προκειμένου να εξασφαλίσει ένα κουτί με χάπια, όμως την ξεσκεπάζει η περιέργεια της μεγάλης κόρης της από έναν προηγούμενο γάμο. Οι ατάκες πέφτουν βροχή, άλλοτε καυστικές στο μοτίβο του Ντε Λίλο και άλλοτε αστείες με ένα υποδόριο χιούμορ, αλλά στο τέλος ο θεατής μάλλον αγχώνεται, καθώς ο σκηνοθέτης προσπαθεί να χωρέσει την ιδιοφυΐα ένα ολόκληρου βιβλίου σε ένα φιλμ. Το αποτέλεσμα είναι άνισο, ελαφρώς φλύαρο, αν και η κινηματογραφική μεταφορά στο σύνολό της παραμένει σπουδαία και απολαυστική.
Μια άνιση ταινία που δεν μπορεί να σταθεί αυτόνομα έξω από το λογοτεχνικό σύμπαν του Ντε Λίλο
Υποθέτω ότι τα στοιχεία αυτά, τα οποία ξεπερνώ γνωρίζοντας το πνεύμα του βιβλίου, υποσκάπτουν τη δυνατότητα της ταινίας να σταθεί αυτόνομα, αποκομμένη από το λογοτεχνικό έργο στο οποίο βασίζεται. Ο Νόα Μπάουμπαχ, έχω την εντύπωση, ότι μέσα σε ένα ράλι λογοτεχνικών εντυπώσεων χάνει ορισμένες στιγμές το δάσος, εστιάζοντας υπερβολικά πολύ στο δέντρο (του ΝτεΛίλο).
Ακόμα και το εντυπωσιακό, γουορχολικής αισθητικής μουσικό φινάλε, που μοιάζει είτε με μιούζικαλ είτε με video clip, είναι πολύ μεγαλύτερο από όσο θα έπρεπε. Συνολικά η οικονομία της ταινίας πάσχει, πολλά σημεία θα έπρεπε να είναι πιο σύντομα και πολλά θα έπρεπε ενδεχομένως να έχουν αφαιρεθεί στο μοντάζ. Παρ' όλα αυτά, είναι μια ταινία που απόλαυσα, ένα φιλμ που με έπεισε να επιστρέψω στο βιβλίο για μια δεύτερη ανάγνωση.