Η υβριδική βιογραφία της Διδώς Σωτηρίου από τη Λένα Διβάνη έχει ήδη σκαρφαλώσει στην κορυφή με τα ευπώλητα και συζητείται πολύ. Αυτό το ιδιαίτερο νέο βιβλίο της ήταν η αφορμή για μια απολαυστική συζήτηση μαζί της.
Η δημοφιλής συγγραφέας, ιστορικός και ακαδημαϊκός μιλάει στο iefimerida με αφορμή την κυκλοφορία του νέου της βιβλίου «Ονειρεύτηκα τη Διδώ» (εκδ. Πατάκη) για τη Διδώ Σωτηρίου, για τη γυναίκα που άφησε όσο καμία την ανεξίτηλη σφραγίδα της στα ελληνικά γράμματα τον 20ό αιώνα.
Η συζήτηση, ωστόσο, δεν μένει μόνο σε αυτό. Με τον χειμαρρώδη λόγο της η δυναμική Λένα Διβάνη σχολιάζει τα πιο σημαντικά θέματα της επικαιρότητας: από τον πόλεμο στην Ουκρανία και το #MeToo, μέχρι την cancel culture, τις δολοφονίες χαρακτήρα στο Twitter, την πολιτική ορθότητα, το θρίλερ με τη Λεπέν, αλλά και τα πλήθη που «μαζεύονται έξω από την οικία Πισπιρίγκου για να νιώσουν ότι αυτά που γίνονται στη δική τους οικία είναι άσπιλα και αμόλυντα».
Η Λένα Διβάνη έχει έναν μοναδικό τρόπο να φιλτράρει ψύχραιμα την επικαιρότητα και να ερμηνεύει τα γεγονότα χωρίς να μασάει ποτέ τα λόγια της.
Η Διδώ Σωτηρίου 100 χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή
Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ένα γεγονός που στιγμάτισε τη νεότερη Ελλάδα, αλλά και τη ζωή της Διδώς Σωτηρίου, στην οποία είναι αφιερωμένο το νέο σας βιβλίο. Τι σας οδήγησε στην απόφαση να γράψετε ένα βιβλίο για εκείνη;
Πρόκειται για καθαρή σύμπτωση. Εγώ ήθελα από το 2014 να γράψω ένα βιβλίο που θα αναστήσει τη Διδώ, γιατί όλος αυτός ο ζόφος κόντεψε να με σκοτώσει. To έβλεπα σαν φάρμακο, γιατί η Διδώ πρωταγωνίστησε κατά κάποιον τρόπο σε όλες τις μαύρες στιγμές της Ελλάδας, αλλά είχε τη μαγική συνταγή να επιβιώνει με το χαμόγελο στα χείλη και το κέφι αμείωτο. Αυτό το κέφι χρειαζόμουν και άρχισα την έρευνα από τότε. Το βιβλίο συνέπεσε να εκδοθεί τώρα -κι αυτή η ευτυχής σύμπτωση ήταν νομίζω ένα ακόμα δώρο της Διδώς.
Αν είχατε μπροστά σας εκείνο το παιδί που το 1922 βίωσε την τραγωδία και πολύ αργότερα έγραψε τα «Ματωμένα Χώματα», πώς θα της μιλούσατε για την Ελλάδα όπως αυτή εξελίχθηκε μέσα στον αιώνα.
Θα της έλεγα Διδώ μου πάρτο απάνω σου, πολύ καλά το πας. Αν και πιτσιρίκι, ξέρεις να αποφεύγεις τις σφαίρες που πέφτουν γύρω σου -μέγα ταλέντο αυτό. Η πατρίδα μας έχει πολύ ζόρικο δρόμο μπροστά της, αλλά να ξέρεις ότι τον επόμενο αιώνα κάτι μπερδεμένα κορίτσια και αγόρια θα σε κάνουν σημαία και ψυχική αιμοδότρια.
