Ο «Πάπυρος» είναι ένα νέο, συναρπαστικό best seller τύπου «Sapiens», αλλά για την ιστορία του βιβλίου, που αποθεώνει την Ελλάδα. Η συγγραφέας του, η κλασικίστρια Irene Vallejo, μιλάει στο iefimerida λίγο πριν επισκεφθεί τη χώρα μας την Τρίτη 21 Ιουνίου.
Η Bιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ήταν η πρώτη Google στην ιστορία της ανθρωπότητας; Πώς ο αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός ήταν ένα ορόσημο στην ιστορία του βιβλίου και στο ξύπνημα του ανθρώπου; Γιατί η επαφή του ανατολικού πολιτισμού με την Ελλάδα ήταν τόσο σημαντικές για την εξέλιξη του πολιτισμού; Πώς οι ρίζες των πρώτων «βιβλιοπωλείων» συναντώνται στην Ελλάδα; Στο διεθνές best seller της «Πάπυρος» η Irene Vallejo απαντά σε όλα αυτά και άλλα πολλά ερωτήματα. Η συγγραφέας αφηγείται τόσο συναρπαστικά την ιστορία του βιβλίου, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ώστε τόσο η ίδια όσο όσο και το έργο της να γίνουν viral και να συζητηθούν πολύ σε όλο τον κόσμο. Το βιβλίο μεταφράζεται σε 30 χώρες, μεταξύ των οποίων και στην Ελλάδα όπου κυκλοφόρησε δύο μήνες πριν από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.
Το iefimerida συνομίλησε μαζί της λίγο πριν την επίσκεψή της στη χώρα μας, στο πλαίσιο του φεστιβάλ ΛΕΑ (Λογοτεχνία Εν Αθήναις). Η Irene Vallejo, ως καλεσμένη της ισπανικής πρεσβείας και του Ινστιτούτου Θερβάντες, θα γνωρίσει το ελληνικό κοινό, την Τρίτη 21 Ιουνίου 2022 ώρα 20:30, στη βεράντα του Μουσείου Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού στο Κολωνάκι.
«Στην επαφή του ανατολικού πολιτισμού με την Ελλάδα, χρωστάμε τις πρώτες προόδους του πολιτισμού»
Ποια είναι η μεγάλη περιπέτεια που αφηγείστε σε αυτό το βιβλίο και γιατί τελικά η ιστορία του βιβλίου είναι τόσο σημαντική για την εξέλιξη της ανθρωπότητας;
Στην πραγματικότητα, όταν μιλάμε για βιβλία, αναλογιζόμαστε το δικό μας πορτρέτο. Οι σελίδες τους περιέχουν τις ιδέες μας, τον πιο πολύτιμο θεματοφύλακα της μνήμης μας και των συζητήσεων μας, τις πολλές εύθραυστες προσεγγίσεις στην ομορφιά, άπειρες αναζητήσεις, είναι η καθοριστική τεκμηρίωση των φόβων, των παθών και των ανακαλύψεων μας. Επιπλέον, κωδικοποιούν την ιστορία του εκδημοκρατισμού της γνώσης. Πρέπει να θυμόμαστε: τα βιβλία ήταν, για αιώνες, ένα προνόμιο ελάχιστων ανθρώπων. Ήταν μια πολυτέλεια, ένα σύμβολο κοινωνικού στάτους, στα οποία είχε πρόσβαση αποκλειστικά μια ελίτ των τυχερών και των ισχυρών. Χάρη στο τυπογραφείο και την ανάπτυξή του, χάρη στην εκπληκτική διεύρυνση της γραφής και της ανάγνωσης και την ανάπτυξη των δημόσιων σχολείων, στην εμφάνιση δημοτικών και περιφερειακών βιβλιοθηκών και στον πολλαπλασιασμό των βιβλιοπωλείων, τα βιβλία σήμερα είναι πιο εύκολα προσβάσιμα από ποτέ. Μας υποδέχονται με ανοιχτές τις σελίδες τους, ανεξάρτητα από την οικογενειακή και κοινωνική μας καταγωγή. Είναι ένα τιτάνιο συλλογικό επίτευγμα, σφυρηλατημένο επί χιλιετίες, το οποίο πραγματικά πρέπει να γιορτάσουμε και να διατηρήσουμε.
Στον «Πάπυρο» αφηγούμαι αυτό το μεγάλο συλλογικό επίτευγμα: το μακραίωνο όνειρο να κάνουμε τη γνώση διαθέσιμη σε όλους τους ανθρώπους, το επαναστατικό εγχείρημα του εκδημοκρατισμού των καλύτερων ιστοριών μας, των καλύτερων ιδεών μας. Ο αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός ήταν ένα ορόσημο σε αυτή την καταπληκτική περιπέτεια. Το βιβλίο μου είναι ένας φόρος τιμής σε τόσους πολλούς ανθρώπους που συνέλαβαν και μας έδωσαν εξαιρετικά εργαλεία όπως η γραφή ή η ανάγνωση. Στην επαφή του ανατολικού πολιτισμού με την Ελλάδα, χρωστάμε τις πρώτες προόδους που σημειώθηκαν στη διεύρυνση του λογοτεχνικού πολιτισμού.
«Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας έβαλε τους σπόρους ενός τόσο σύγχρονου έργου όπως το Διαδίκτυο, τον εικονικό και αιθέριο διάδοχο της προσπάθειας να αγκαλιάσει όλη τη γνώση και να την κάνει προσιτή και εύκολα προσβάσιμη σε όλους»
Οι ρίζες των πρώτων ευρωπαϊκών βιβλιοθηκών και βιβλιοπωλείων συναντώνται στην Ελλάδα. Εδώ γεννήθηκε μια πρωτοποριακή εκδοτική βιομηχανία, με αντιγραφείς, έμπορους παπύρων, περγαμηνοποιούς. Γι' αυτό νιώθω βαθιά συγκινημένη που ο εκδοτικός οίκος Μεταίχμιο εμπιστεύτηκε αυτό το βιβλίο για να το μεταφέρει στους Έλληνες αναγνώστες, χάρη στην όμορφη μετάφραση της Κλεοπάτρας Ελιοτριβιάρη. Ως ένα βαθμό, εδώ βρίσκει αυτό το βιβλίο την επιστροφή του, την πατρίδα του, την Ιθάκη, τη γη όπου το «μια φορά κι έναν καιρό» αυτής της οδύσσειας έκανε τα πρώτα του βήματα.
Ποιοι είναι οι κυριότεροι σταθμοί στην ιστορία του βιβλίου: τα πιο φωτεινά και τα πιο σκοτεινά σημεία σε αυτή την μακρά πορεία;
Προφανώς, αυτή η ιστορία ξεκινά από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Η μυθική Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ήταν το μέρος όπου για πρώτη φορά έγινε το όνειρο πραγματικότητα: να συγκεντρωθούν όλα τα βιβλία του κόσμου σε έναν τόπο. Ήταν ένα τρελό και θαυμάσιο έργο: να συγκεντρώνεις σε ένα κτίριο την ολότητα της σοφίας και να τη φέρεις σε επαφή με κάθε μυαλό που ήθελε να μάθει, ανεξάρτητα από το από πού προερχόταν. Για να πετύχουν αυτό το τιτάνιο εγχείρημα, έστειλαν αγγελιοφόρους σε μακρινές χώρες. Συγκέντρωσαν τα καλύτερα έργα Αιγυπτίων, Περσών, Εβραίων, Ινδών και τα μετέφρασαν στα ελληνικά, ξεκινώντας έναν διάλογο μεταξύ γλωσσών και πολιτισμών που δεν έμεινε ποτέ σιωπηλός.
Από το αλεξανδρινό όνειρο λάβαμε μια εξαιρετικά πολύτιμη κληρονομιά, που περιλαμβάνει τη γοητεία για τη γνώση και τον πολιτισμό, μια ακόρεστη περιέργεια για το διαφορετικό ή τον ξένο, την εμπλουτισμένη συζήτηση μεταξύ διαφορετικών αντιλήψεων για τον κόσμο, το εκπληκτικό φαινόμενο της μετάφρασης. Επιπλέον, η κληρονομιά αυτή εξακολουθεί να υπάρχει αδιάσειστη. Από τη μια έβαλε τους σπόρους ενός τόσο σύγχρονου έργου όπως το Διαδίκτυο, τον εικονικό και αιθέριο διάδοχο της προσπάθειας να αγκαλιάσει όλη τη γνώση και να την κάνει προσιτή και εύκολα προσβάσιμη σε όλους. Από την άλλη, η λάμψη της Αλεξάνδρειας επιβιώνει στις βιβλιοθήκες της γειτονιάς μας, σε σχολεία και ινστιτούτα. Σε κάθε μικρή βιβλιοθήκη υπάρχουν άνθρωποι που δουλεύουν με το όνειρο να δώσουν τα κλειδιά της γνώσης στα χέρια των ανθρώπων. Αυτό το κρυμμένο έργο έχει τεράστια αξία, εκεί παίζεται ένα μεγάλο μέρος του μέλλοντός μας.
