Μέσα στον ονειρικό τόπο του της παράστασης χορού «Hοrse Me» στη Στέγη, όπου το σώμα διεκδικεί το δικαίωμα να μείνει αχαρτογράφητο, αρνείται να υπακούσει. Και το άλογο γίνεται απουσία. Μας μιλούν οι δημιουργοί του.
Στα όρια της γλώσσας και της μορφής, δύο καλλιτέχνιδες συναντήθηκαν — όχι για να δαμάσουν ένα θέμα, αλλά για να το αφήσουν να τις στοιχειώσει. Το «Hοrse Me», η νέα παράσταση της εικαστικού Τζάνις Ράφα (Ραφαηλίδου) και της χορογράφου Σοφίας Μαυραγάνη, κάνει πρεμιέρα στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση ως κάτι ανάμεσα σε επίκληση και εκκαθάριση.
Μια σουρεαλιστική, ποιητική αλληγορία για τη συνύπαρξη ανθρώπινου και μη-ανθρώπινου, χρησιμοποιεί την εικόνα του αλόγου -αυτό το αρχέγονο σύμβολο- ως πέρασμα. Αυτό που ξεδιπλώνεται είναι μια χορογραφία ισχύος και παράδοσης, καβαλήματος και καβαλικεύματος, όπου οι ρόλοι θολώνουν, τα σώματα αντιστέκονται στον ορισμό, και οι αφηγήσεις καλπάζουν προς το άγνωστο.
Το άλογο ήταν κάποτε μέσο μεταφοράς, δύναμη πολέμου, σύμβολο αριστοκρατίας και πίνακας ζωγραφικής. Κάποτε -κι ίσως ακόμη - είναι το τρόπαιο του συλλέκτη, το σπορ του προνομιούχου, η θυσία του ιπποδρόμου. Το βλέπουμε να κυκλοφορεί ακόμα στην οπλοθήκη της φαντασίας μας, συνήθως καλλωπισμένο, ιππευόμενο, υπάκουο. Η τέχνη, όμως, έχει έναν δικό της τρόπο να ξεσκαρτάρει το γνωστό από το βιωμένο.
Στο «Hοrse Me», που παρουσιάζεται στο πλαίσιο του Οnassis Dance Days που φέτος γίνεται 12 ετών, το άλογο είναι μια παρουσία απούσα, ένα αρχέτυπο που διαρρηγνύεται, ένα σώμα που αντιστέκεται στην κυριότητα. Και κυρίως, είναι μια αναμέτρηση με τη βία που δεν είναι πάντα κραυγαλέα. Μπορεί να είναι και στο χάδι. Ά-λογα κείμενα μιλούν για τον θρίαμβο του αναβάτη, ενώ μια λίστα κατονομάζει τις αιτίες θανάτου 23 αλόγων κούρσας.
Όταν ζήτησα στις Τζάνις Ράφα και Σοφία Μαυραγάνη να κρατήσουν ένα ημερολόγιο της δημιουργικής τους διαδικασίας για το iefimerida, αυτό που μου έστειλαν δεν ήταν ένα χρονολόγιο, αλλά ένα παλίμψηστο. Μνήμες, εικόνες, στιγμές — ένα κείμενο που, όπως και το ίδιο το έργο, αρνείται να υπακούσει.
Βήμα πρώτο: Η σχέση με τα άλογα
«Δύσκολο να προσδιοριστεί η ακριβής αρχή αυτού του έργου και να κρατηθεί ένα “σωστό” ημερολόγιο. Θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως αρχή την εντελώς διαφορετική και προσωπική σχέση, που έχει η καθεμιά μας, με το άλογο».
Η Τζάνις Ράφα, μεγαλωμένη μέσα σε στάβλους, με 25 χρόνια εμπειρίας στο περιβάλλον των ιππικών ομίλων, έχει γνωρίσει από κοντά την τρυφερότητα και τη σκληρότητα αυτής της σχέσης.« ... Αντιλήφθηκα τις ακραίες αντιφάσεις μεταξύ φροντίδας και εκμετάλλευσης του ζώου και επαναπροσδιόρισα τη σχέση μου μαζί του».