«Ήθελα από το 2014 να γράψω ένα βιβλίο που θα αναστήσει τη Διδώ, γιατί όλος αυτός ο ζόφος κόντεψε να με σκοτώσει. To έβλεπα σαν φάρμακο. Η Διδώ είχε τη μαγική συνταγή να επιβιώνει με το χαμόγελο στα χείλη»
Η Διδώ Σωτηρίου ήταν μια γυναίκα δυναμική, μαχητική, η οποία ύψωσε τη φωνή της και αγωνίστηκε για τα δικαιώματα όλων των γυναικών. Πώς θα περιγράφατε σε ένα κορίτσι 15 ετών σήμερα, που μεγαλώνει μέσα σε μια νέα κουλτούρα, μέσα στον απόηχο του #MeToo και ενός νέου ψηφιακού φεμινισμού, τη Διδώ, τη ζωή της αλλά και τους δρόμους που άνοιξε;
Θα έλεγα στα σημερινά κορίτσια να την έχουν εικόνισμα, όπως την έχω κι εγώ. Γιατί τα βήματα μπροστά δεν γίνονται μόνα τους, όπως πιστεύουν πολλοί που τα βρήκαν έτοιμα. Χύθηκε πολύς ιδρώτας, αίμα και δάκρυα για να φτάσουμε ως εδώ κι αν το ξεχάσουμε θα ξαναγυρίσουμε στην αφετηρία πάλι και πάλι. Τίποτα δεν κερδίζεται για πάντα... Αν δεν επαγρυπνείς, το 'χασες. Δεν βλέπετε τι γίνεται με τα εργατικά δικαιώματα;
Το βιβλίο αυτό γράφτηκε μέσα στην πανδημία, στην καρδιά μιας υγειονομικής κρίσης. Τι σας άφησε όλη αυτή η εμπειρία, τόσο της συγγραφής αυτού του βιβλίου όσο και της πανδημίας;
Το βιβλίο γεννήθηκε στο μυαλό μου εν μέσω της οικονομικής κρίσης, άρχισε να γράφεται στην υγειονομική και τελείωσε με την έναρξη της πολεμικής κρίσης. Το βιβλίο αυτό, η Διδώ δηλαδή, με τη μεγάλη της καρδιά και το πλατύ της γέλιο, με βοήθησε να επιβιώσω επιτυχώς και στις τρεις κρίσεις. Ελπίζω να είναι μια ένεση αισιοδοξίας και για τους αναγνώστες.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία και η νέα εποχή που θα φέρει τα πάνω κάτω
Δεν προλάβαμε να ξεμπερδέψουμε με τον κορωνοϊό και ξέσπασε ο πόλεμος στην Ουκρανία, με απίστευτη βιαιότητα, καταγγελίες για θηριωδίες, βιασμούς γυναικών και παιδιών, απειλές για γενίκευση του πολέμου, ακόμα και για χρήση πυρηνικών όπλων. Τελικά, το μεταπολεμικό θαύμα, η περίοδος ειρήνης και ανάπτυξης που ακολούθησε τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν μια παρένθεση που έκλεισε; Έχουμε ήδη μπει σε έναν νέο κύκλο βίας και φρίκης;
Μετά το θαύμα έρχεται πάντα το τραύμα, τίποτα δεν κρατάει, είναι γνωστό αυτό. Η φάση που διανύουμε τώρα βέβαια, η εποχή που θα φέρει τα πάνω κάτω οριστικά είναι πιο δραματική. Ελπίζω πως ο κόσμος που θα γεννηθεί από τα ερείπια του παλιού θα είναι δικαιότερος. Ξέρω, ακούγεται ουτοπικό, αλλά εδώ συμφωνώ με τη Διδώ: παραμένουμε αισιόδοξοι!