Τα πιο σκοτεινά σημεία είναι το κάψιμο των βιβλίων. Τα βιβλία έχουν διωχθεί, οι βιβλιοθήκες του εχθρού έχουν εξαλειφθεί για να καταστραφεί η ταυτότητά τους και αυτό συνεχίζεται ακόμα στο πλαίσιο των πολέμων. Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας καταστράφηκε πολλές φορές και αυτό είναι μια μεταφορά για το πόσο επικίνδυνα μπορεί να είναι τα βιβλία. Ο «Πάπυρος» είναι, πάνω απ' όλα, το χρονικό της σιωπηλής αγάπης που έχει σώσει τα βιβλία από την καταστροφή σε αιώνες κινδύνου. Με κάποιο μυστηριώδη και αυθόρμητο τρόπο, η ανάγκη για το διάβασμα έχει σφυρηλατήσει μια αόρατη αλυσίδα ανθρώπων -ανδρών και γυναικών- που, χωρίς να γνωρίζονται, έχουν σώσει τον θησαυρό των καλύτερων ιστοριών, ονείρων και σκέψεων διαχρονικά. Αυτό το βιβλίο είναι η ιστορία μιας υπέροχης συλλογικής περιπέτειας, ενός άθλου που έγινε από τόσα πολλά ανθρώπινα όντα που, όπως στο διάσημο μυθιστόρημα Fahrenheit 451, τους ένωσε η επιθυμία να προστατεύσουν τα βιβλία: προφορικοί αφηγητές, εφευρέτες, γραφείς, διαφωτιστές, βιβλιοθηκονόμοι, μεταφραστές, βιβλιοπώλες, μικροπωλητές, δάσκαλοι, σοφοί, κατάσκοποι, εκδότες, επαναστάτες, ταξιδιώτες, καλόγριες, σκλάβες, τυχοδιώκτες, τυπογράφοι. Αναγνώστες στα κλαμπ τους, στα σπίτια τους, σε βουνοκορφές, δίπλα σε ανταριασμένες θάλασσες, σε πολύβουες πρωτεύουσες και σε απομακρυσμένους θύλακες όπου η γνώση καταφεύγει σε καιρούς χάους. Απλοί άνθρωποι που τα ονόματα τους σε πολλές περιπτώσεις δεν έχουν καταγραφεί στην ιστορία.
Τι είναι αυτό που συνέβαλε στην τόσο μεγάλη και πρωτοφανή επιτυχία ενός ειδικού βιβλίου; Τι θα συναντήσει ένας αναγνώστης στις σελίδες του; Τι νέο προσθέτει;
Όσα συνέβησαν με αυτό το βιβλίο ήταν μια έκπληξη για εμένα. Αυτό το βιβλίο γεννήθηκε ως κάτι ταπεινό και μικρό. Το έγραψα μόνη μου, χωρίς να ξέρω αν κάποιος εκδοτικός οίκος θα ήθελε να το εκδώσει, χωρίς εγγυήσεις και ελπίδες. Πάντα πίστευα ότι θα περνούσε απαρατήρητο. Μόλις εκδόθηκε, και προς μεγάλη μου έκπληξη και δυσπιστία, ο «Πάπυρος» ξεπέρασε κάθε εύλογη προσδοκία - χάρη στους πολλούς αναγνώστες που τον πήραν μέσα στη γενναιόδωρη αγκαλιά τους. Ποτέ δεν φανταζόμουν ότι θα δεχόμουν ένα τόσο εγκάρδιο, φιλόξενο καλωσόρισμα, με μια ζεστασιά που έχει ξεπεράσει τις πιο τρελές μου φαντασιώσεις. Αυτό το καλωσόρισμα μπορεί να έχει να κάνει με την υπεράσπισή μου για κάτι που κάποτε φαινόταν καταδικασμένο σε εξαφάνιση - αλλά που σήμερα, περισσότερο από ποτέ, χαίρει ακόμα μεγαλύτερης εκτίμησης. Και δεν αναφέρομαι μόνο στα βιβλία ως φυσικά αντικείμενα, αλλά και στα βιβλία ως τρόπο ζωής, ως κοινή απόλαυση, μια σχέση τόσο με τη γνώση όσο και με τη φαντασία μέσω του γραπτού λόγου.
«Η λογοτεχνία δεν έχει μια ξεκάθαρη χρήση, αλλά μας βοηθά να κατανοήσουμε την εμπειρία μας. Το να κατανοούμε τη ζωή, μας σώζει».
Όταν ξεκίνησα να γράψω τον «Πάπυρο», αποφάσισα να συνδυάσω τις δύο πτυχές μου, ως ερευνήτριας και ως συγγραφέα μυθοπλασίας, σε ένα είδος λογοτεχνικού δοκιμίου χωρίς ακαδημαϊκή πνιγηρότητα, σχεδιασμένο για να διαβάζεται με το συναρπαστικό συναίσθημα που νιώθεις όταν έχεις στα χέρια σου ένα μυθιστόρημα. Με ενδιέφερε από την αρχή να ανασυνθέσω το ταξίδι των βιβλίων στην ιστορία, σαν να έγραφα ένα βιβλίο περιπέτειας. Γι' αυτό η ιστορία ξεκινά με ενοχλητικούς ιππείς που πηγαίνουν σε μια μυστηριώδη αποστολή αναζήτησης και συλλήψεων. Είναι ένα λογοτεχνικό πείραμα που συνδυάζει γεγονότα και ζωές ανθρώπων, μνήμες άλλων εποχών, αναφορές σε βιβλία και ταινίες, ιδέες, χιούμορ, ταξιδιωτικές εμπειρίες, σασπένς αλλά και το θαύμα της ανακάλυψης. Προσπάθησα να διεκδικήσω ξανά και να επιβεβαιώσω τον ενθουσιασμό και το πάθος που πάντα ανάβουν μέσα μου οι ιστορίες.