Η Μαυραγάνη, απ’ την άλλη, κράτησε απόσταση. Ίσως γιατί ένιωσε από νωρίς ότι το πεδίο της εμπορευματοποίησης δεν είχε χώρο για αυθεντική εμπλοκή. Ή τουλάχιστον, όχι χωρίς απώλειες. «Γοητευμένη από την εικόνα του αλόγου που καλπάζει ελεύθερο... με απωθούσε το αποκλειστικά εμπορευματοποιημένο πλαίσιο χωρίς να ξέρω τότε ακριβώς το γιατί».
Από αυτή την ένταση — ανάμεσα στην εμπειρία και την αποστασιοποίηση — γεννήθηκε μια ανάγκη εξορκισμού. Και έπειτα, μια απόφαση: να συνεργαστούν. «Η μια σχέση εκπληρωμένη και ματαιωμένη, η άλλη ανεκπλήρωτη και απελευθερωμένη.Σχέσεις που όπως και να έχει έπρεπε να ξορκιστούν».
Το concept γράφτηκε δίπλα σε ξεχειλισμένο βόθρο σε νησιωτικό μπαρ
Η συνάντησή τους - αυτή η απόφαση της συνεργασίας- ήταν και κάθαρση και ρίσκο. Το έργο άρχισε να χτίζεται μέσα από ετερόκλητα υλικά. Περιγράφουν η Τζάνις και η Σοφία: «Μετά από αρκετούς μήνες ανταλλαγής εικόνων, βίντεο, κειμένων, ιστορικής και ακαδημαϊκής έρευνας σε σχέση με το πλάσμα αυτό ήρθε η στιγμή σύνθεσης των δικών μας ιδεών σε έναν κοινό καμβά.
Η ιδέα του έργου γράφτηκε σε ένα παραλιακό μπαρ απομακρυσμένου νησιού τη στιγμή που ξεχείλισε ο βόθρος και γέμισε το μέρος “άγριες” μυρωδιές. Μυρωδιές που έκαναν όλο τον κόσμο να φύγει και τις ιδανικές συνθήκες συγκέντρωσης και ησυχίας να μείνουν. Το καλοκαιρινό γράψιμο, σβήσιμο, ξαναγράψιμο ακολούθησε η δημιουργία του φθινοπωρινού moodboard του έργου. Εικόνες, υλικά, ατμόσφαιρες, μουσική άρχισαν να ανακατεύονται με τις λέξεις και να δοκιμάζονται στο στούντιο. Εντωμεταξύ επισκέψεις σε στάβλους, αγώνες ιππασίας, άδειους χώρους ιπποδρομιών και προπόνησης εμπλούτισαν τη διαδικασία προετοιμασίας».
Το άλογο και η εικονολογία του αλόγου
Μετά ήρθαν οι στάβλοι. Τα moodboards. Οι άδειες ιπποδρομίες. Το φθινοπωρινό φως. Η φαντασία που γινόταν χειρονομία, και το αντίστροφο. Το άλογο — πάντα παρόν, και πάντα άφαντο. «Το άλογο παρόν αλλά και απόν. Η ιστορία του, ως σύμβολο κοινωνικού στάτους, δύναμης, εξουσίας, ηγεσίας, υπομονής, ελευθερίας, ομορφιάς, περηφάνιας, αντίστασης, είναι τεράστια. Αλλά η δική μας η επιθυμία ήταν η ιστορία αυτή να ξαναδιαβαστεί». Το άλογο αναδύεται μέσα από την εικονολογία της εξουσίας: κάπου ανάμεσα στον Μέγα Αλέξανδρο και την Coco Chanel. Αλλά εδώ, η φιγούρα του αποδομείται.
Οι πρόβες στη Στέγη έγιναν χωρίς χαλινάρια — ή με, ανάλογα με τη μέρα. Με σέλες, χωρίς σέλες. Με ουρές, χωρίς ουρές. Το άλογο έγινε όχημα και φορτίο, σύμβολο και σκιά. Ένα πλάσμα φαντασιακό, που επέμενε να επιστρέφει. Πρόβες χωρίς ουρές, με ουρές, χωρίς στομίδες, με στομίδες, χωρίς μαστίγια, με μαστίγια, με σπιρούνια, ζώνες σέλες, χωρίς σέλες. «Μια παράσταση που μιλάει για το άλογο. Χωρίς το άλογο. Σώματα που καβαλούν και καβαλικεύονται έγιναν το κυρίαρχο θέμα γιατί εκεί τα σύμβολα και οι ρόλοι άρχισαν να μπερδεύονται και καινούργιες αναγνώσεις να αναδύονται».
Ανάμεσά τους, μια βαρέλα, «μια κατασκευή καβαλικέματος, που αγαπήθηκε και μισήθηκε. Το έργο άρχισε να παίρνει μορφή, να αποκτά αφήγηση». Έγινε η σπονδυλική στήλη της δράσης. Ένα είδος αλλόκοτης σκηνικής ειλικρίνειας. Η ειρωνεία της συγκυρίας είναι ότι η πρεμιέρα του «Hοrse Me» συμπίπτει με τα εγκαίνια της ατομικής έκθεσης της Τζάνις Ράφα, «We Betrayed the Horse», στο ΕΜΣΤ. Μια συνομιλία ανάμεσα στο σώμα και το βλέμμα. Στη Στέγη, το ανθρώπινο σώμα αναλαμβάνει να μιλήσει. «Στην εικαστική και κινηματογραφική μου δουλειά, πρωταγωνιστούν τα σώματα ζώων μέσα από μη-ανθρωποκεντρικές αφηγήσεις. Στο «Hοrse Me» όμως, αναμετριέμαι για πρώτη φορά με τη σχέση αλόγου-ιππέα, έχοντας ως μόνο σώμα και στόμα το ανθρώπινο». Στο ΕΜΣΤ, η κάμερα αφήνει το ζώο να υπάρχει πέρα από τον άνθρωπο.
Για τη Σοφία «το στοίχημα για μένα είναι να επιμένω στη μη προφανή, μη ανθρωποκεντρική ανάγνωση του έργου. Μέσα σε μια σύνθεση φτιαγμένη από γυναικεία σώματα να βρω μια αφήγηση πέρα από αυτά. Μια διαδικασία που ταράζει τις ευκολίες, τις ταυτότητες, μεγαλώνει το ρίσκο αλλά και δημιουργεί το σώμα μιας ανοίκειας ομορφιάς.
Αυτή η «ανοίκεια ομορφιά» είναι και το διακύβευμα της παράστασης που θα δούμε στη Στέγη: να μιλήσει για την εξουσία, τη φροντίδα, την αμφισημία της κατοχής, όχι με όρους διακήρυξης, αλλά με όρους φυσικής εμπλοκής. Να φέρει στη σκηνή όχι το άλογο, αλλά τη μεταφορά του. Όχι τη βία, αλλά το ίχνος της. Η σύγχρονη ελληνική σκηνή δεν συνηθίζει να προσεγγίζει την έννοια του μη-ανθρώπινου με τόση ειλικρίνεια και αισθητική εμβέλεια. Το «Horse me ανήκει σε εκείνα τα έργα που σε ωθούν να ξαναδείς όχι μόνο το πώς κινούνται τα σώματα στη σκηνή - αλλά και το τι κουβαλούν. Τι είναι τελικά το άλογο; Ίσως μια απουσία που ζητά αποκατάσταση. Ίσως μια βόλτα χωρίς αναβάτη.
Horse Me | Σοφία Μαυραγάνη & Τζάνις Ράφα
03-04 —06-04-2025
Κατάλληλο για ηλικίες 16+