Ως καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών εστιάζετε στην Ιστορία των Βαλκανίων. Πώς βλέπετε τις νέες γεωπολιτικές ισορροπίες να διαμορφώνονται στην περιοχή μετά τα γεγονότα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία;
Η κατάσταση δεν αφορά μόνο την περιοχή μας αλλά όλο τον κόσμο. Κανένας αναλυτής σε Ελλάδα και εξωτερικό δεν τολμάει να κάνει σοβαρές προβλέψεις τώρα. Είναι τόσο ρευστή η κατάσταση, σ' ένα σύστημα που αλλάζει, ώστε όλα είναι πιθανά.
«Μετά το θαύμα έρχεται πάντα το τραύμα, τίποτα δεν κρατάει, είναι γνωστό αυτό. Η φάση που διανύουμε τώρα βέβαια, η εποχή που θα φέρει τα πάνω κάτω οριστικά είναι πιο δραματική»
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία έφερε ξανά στο προσκήνιο τον μεταπολεμικό Ψυχρό Πόλεμο. Όλα αυτά που βιώνουμε είναι συνέπειες αυτής της περιόδου ή πρόκειται για ένα νέο φαινόμενο που η Ιστορία θα μελετήσει ανεξάρτητα, αναζητώντας αλλού τα αίτια;
Πιστεύω ότι θα βιώσουμε κάτι καινούριο, όχι έναν ξανακατεψυγμένο πόλεμο. Όλα θα αλλάξουν, εργασιακά, πολιτικά, κοινωνικά, γεωπολιτικά... όλα. Απλώς, την κατεύθυνση δεν ξέρω.
Οι γυναικοκτονίες, η κακοποίηση και οι τελευταίοι σπασμοί μιας κοινωνικής αδικίας που πεθαίνει
Τα τελευταία δύο χρόνια έχουμε μια έξαρση γυναικοκτονιών σε όλο τον κόσμο. Οι οργανώσεις κατά της βίας ενάντια στις γυναίκες κάνουν λόγο για αύξηση των ποσοστών κακοποίησης και ενδοοικογενειακής βίας μέσα στα lockdown. Υπήρξε όντως έξαρση, ή στην εποχή των κοινωνικών δικτύων, όπου η πληροφορία ταξιδεύει πιο γρήγορα, και πιο εύκολα μαθαίνουμε, διαβάζουμε αλλιώς όσα πάντα συνέβαιναν και έμεναν κρυφά;
Η αλήθεια είναι ότι πάντα οι γυναίκες ήταν θύματα ένδο και έξω οικογενειακής βίας. Απλώς, τη βαφτίζαμε «απελπισμένη αγάπη», «εκνευρισμό» κ.λπ. και ξεμπερδεύαμε εύκολα. Ακόμα περισσότερο αλήθεια όμως είναι ότι στις μέρες μας έχουμε μια αιφνίδια αύξηση, που οφείλεται στην ολοένα και μεγαλύτερη οικονομική άρα και προσωπική ανεξαρτησία των γυναικών. Αυτό ερεθίζει τα αρσενικά παλαιάς κοπής, που αδυνατούν να δεχτούν ότι δεν είναι πια αφεντικά, ότι συνδέθηκαν με ένα ανθρώπινο πλάσμα που δικαιούται να έχει δική του βούληση, επιθυμίες και σχέδια. Και, επειδή δεν έχουν επιχειρήματα, το σκοτώνουν στο ξύλο, το βιάζουν, το ταπεινώνουν. Είναι οι τελευταίες κλωτσιές μιας κοινωνικής αδικίας που πεθαίνει.