Όταν δίδασκα, παρατηρούσα τους μαθητές μου και συνειδητοποίησα ότι εντυπωσιάζονταν περισσότερο από ανέκδοτα, περιπέτειες, κινδύνους και βιογραφίες παρά από αφηρημένα επιχειρήματα. Και αναρωτιόμουν πώς θα μπορούσα να καταλήξω σε ένα δοκίμιο -δομημένο σαν μυθιστόρημα- με νήματα σασπένς, ιστορίες, ατμόσφαιρα συγκεκριμένων τόπων και ανθρώπινα πρόσωπα. Σκέφτηκα ότι, αν ήθελα να αποτίσω φόρο τιμής στα βιβλία, ο καλύτερος τρόπος για να το κάνω θα ήταν να αφηγηθώ την ιστορία των ιστορικών δυσκολιών που υπέστησαν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που θα την είχαν πει οι αφηγητές από το παρελθόν. Και έτσι ξεκίνησα να γράφω το δοκίμιό μου όχι ως μια ψυχρή, έξυπνη έρευνα, αλλά μάλλον ως ένα πείραμα, μια εξερεύνηση ή μια προσπάθεια -που σημαίνει η λέξη «δοκίμιο»- να εξισορροπήσω την ακαδημαϊκή αυστηρότητα με το πάθος που θα είχε η Σεχραζάντ αν ξεκινούσε να αφηγείται αυτή τη συναρπαστική ιστορία περιπέτειας.
Γιατί το βιβλίο ξυπνά τόσο έντονα πάθη: δημιουργώντας λάτρεις του βιβλίου αλλά και φανατικούς πολέμιους; Τι μας κάνει να ερωτευόμαστε το βιβλίο και γιατί κάποιοι το φοβούνται τόσο στην Ιστορία που το διώκουν, το καίνε;
Τα βιβλία διώκονται και αγαπιούνται για τον ίδιο λόγο: είναι ισχυρά οχήματα γνώσης, ευχαρίστησης και ελευθερίας. Δεν μας μεταμορφώνουν απαραίτητα σε καλύτερους ανθρώπους, αλλά μπορούν να δώσουν νόημα στο χάος της πραγματικότητας και να διευρύνουν τους ορίζοντές μας. Το διάβασμα είναι ένας δυνατός τρόπος για να διευρύνουμε τα όρια του εσωτερικού μας κόσμου και να μας σώσει σε στιγμές πόνου ή απόγνωσης. Στον «Πάπυρο» μοιράζομαι τις αναμνήσεις μου από το μπούλινγκ. Σε αυτήν την ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο της ζωής μου, με έσωσαν οι φωνές συγγραφέων που μου μιλούσαν από τα βιβλία τους.
Η κυκλοφορία των βιβλίων περιλαμβάνει ιδέες που μερικές φορές δεν αρέσουν στην εξουσία. Ο Νίκο Ροστ λέει στο ημερολόγιο του «Γκαίτε στο Νταχάου» πώς οι κρατούμενοι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης κολλούσαν στις αναμνήσεις τους από τα βιβλία που είχαν διαβάσει στο παρελθόν για να επιβιώσουν. Ο πρωταγωνιστής του και οι σύντροφοί του δημιουργούν μια παράνομη λέσχη βιβλίου για την οποία είναι πρόθυμοι να πάρουν μεγάλα ρίσκα. Η λογοτεχνία δεν έχει μια ξεκάθαρη χρήση, αλλά μας βοηθά να κατανοήσουμε την εμπειρία μας. Το να κατανοούμε τη ζωή, μας σώζει.
«Με μάγεψε η Οδύσσεια του Ομήρου»
Αν ισχύει αυτό που έχει πει ο Φραντς Κάφκα ότι ένα καλό βιβλίο θρυμματίζει την παγωμένη θάλασσα μέσα μας, τι σημαίνει καλό βιβλίο και ποιο βιβλίο θρυμμάτισε τη δική σας παγωμένη θάλασσα;
Ήμουν παθιασμένη αναγνώστρια από παιδί, νομίζω ότι υπήρχε λίγος πάγος μέσα μου. Το σπίτι της οικογένειάς μου ήταν γεμάτο βιβλία πριν καν έρθω στον κόσμο. Όταν γεννήθηκα, ήταν ήδη εκεί, με χαρά τα έβλεπα να πολλαπλασιάζονται, καταλάμβαναν όλο τον χώρο που μπορούσαν, απειλώντας να εκτοπίσουν την οικογένεια μου και να αποκτήσουν την αποκλειστική κατοχή του σπιτιού. Το διάβασμα ήταν ένας κληρονομικός εθισμός. Η αγάπη μου για τη λογοτεχνία ξεκίνησε όταν μου έλεγαν ιστορίες πριν πάω για ύπνο. Αυτό που με μάγεψε περισσότερο ήταν η «Οδύσσεια» του Ομήρου. Μια ιστορία ταξιδιών πλεγμένη με φαντασιώσεις, αναμνήσεις, δοκιμασίες, νοσταλγία, θάρρος, ερωτισμό, μαγεία, ανεξερεύνητες θάλασσες και ένα υπέροχο καστ γυναικείων χαρακτήρων –Κίρκη, Καλυψώ, Πηνελόπη, Ναυσικά, Αθηνά. Από τότε που άκουσα την καταπληκτική ιστορία του Οδυσσέα για πρώτη φορά, η ελληνική μυθολογία έχει γίνει ένα είδος φανταστικού σπιτιού για μένα. Ο αρχαίος κόσμος που δημιούργησε αυτούς τους θρύλους πάντα με γοήτευε.
«Με την εμμονή μας να κάνουμε τα πράγματα γρήγορα, έχουμε παραμερίσει την καλλιέργεια της υπομονής και το να διαβάζουμε βιβλία είναι αυτό ακριβώς που μπορεί να μας βοηθήσει να την καλλιεργήσουμε ξανά».
Θα ήθελα να επισημάνω ότι είμαι παθιασμένη και με τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Η ποίηση του Γιώργου Σεφέρη και του Γιάννη Ρίτσου με συνοδεύει στην ιδιωτική μου βιβλιοθήκη και θαυμάζω βαθιά τα μυθιστορήματα του Θόδωρου Καλλιφατίδη και του Πέτρου Μάρκαρη. Πιστεύω ότι αυτός ο πολιτισμός, που διαμόρφωσε τις απαρχές του ευρωπαϊκού πολιτισμού και της δημοκρατίας, προσφέρει σήμερα ένα τοπίο εκπληκτικής δημιουργικότητας μέσω των συγγραφέων, των κινηματογραφιστών και των καλλιτεχνών του. Κάπως έτσι, εδώ βρίσκουμε τις παλιές μας ρίζες αλλά και τα φτερά για να φανταστούμε τον κόσμο του αύριο.
Περιγράψτε μας τις δικές σας βιβλιοφιλικές συνήθειες; Τι σας αρέσει; Είστε αναγνώστρια που διαβάζει σε ιδανικές συνθήκες ή μπορείτε να διαβάζετε παντού;
Με το που έγινα μητέρα έπρεπε να εγκαταλείψω τελετουργίες και απαιτήσεις. Διαβάζω όποτε και όπου μπορώ, ακόμα και όταν ταΐζω τον γιο μου, με το κουτάλι στο ένα χέρι και το βιβλίο στο άλλο. Όσο για την ταχύτητα, είμαι αργή σε όλες μου τις νοητικές λειτουργίες. Με την εμμονή μας να κάνουμε τα πράγματα γρήγορα, έχουμε παραμερίσει την καλλιέργεια της υπομονής και το να διαβάζουμε βιβλία είναι αυτό ακριβώς που μπορεί να μας βοηθήσει να την καλλιεργήσουμε ξανά. Η ανάγνωση δεν είναι παθητική όπως είναι η ακρόαση ή η όραση. Εμπλέκει τη φαντασία και πυροδοτεί ένα ψυχικό αναβρασμό. Διαβάζουμε με τον δικό μας ρυθμό, ρυθμίζουμε την ταχύτητα και κυριαρχούμε στον χρόνο, εσωτερικεύουμε αυτό που θέλουμε να αφομοιώσουμε, αντί να πρέπει να αντιμετωπίσουμε ό,τι μας κατακεραυνώνει με τέτοια δύναμη και όγκο και καταλήγουμε να είμαστε συγκλονισμένοι. Σε αυτούς τους επιταχυνόμενους καιρούς, τα βιβλία αναδεικνύονται ως σύμμαχοί μας στην ανάκτηση των απολαύσεων της συγκέντρωσης, της οικειότητας και της γαλήνης. Γι' αυτό το διάβασμα μπορεί να είναι μια πράξη αντίστασης σε μια εποχή στην οποία εισβάλλουν νευρικές, ανεξέλεγκτες λάμψεις κεραυνών που μας αφήνουν έκπληκτους εδώ στην κοινωνία της πληροφορίας.
Υπάρχει τρόπος να κάνουμε ένα παιδί να αγαπήσει τα βιβλία;
Η αγάπη δεν παραδέχεται την επιταγή. Το να διαβάζεις στα παιδιά, χωρίς να ζητάς αντάλλαγμα, μπορεί να είναι μια μικρή επανάσταση. Τι είναι το διάβασμα αν όχι απόλαυση; Πιστεύω ότι όλα τα οφέλη της ανάγνωσης συμβαίνουν μόνο αν κάποιος μπαίνει ελεύθερα στα βιβλία, ανοιχτός στα μηνύματά τους, με πόθο.
Το διάβασμα δεν μπορεί ποτέ να είναι υποχρέωση, ούτε επιβράβευση ή τιμωρία, πρέπει να μείνει έξω από τον εκβιασμό με τον οποίο ωθούμε τα παιδιά να φέρονται καλά. Είναι καλύτερα το διάβασμα να είναι διασκεδαστικό, παιχνίδι. Η πιο πρόσφατη σχετική έρευνα προτείνει να ενθαρρύνεται το διάβασμα ως κοινή ευχαρίστηση, ως ένα παράθυρο ανοιχτό στη συνομιλία και την οικειότητα με τους ενήλικες που σας διαβάζουν μια ιστορία, ως μια ψυχαγωγική δραστηριότητα που συμπληρώνει άλλες (βιντεοπαιχνίδια, tablet, τηλεόραση κ.λπ.). Και πρέπει να του δώσουμε τον χώρο του, ώστε να γίνει μέρος της καθημερινότητας, που συνδέεται με την απόλαυση.
Τα ουσιαστικά ερωτήματα αφορούν τους ενήλικες: Πόσα βιβλία έχουμε στο σπίτι; Πόσες φορές πηγαίνουμε στη βιβλιοθήκη ή σε ένα βιβλιοπωλείο; Τους δίνουμε βιβλία ως δώρα σε ειδικές περιστάσεις; Βλέπουν μεγάλους να διαβάζουν; Τους διαβάζουμε; Με λίγα λόγια: είναι τα βιβλία μέρος της καθημερινότητας των παιδιών; Από τότε που ερωτεύτηκα τη λογοτεχνία όταν οι γονείς μου συνήθιζαν να μου διαβάζουν φωναχτά, στην άκρη του κρεβατιού μου, πριν πάω για ύπνο, έχω μεγάλη πίστη στη μαγεία του να σου διαβάζει κάποιος ένα βιβλίο. Όταν κάποιος σας διαβάζει δυνατά, θέλει να νιώσετε ευχαρίστηση. είναι μια πράξη αγάπης και μια εκεχειρία στη μέση των μαχών της ζωής. Ενώ ακούς σαν σε όνειρο, το βιβλίο και ο αναγνώστης συγχωνεύονται σε μια ενιαία παρουσία, μια ενιαία φωνή. Και όπως ο αναγνώστης σας αλλάζει τον τόνο του για εσάς, τα διακριτικά του χαμόγελα, τις σιωπές του και το βλέμμα του, η ιστορία γίνεται επίσης δικαίως δική σας. Δεν θα ξεχάσετε ποτέ το άτομο που σας είπε μια καλή ιστορία στη σκιά της νύχτας.
«Στην Ελλάδα είναι οι ρίζες των καλύτερων ιδεών που έχει ποτέ προσφέρει ο κόσμος μας»
Πότε ένα βιβλίο θεωρείται κλασικό;
Συχνά φανταζόμαστε τα κλασικά βιβλία ως εκείνα τα βιβλία που αναγκαζόμαστε να διαβάσουμε στο σχολείο. Ωστόσο, όπως επιβεβαιώνει η ιστορία τα κλασικά ήταν τα πιο αγαπημένα βιβλία. Όπως γράφει ο J. M. Coetzee, ένα κλασικό είναι ένα έργο που «επιβιώνει από τη χειρότερη βαρβαρότητα, επιζώντας επειδή γενιές ανθρώπων δεν έχουν την πολυτέλεια να το αφήσουν και επομένως επιλέγουν να το κρατήσουν με κάθε κόστος». Αυτό που με εντυπωσιάζει περισσότερο είναι το γεγονός ότι οι λέξεις και οι ιστορίες είναι τόσο εύθραυστα πράγματα, γιατί είναι φτιαγμένα από αέρα. Βγαίνουν από τα στόματά μας και η διαιώνισή τους σε όλη τη διάρκεια των χιλιετιών είναι ένα εκθαμβωτικό επίτευγμα.
Όταν άρχισα να ονειρεύομαι αυτό το βιβλίο, με ενδιέφερε να ερευνήσω εκείνους τους ανθρώπους που ήταν οι πρωταγωνιστές αυτής της περιπέτειας, εκείνοι που είχαν κάνει εφικτό να διαρκέσουν τα βιβλία και τα κείμενα, επειδή οι ιστορίες της λογοτεχνίας τείνουν να εστιάζουν στη δημιουργία, αλλά όχι η μετάδοση, ούτε η επιβίωση των έργων, που είναι τόσο σημαντική όσο η ίδια η δημιουργία. Μου αρέσει να σκέφτομαι όλη τη διαδοχή των προσπαθειών, των πράξεων αγάπης και αφοσίωσης στα βιβλία που λάμβαναν χώρα σε βιβλιοθήκες, μοναστήρια και μεσαιωνικά αβαεία, από περιπλανώμενους, ταξιδιώτες, κατασκόπους και κυρίως από αναγνώστες και των δύο φύλων. Αιώνες, που σχημάτισαν μια συμμαχία, συχνά εν αγνοία τους, για να διατηρήσουν αυτή την κληρονομιά των λέξεων, να σώσουν αυτή την κληρονομιά του αέρα.
Τα κλασικά είναι εκείνα τα λογοτεχνικά έργα που μας μιλούν για τον εαυτό μας. Με ενδιαφέρουν τα κλασικά όχι επειδή είναι τέλεια - δεν ήταν καθόλου τέλεια, αλλά επειδή διαμόρφωσαν ιδέες, δημιούργησαν έννοιες, άνοιξαν μονοπάτια που διαμορφώνουν ακόμα και σήμερα το παρόν μας. Όσον αφορά τους κλασικούς της Ελλάδας και της Ρώμης, στον «Πάπυρο» είχα ως στόχο να τους κατεβάσω από το βάθρο τους και να τους εμπλέξω σε συνομιλία, σε έναν διάλογο που αποκαλύπτει τη φωτεινή τους πλευρά, αλλά που ασκεί έντονη κριτική και στη σκοτεινή τους πλευρά. Δεν πρέπει να τους εξιδανικεύουμε: στον κλασικό κόσμο υπήρχε μισογυνισμός, σκλαβιά, ιμπεριαλισμός, βαρβαρότητα, λατρεία του πολέμου, περιφρόνηση για τις γυναίκες και τρομερή έλλειψη προστασίας για όσους υπέφεραν από κάθε είδους αναπηρία ή σωματική αδυναμία.
Ταυτόχρονα όμως, εδώ στην Ελλάδα γεννήθηκαν μερικές καλές ιδέες που είναι οι ρίζες των καλύτερων που έχει ποτέ προσφέρει ο κόσμος μας. Εδώ επινοήθηκε η δημοκρατία, ο δημόσιος διάλογος, το θέατρο και πολλές έννοιες που είναι απαραίτητες σήμερα: όπως το κράτος δικαίου, τα ίσα δικαιώματα, η αξία της επιστήμης, η ιδέα της κοσμοπολίτικης ιθαγένειας, το πρώτο όνειρο της Ευρώπης. Έθεσαν τα θεμέλια της γλώσσας μας, σκέφτηκαν τη φιλοσοφία και την ηθική, αντιμετώπισαν τα ηθικά διλήμματα που εξακολουθούν να τροφοδοτούν τη συλλογική μας εικόνα σήμερα. Τα επιχειρήματα για τη χειραφέτηση, έστω και ατελή, εμφανίστηκαν εδώ για πρώτη φορά.
Έχει αλλάξει η επανάσταση της τεχνολογίας, τα κοινωνικά δίκτυα, τα smartphones, το διαδίκτυο τον τρόπο με τον οποίο διαβάζουμε; Είναι το Internet τόσο σημαντικό για την εξέλιξη του βιβλίου όπως ήταν η ανακάλυψη της τυπογραφίας;
Η φαντασία μας είναι παιδί αυτών των ξέφρενων, επιταχυνόμενων καιρών και αυτή η φαντασία έχει αποικιστεί από την ταχύτητα, από τα άμεσα αποτελέσματα, από την έκρηξη των καινοτομιών που πολλαπλασιάζονται και καταβροχθίζονται μεταξύ τους. Είμαστε έκθαμβοι ασταμάτητα από τις στιγμιαίες συνδέσεις, τους ιλιγγιώδεις επεξεργαστές και το θαύμα της άμεσης επικοινωνίας σε τεράστιες αποστάσεις απλά με το πάτημα ενός πλήκτρου. Αλλά πρέπει να θυμόμαστε, όλη αυτή η γρήγορη και υπέροχη τεχνολογία επινοήθηκε από μια μηχανή που λειτουργεί αργά: τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Οι ιδέες που στηρίζουν τον ορθολογισμό μας χρειάζονται χρόνο, μυστικότητα και ακινησία για να αναπτυχθούν. Όπως έγραψε ο Ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος: «Η αλήθεια ενισχύεται από την έρευνα και την καθυστέρηση· το ψευδές από τη βιασύνη και την αβεβαιότητα». Πιστεύω ότι η ανάγνωση μας προσκαλεί σε αυτόν τον πιο χαλαρό ρυθμό και επομένως εξισορροπεί τους κινδύνους της υπερβολικής επιτάχυνσης, της καταδίκης σε μια διαρκή αίσθηση επείγοντως.
Ποιες είναι οι μεγάλες προκλήσεις/κίνδυνοι που αντιμετωπίζει ή θα αντιμετωπίσει στα χρόνια που έρχεται το βιβλίο;
Μέχρι τώρα, τα βιβλία δεν είχαν να ανταγωνιστούν τόσες πολλές εναλλακτικές λύσεις αναψυχής. Αυτή τη στιγμή, όποιος επιλέξει να διαβάσει ένα βιβλίο παραιτείται από τον πειρασμό που προσφέρουν άλλες επιλογές, από τα social media μέχρι τις τηλεοπτικές σειρές. Αλλά τα βιβλία έχουν αντιμετωπίσει πολύ πιο τρομακτικές απειλές κατά τη διάρκεια της ιστορίας τους τριάντα αιώνων: λεηλασίες, πολέμους, εκτεταμένο αναλφαβητισμό, φτώχεια, φωτιές, συστημική λογοκρισία… Αν τα βιβλία έχουν καταφέρει να επιβιώσουν από όλους αυτούς τους κινδύνους, σίγουρα θα έλεγα ότι θα καταφέρουν να ξεπεράσουν και τις σημερινές προκλήσεις.
Ποια είναι η άποψή σας για το ηλεκτρονικό βιβλίο; Θα καταφέρει να υπερισχύσει ποτέ σε σχέση με το έντυπο; Το χαρτί πεθαίνει; Θα αντικαταστήσουν κάποτε τα e-books τα έντυπα βιβλία;
Συνήθως δουλεύω όλη μέρα σε οθόνες, οπότε όταν διαβάζω για ευχαρίστηση προτιμώ να αφήνω τα μάτια μου να ξεκουράζονται διαβάζοντας σε χαρτί. Από παιδί, με γοητεύουν εκείνα τα χάρτινα κουτιά που κρύβουν το μυστήριο αυτών των ιστοριών. Στη λογοτεχνία μου, εξερευνώ το θέμα του σώματος, για το πώς η σαρκικότητα και οι αισθήσεις μας διαμορφώνουν τη σχέση μας με τον κόσμο. Ίσως γι' αυτό, απολαμβάνω την απτή πλευρά των βιβλίων, γιατί ενσαρκώνουν λέξεις. Ως ερευνήτρια, με ενδιαφέρει ο πλούτος της συνύπαρξης -όχι ο ανταγωνισμός- μεταξύ των παραδόσεων και του παρόντος.
Τα βιβλία έχουν επιβιώσει για χιλιετίες επειδή μπόρεσαν να αλλάξουν και να συμβαδίσουν με την εποχή. Υπήρξαν βιβλία από καλάμια, από περγαμηνή, από χαρτί και τώρα και από φως. Έχουν ταξιδέψει με τις αποσκευές μας καβάλα σε άλογα, σε αμαξίδια και μετά με τρένα και αεροπλάνα. Υπάρχουν μερικά μεγάλα, αλλά και άλλα ικανά να κουλουριαστούν στις τσέπες μας. Όσον αφορά τα αντικείμενα, τα βιβλία είναι η επιτομή της μεταμόρφωσης.
Κατά την αρχαιότητα συνυπήρχαν διαφορετικές μορφές - ταμπλέτες, κύλινδροι, κώδικες - χωρίς να ανταγωνίζονται μεταξύ τους, γιατί το καθένα χρησιμοποιήθηκε για διαφορετικό σκοπό. Στις μέρες μας, πιστεύω ότι δεν γινόμαστε μάρτυρες κούρσας νίκης μεταξύ ψηφιακών και έντυπων μορφών, αλλά μάλλον, το ερώτημα αφορά το πώς θα εγγυηθούμε την επιβίωση των καλύτερων ιδεών και αφηγήσεων μας. Γι' αυτό πιστεύω ότι το παραδοσιακό βιβλίο θα ζήσει δίπλα στους νεότερους συναδέλφους του, τις οθόνες. Δεν φαντάζομαι τα χάρτινα βιβλία και τις ψηφιακές οθόνες ως εχθρούς, αλλά μάλλον ως συνοδοιπόρους στην περιπέτεια της γνώσης. Το καθένα μας προσφέρει διαφορετικά πλεονεκτήματα, διευρύνοντας τον ορίζοντα των δυνατοτήτων μας. Τολμώ να πω ότι βιώνουμε την αρχή μιας όμορφης φιλίας που διαρκεί.