«Οι γυναικοκτονίες είναι οι τελευταίες κλωτσιές μιας κοινωνικής αδικίας που πεθαίνει»
Λόγω της εργασίας σας στην ανώτερη εκπαίδευση έρχεστε διαρκώς σε επαφή με νέα παιδιά. Πώς θα χαρακτηρίζατε αυτή τη γενιά των φοιτητών σε σχέση με τις προηγούμενες; Είναι πιο ευαισθητοποιημένη σε πολιτικά, κοινωνικά, ταυτοτικά, οικολογικά ζητήματα σε σχέση με τους φοιτητές που είχατε στη δεκαετία του 2000;
Είναι σαφώς πιο ευαισθητοποιημένοι σε θέματα κλιματολογικής κρίσης, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κοινωνικής ευθύνης. Παράλληλα, όμως, είναι και πιο φοβισμένοι, νιώθουν δικαίως πιο ριγμένοι, γιατί δεν έχουν τις ευκαιρίες που είχαν οι γονείς τους. Ζόρικο πράγμα να νιώθεις ότι δεν έχεις μέλλον.
Η πολιτική ορθότητα και η Cancel Culture
Το κίνημα της πολιτικής ορθότητας είναι επανάσταση ή ένας κίνδυνος που μπορεί να δημιουργήσει μια σειρά από φαινόμενα λογοκρισίας, βίας, απαγορεύσεων; Ήδη έχουμε δει τον Όμηρο, τον Σαίξπηρ, τον Φιτζέραλντ να χαρακτηρίζονται ρατσιστές από κινήματα όπως το #DisruptTexts. Τι σημαίνουν όλα αυτά για τη λογοτεχνία και τις ανθρωπιστικές σπουδές, αλλά και την ίδια τη ζωή μας;
Καλά, αυτά αφορούν τη μισή Αμερική και την Αγγλία, όχι όλον τον κόσμο και οπωσδήποτε όχι την Ανατολή, τα Βαλκάνια, την Αφρική, την Ασία. Εγώ, προσωπικά, θεωρώ πως το κίνημα είναι ζωτικής σημασίας, ελπίζω να καθιερωθεί και στη χώρα μας και θεωρώ αναπόφευκτες τις αστείες ακρότητες που αναφέρατε. Κάθε κοινωνική και πολιτική επανάσταση άρχισε με ακρότητες πολύ χειρότερες απ' αυτές (θυμάστε τι έγινε στη Γαλλική Επανάσταση;). Σε λίγο η κατάσταση θα ισορροπήσει και κάθε κατεργάρης θα αποδεχτεί τη νέα πραγματικότητα ηρέμως.
Η ίδια είστε ενεργή στα κοινωνικά δίκτυα. Ποια είναι η εμπειρία σας από αυτά και πώς αντιμετωπίζετε την #CancelCulture που κυριαρχεί; Γιατί υπάρχει τόση ευκολία πλέον να ακυρώνουμε προσωπικότητες, να σβήνουμε καριέρες, να κάνουμε ψηφιακές δολοφονίες χαρακτήρα μέσα από την οθόνη μας;
Μιλάμε για ένα τελείως καινούριο φαινόμενο -τον μαζάνθρωπο του διαδικτύου- που θέλει πολλή μελέτη. Ο μαζάνθρωπος αυτός, που ένιωθε ανήμπορος, αδικημένος και ασήμαντος για χρόνια, βρήκε επιτέλους το όπλο του και εκδικείται ανωνύμως και ανεξόδως τα μικρά και μεγάλα σελέμπριτις κυρίως, τους «προνομιούχους» που ζήλευε. Αηδιαστικό. Εγώ πάντως να ακυρώσω άνθρωπο επειδή του ξέφυγε μια βλακεία δεν πρόκειται.
«Ο μαζάνθρωπος του διαδικτύου, αυτός που ένιωθε ανήμπορος, αδικημένος και ασήμαντος για χρόνια, βρήκε επιτέλους το όπλο του και εκδικείται ανωνύμως και ανεξόδως τα μικρά και μεγάλα σελέμπριτις κυρίως, τους “προνομιούχους” που ζήλευε. Αηδιαστικό»
Είστε ένας άνθρωπος που δεν μασάει τα λόγια του και δεν διστάζει να εκφράσει την άποψή του, ακόμα κι αν αυτή η άποψη πάει κόντρα στην κοινή γνώμη και στο κυρίαρχο συναίσθημα τη στιγμή που την εκφράζετε. Μάλιστα, έχετε και η ίδια βιώσει επιθέσεις στο Twitter. Έχει αλλάξει ο δημόσιος διάλογος μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα; Προάγουν την ελευθερία του λόγου ή τον κανιβαλισμό; Οδηγούν σε έναν ανοιχτό διάλογο ή καταπιέζουν τη διαφορετική άποψη από φόβο μη στοχοποιηθεί κάποιος από τον όχλο;
Και τα δύο. Βλέπετε, σε μια τόσο σύνθετη εποχή σαν τη δική μας, μονοσήμαντες απαντήσεις δεν υπάρχουν όσο κι αν επιθυμεί ο μαζάνθρωπος που λέγαμε να πάρει ξεκάθαρη θέση ΝΑΙ ή ΟΧΙ; Εξηγούμαι: ναι, τα σόσιαλ μίντια έδωσαν δημοκρατικότατα την εξουσία στον απλό άνθρωπο και υπήρξαν όπλα αλλαγής σε πολλές περιπτώσεις. Από την άλλη μεριά, και στον κανιβαλισμό φτάσαμε και ακραία χειραγώγηση της ψήφου μας είδαμε και πολλά άλλα θα δούμε. Οφείλουμε να είμαστε εν εγρηγόρσει.
Η Πισπιρίγκου και τα εξαγριωμένα πλήθη
Πρόσφατα είδαμε στην περίπτωση της Πάτρας με το θάνατο των τριών παιδιών και την προφυλάκιση της μητέρας τους έναν όχλο να βιαιοπραγεί έξω από το σπίτι της οικογένειας. Είδαμε να ζητούν δημόσια θανατική ποινή, κρεμάλες κ.λπ. Αυτές οι εκδηλώσεις οργής τι αφήνουν πίσω τους, είναι απλές βαλβίδες αποσυμπίεσης ή κληροδοτούν στην κοινωνία θύλακες βίας που κάποια στιγμή θα μεταφράσουν διαφορετικά;
Αυτό είναι ένα φαινόμενο παλιότερο και από τον τροχό. Στις εκτελέσεις με αποκεφαλισμό δεν μαζεύονταν πάντα τα πλήθη να ευχαριστηθούν την τιμωρία του ανθρώπου που έσφαλλε; Έτσι και τώρα μαζεύονται έξω από την οικία Πισπιρίγκου για να νιώσουν ότι αυτά που γίνονται στη δική τους οικία είναι άσπιλα και αμόλυντα.
Το φλερτ της Λεπέν και της ακροδεξιάς με τη γαλλική προεδρία
Στις εκλογές της Γαλλίας, όλη η οργή από την πίεση των μέτρων κατά του κορωνοϊού, σε συνδυασμό με την απίστευτη ακρίβεια που έφερε μαζί του ο πόλεμος, μεταφράστηκε πολιτικά σε άνοδο της Ακροδεξιάς. Ο κίνδυνος να δούμε ακόμα και τη Μαρίν Λεπέν στην προεδρία της Γαλλίας υπήρξε πιο πιθανός από ποτέ. Τι έστρωσε το χαλί στα άκρα;
Αυτό που σπρώχνει αυτή την εποχή το υπάρχον σύστημα προς το θορυβώδες τέλος του... Οι ανισότητες που διευρύνονται ανατριχιαστικά, η αναλγησία του καπιταλισμού που έγινε αρπακτικός, η εξαφάνιση των δικαιωμάτων που με τόσο κόπο κερδίσαμε. Δυστυχώς, ο πολύς κόσμος δεν έχει τα εργαλεία να αναλύσει την κατάσταση και βαφτίζει αντισυστημικό ό,τι πιο συστημικό υπάρχει: τον Τραμπ, τη Λεπέν και κάθε απατεώνα που του λέει αυτά που θέλει να ακούσει.
Info: Το βιβλίο της Λένας Διβάνη «Ονειρεύτηκα τη Διδώ» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη.