Εδώ και ένα μήνα η Ελλάδα έχει μπει σε ένα δυναμικό σπριντ για την Επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα, με τον ίδιο τον Πρωθυπουργό να οδηγεί την κούρσα, σε μια προσπάθεια να πάρει το ζήτημα διεθνώς ένα βαρύ πολιτικό πρόσημο. Ας δούμε πώς φτάσαμε ως εδώ και τι μπορούμε πραγματικά να περιμένουμε από τη συνάντηση Τζόνσον-Μητσοτάκη σήμερα.
28 Oκτωβρίου 2002, Downing Street, Λονδίνο. Ο Κώστας Σημίτης περνά την πόρτα της πρωθυπουργικής κατοικίας για να συναντήσει τον Τόνι Μπλερ που βρισκόταν σε μια από τις καλύτερες στιγμές του, πιο δυνατός από ποτέ πολιτικά στο βρετανικό σκηνικό. Ο Κώστας Σημίτης κρατά τους φακέλους του μέσα στους οποίους υπήρχε ένα «καυτό» σημείωμα με τα επιχειρήματα και τις προτάσεις της ελληνική πλευράς για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα. Μαζί, ως Ελλην, κομίζει και ένα δώρο: τη βιογραφία του Λόρδου Βύρωνα που μόλις είχε κυκλοφορήσει τότε, γραμμένη από την Φιόνα Μακάρθι, βιογραφία που προφανώς περιέχει αναφορές στα Γλυπτά του Παρθενώνα που άρπαξε ο Λόρδος Ελγιν το 1801.
Δεν ξέρω αν ο Κυριάκος Μητσοτάκης θα προσφέρει ένα δικό του, υπαινικτικό δώρο σήμερα, στις 15.15 ώρα Λονδίνου (17.15 στην Αθήνα), όταν περάσει την πόρτα της Downing Street για να συναντήσει τον βρετανό πρωθυπουργό Μπόρις Τζόνσον. Το βέβαιο είναι ότι ο Τζόνσον και το επιτελείο του θα είναι ήδη πανέτοιμοi να απαντήσoυν στην επίθεση που έχει ήδη προαναγγείλει, με εμφατικό τρόπο το Μέγαρο Μαξίμου. Είναι προφανές ότι με μεγαλύτερη τόλμη -τουλάχιστον επικοινωνιακά- απ’ότι στην περίπτωση του Σημίτη με τον Μπλερ, ο Κυριάκος Μητσοτάκης επιχειρεί να προσδώσει στην υπόθεση της Επανένωσης των Γλυπτών του Παρθενώνα, το βαρύ πολιτικό πρόσημο που του πρέπει. Το γάντι έχει πέσει.
Ενα πολιτικό rien ne va plus
16 Noεμβρίου 2021, Downing Street, Λονδίνο. Το ζήτημα της Επανένωσης των Γλυπτών -όχι επιστροφής, πλέον η γλώσσα που χρησιμοποιείται επισήμως επιβάλλει τη λέξη επανένωση- παρά την επίμονη άρνηση των Βρετανών, με την σημερινή επίσκεψη πολιτικοποιείται και επισήμως. Γίνεται θέμα διαχείρισης μεταξύ κυβερνήσεων και όχι πλέον μεταξύ της διοίκησης του Βρετανικού Μουσείου και του Μουσείου της Ακρόπολης. Το ερώτημα είναι αν αυτή η επίθεση, η μετατόπιση της πολιτικής για τα Γλυπτά θα πετύχει ή αν ο Ελληνας Πρωθυπουργός θα αποχωρήσει έχοντας δει την πολιτική του χειρονομία να πέφτει στο κενό και τις πόρτες να κλείνουν με ακόμα μεγαλύτερο κρότο. Σε κάθε περίπτωση, θα έχει εκθέσει διεθνώς τον Μπόρις Τζόνσον και θα έχει γίνει ο πρώτος Ελληνας Πρωθυπουργός που παίρνει τόσο πολύ «επάνω» του την υπόθεση. Αυτό που ξεκίνησε πριν από σχεδόν 20 χρόνια ο Σημίτης με υπουργό Πολιτισμού τότε τον Ευάγγελο Βενιζέλο, τώρα αποκτά συμπαγή μορφή. Ένα είδος πολιτικού rien ne va plus.
Οταν ο Τζόνσον αποκάλεσε Χίτλερ τον Κλούνεϊ λόγω των Γλυπτών
Φεβρουάριος 2014, Βερολίνο -Οκτώβριος 2014, Αθήνα. Φυσικά δεν πρέπει να λησμονούμε την αιρετική στάση του Μπόρις Τζόνσον στο σύνολο της πρωθυπουργίας του, το πόσο απρόβλεπτος, αγενής, εκκεντρικός μπορεί να γίνει. Οσον αφορά στο ζήτημα των Γλυπτών, ποιος ξεχνάει ότι σχεδόν αποκάλεσε Χίτλερ τον Τζορτζ Κλούνεϊ το 2014. Τότε που ο διεθνής σταρ σε μια συνέντευξη Τύπου στο Διεθνές Φεστιβάλ Βερολίνου είχε μιλήσει σαφώς και έντονα υπέρ της ανάγκης επιστροφής των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Αθήνα, συνεπικουρούμενος από τον έτερο σταρ, τον Ουίλιεμ Νταφόε.
Αλλά αυτή είναι μια άλλη περίπτωση, μια χρονική στιγμή τεράστιας δημοσιότητας για την Ελλάδα και την υπόθεση των Γλυπτών, αφού ήταν η ίδια χρονιά που το κορυφαίο δικηγορικό γραφείο των Τζέφρι Ρόμπερτσον, Νόρμαν Πάλμερ και Αμάλ Κλούνεϊ ασχολήθηκαν με την υπόθεση και ανέλαβαν κατόπιν ανάθεσης του τότε υπουργού Πολιτισμού Κώστα Τασούλα να εκπονήσουν νομική εργασία με τις προτάσεις για τον τρόπο διεκδίκησης των Γλυπτών. Σε κάθε περίπτωση είχε από τότε -και παραμένει ως σήμερα- αποφασισθεί ότι δεν συμφέρει την Ελλάδα να οδηγηθεί σε δίκη με αμφίβολα αποτελέσματα που θα είχαν την μορφή τελεσίδικης απόφασης, αλλά πρέπει η συζήτηση να εξαντληθεί μέσω νομικών συζητήσεων και με καίριο τον ρόλο της UNESCO.
Περιμένοντας, μάταια, το νεύμα του Καρόλου
Θα κατορθώσουμε λοιπόν απόψε στο Λονδίνο να εξασφαλίσουμε την πολιτική χειρονομία που τόσο επιθυμούμε; Θα καταφέρουμε να βάλουμε σε δεύτερη μοίρα το επίμονο, πεισματάρικο board του Βρετανικού Μουσείου που επιμένει στην ρητορική του ότι τα Γλυπτά τού ανήκουν, ότι τα προβάλλει με ιδανικό και δωρεάν τρόπο στο διεθνές κοινό του και ότι σε κάθε περίπτωση είναι θέμα που αφορά τις διοικήσεις των δυο μουσείων και όχι τις κυβερνήσεις; Εκτός από την περίπτωση Μπλερ που γενικόλογα και μέσω διαρροών αναφέρθηκε το ζήτημα -ακόμα και οι επιστολές που αντάλλαξε με τον Κώστα Σημίτη μετά τη συνάντησή τους στην Ντάουνινγκ Στριτ ήταν αόριστες- πολλοί είναι αυτοί που έχουν προσπαθήσει να εκμαιεύσουν ένα νεύμα έστω από τον πρίγκιπα Κάρολο.
Νοέμβριος 1998, Ιερός Βράχος Ακρόπολης: Η προσδοκία είναι ότι ο Φιλέλληνας, Χριστιανός ορθόδοξος, με ρίζες στην Ελλάδα Κάρολος θα μπορούσε να μιλήσει υπέρ της Επανένωσης των Γλυπτών. Δεν έγινε ποτέ αυτό. Κατά την επίσκεψή του στην Ελλάδα το 1998 ανέβηκε στον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης συνοδευόμενος από τον τότε υπουργό Πολιτισμού Ευάγγελο Βενιζέλο. Μερίδα του βρετανικού τύπου οργίστηκε τότε, σχεδόν καταλόγισε στον Βενιζέλο ότι παρέσυρε σε μια παγίδα τον Κάρολο. Ο ίδιος ο Ευάγγελος Βενιζέλος δήλωνε τότε: «Θέλησα να υπογραμμίσω στον επίτιμο προσκεκλημένο μας το αυταπόδεικτο, ότι αυτό το αριστουργηματικό μνημείο είναι ακρωτηριασμένο και το θέμα παραμένει ανοιχτό. Ο πρίγκιπας Κάρολος έδειξε την ευαισθησία του στο συγκεκριμένο θέμα επιλέγοντας να επισκεφθεί την Ακρόπολη και αυτό μού είναι αρκετό. Δεν θα υπήρχε πιο ευγενής χειρονομία από την πλευρά της Βρετανίας από το να μας επιστρέψουν τα Γλυπτά με το πέρασμά μας στη νέα χιλιετία».
Η βρετανική τακτική talk to the hand
Ολυμπιακοί Αγώνες 2004- Βrexit 2021. Εκτοτε, το πέρασμα στη νέα χιλιετία έγινε και δυο μεγάλες ευκαιρίες εμφανίστηκαν ως ιστορικές δυνατότητες για την ανακίνηση του θέματος: οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 αλλά και το… Brexit. Το 2004, φυσικά πήραμε την κλασική απάντηση από το Λονδίνο: συζήτηση σε επίπεδο διευθυντών μουσείων, μια τακτική «talk to the hand» από το Λονδίνο προς την Αθήνα. Το Brexit έφερε μια διεθνή συσπείρωση φωνών που υπογράμμιζαν ότι με την έξοδο της Βρετανίας από την Ε.Ε. είναι σχεδόν ηθικό ζήτημα η επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Αθήνα. Φυσικά και πάλι δεν υπήρξε αντίδραση ή κινητικότητα -αντιθέτως με το Brexit ενεργό πλέον, τα γλυπτά παραμένουν από τον Μάιο του 2020 πίσω από κλειστές πόρτες, αφού στις αίθουσες που φιλοξενούνται γίνονται εκτενείς εργασίες λόγω διαρροής υδάτων από τις βροχοπτώσεις αλλά και εξαιτίας του έργου ανακατασκευής των αιθουσών που έχει θέσει σε εφαρμογή του Βρετανικό Μουσείο. Το iefimerida βρέθηκε εκεί πριν τρεις εβδομάδες και είδε την κατάσταση με τους ανεμιστήρες στο δάπεδο.
Η σημαία της ηθικής και η ιστορική απόφαση της UNESCO
27 Σεπτεμβρίου 2021, Μουσείο Ακρόπολης. Αλλά ας επιμείνουμε στο ζήτημα της ηθικής. Είναι μια από τις νέες πτυχές που αναδύονται στην πρώτη γραμμή της επιχειρηματολογίας μας και που μεταξύ άλλων οδήγησε στην θριαμβική για την Ελλάδα απόφαση της Διακυβερνητικής Επιτροπής της UNESCO για τα Γλυπτά. Η Επιτροπή της UNESCO καλεί επιτακτικά το Ηνωμένο Βασίλειο να αναθεωρήσει τη στάση του και να συνομιλήσει με την Ελλάδα, «αναγνωρίζοντας ότι το θέμα έχει διακυβερνητικό χαρακτήρα –σε αντίθεση με τα όσα υποστηρίζει η βρετανική πλευρά ότι η υπόθεση αφορά στο Βρετανικό Μουσείο– και κυρίως ότι η Ελλάδα διεκδικεί δικαίως και νομίμως την Επιστροφή των Γλυπτών στη γενέθλια γη. Και τα δύο κείμενα, της Σύστασης και της Απόφασης, αποτελούν μια ιδιαίτερα σημαντική εξέλιξη στην καθ´ όλα νόμιμη διεκδίκηση της χώρας μας» όπως δήλωσε αμέσως μετά η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη.
Η συνεδρίαση στις 27 Σεπτεμβρίου, που έγινε διαδικτυακά, ήταν αυτή που κήρυξε την ολομέτωπη επίθεση της Ελλάδας για την υπόθεση των Γλυπτών -ακολούθησε η δήλωση του Κυριάκου Μητσοτάκη στο Παρίσι προ ημερών και φυσικά η πολυαναμενόμενη σημερινή συνάντηση στην Ντάουνινγκ Στριτ για την οποία έχει σηκώσει ψηλά τον πήχη το ίδιο το Μέγαρο Μαξίμου. «Το ότι μπορεί κανείς να δει στο σημείο αυτό, στη γενέτειρά τους, τα Γλυπτά του Παρθενώνα, οπτικά συνδεδεμένα με το μνημείο που τους προσδίδει την οικουμενική τους ακτινοβολία, είναι κάτι που έχει πολύ μεγάλη σημασία. Ωστόσο, όσο ένα μέρος της συλλογής παραμένει “εξόριστο” στο Λονδίνο, αυτή η διάσταση δεν θα μπορεί να εκτιμηθεί πλήρως. Για το λόγο αυτό, πιστεύω ότι είναι απαραίτητο τα Γλυπτά του Παρθενώνα που βρίσκονται στο Λονδίνο να επανενωθούν με το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής των Γλυπτών του Παρθενώνα που βρίσκεται στην Αθήνα» δήλωσε ο Κυριάκος Μητσοτάκης από το βήμα της UNESCO την περασμένη Παρασκευή στο πλαίσιο της πανηγυρικής συνεδρίασης για τα 75 χρόνια του οργανισμού.
Η σκηνοθεσία μέσα στο Μουσείο της Ακρόπολης
Εντωμεταξύ, στην παρουσίαση της 27ης Σεπτεμβρίου που οδήγησε στην ιστορική απόφαση που έδωσε αέρα στα πανιά των ελληνικών διεκδικήσεων, η Ελλάδα αιφνιδίασε απολύτως τη βρετανική πλευρά, σύμφωνα με το παρασκήνιό της που είχε αποκαλύψει το iefimerida. Ουσιαστικά σημειώθηκε από την πλευρά μας μια πλήρης αλλαγή στην έκφραση, την παρουσίαση, ακόμα και την έκφραση της επιχειρηματολογίας της Ελλάδας για την επανένωση των Γλυπτών. Μια διαδικασία που άρχισε εβδομάδες πριν εμφανιστούν στις οθόνες, μέσα από το Μουσείο της Ακρόπολης ο γενικός Γραμματέας Γιώργος Διδασκάλου, ο γενικός διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης Νίκος Σταμπολίδης, η Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών Βασιλική Παπαγεωργίου και η Νομική Σύμβουλος της Ειδικής Νομικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Εξωτερικών η Άρτεμη Παπαθανασίου. Η επιτροπή που ενίσχυσε το αφήγημα και σχεδόν σκηνογράφησε την ελληνική παρουσίαση με τον Νίκο Σταμπολίδη να παρουσιάζει την ελληνική θέση.
Επί μέρες, συγκεντρώνονταν φωτογραφίες του μουσείου, σε διάφορες φάσεις της ημέρας και της νύχτας. Φωτογραφίες που παρουσίαζαν με ακρίβεια τον τρόπο με τον οποίο το μνημείο, ο Παρθενώνας, «εισέρχεται» στο Μουσείο. Ταυτόχρονα, η αφήγηση εμπλουτίστηκε με νέα σημεία, κλειδιά για να ανοίξουν την επιχειρηματολογία και να απευθυνθούν απευθείας στο συναίσθημα και στον ηθικό κώδικα των μελών της διεθνούς Επιτροπής της UNESCO, τα περισσότερα από τα οποία προέρχονταν από χώρες της Αφρικής που υπέφεραν από την αποικιοκρατία. Πέρα από τη δύναμη της εικόνας όμως, ήταν η προσθήκη δυο νέων επιχειρημάτων που έδωσε καινούριο βάθος στην επιχειρηματολογία της ελληνικής πλευράς. Η επίκληση του συναισθήματος, η ενεργοποίηση της συγκίνησης και της αίσθησης περί δικαίου, κυρίως απέναντι σε μια επιτροπή αποτελούμενη από εκπροσώπους χωρών που έχουν υποφέρει από τις λεηλασίες αποικιοκρατών.
Ο τρίτος σημαντικός νέος παράγοντας που μπήκε στη συζήτηση, ήταν αυτός της επίκλησης του κώδικα της ηθικής. Ενα σπουδαίο μουσείο όπως το Βρετανικό, που επιμένει ότι έχει και εγκυκλοπαιδικό – εκπαιδευτικό χαρακτήρα, δεν μπορεί και δεν πρέπει να κάνει τέτοιες υποχωρήσεις σε ένα ζήτημα ηθικής βάσης, δηλαδή σε ένα ζήτημα αρχών. Η υποχώρηση αυτή πληγώνει την συνολική του εικόνα και επιχειρηματολογία. Πώς δηλαδή; Ένα μουσείο εγκυκλοπαιδικό δεν έχει κώδικα ηθικής (ethics).
Η Μεγάλη Ιδέα του ελληνικού Πολιτισμού
Είναι σαφές πλέον, και ήδη με τις δικές της ημερομηνίες σταθμούς η αλλαγή της τουλάχιστον δημόσιας στάσης της Ελλάδας για το ζήτημα των Γλυπτών. Πρώτη φορά δε με Ελληνα Πρωθυπουργό -μετά την απόπειρα του Σημίτη- να μπαίνει μπροστά, μια μορφή σταυροφόρου για την Μεγάλη Ιδέα του ελληνικού Πολιτισμού, όπως αυτή πήρε την φλόγα της από την Μελίνα Μερκούρη -τον πραγματικό Προμηθέα της υπόθεσης των Γλυπτών.
Το χρονολόγιο του μεγαλύτερου θρίλερ του Πολιτισμού
1801, Αθήνα, Ιερός Βράχος. Ο Λόρδος Ελγιν αρπάζει τα Γλυπτά του Παρθενώνα με φιρμάνι του σουλτάνου ως δήθεν έγγραφο νόμιμης κατοχής.
1816, Λονδίνο, Βουλή των Λόρδων. Αποφασίζεται κατόπιν ειδικής ψηφοφορίας να αγοράσει η βρετανική κυβέρνηση τα Γλυπτά από τον Ελγιν έναντι του ποσού των 74.000 στερλινών.
1832, Βρετανικό Μουσείο. Μια αίθουσα φέρει πλέον το όνομα του Ελγιν και μέσα φιλοξενεί τα αρπαγμένα γλυπτά. Για χρόνια τα αποκαλούσαν Ελγίνεια, ακόμα και σήμερα πολλοί επιμένουν να χρησιμοποίουν τον όρο που αφαιρεί αυτομάτως στοιχεία της πραγματικής ιδιοκτησίας τους.
1842, Αθήνα. Δέκα χρόνια μετά, τη μεταφορά των Γλυπτών στο Βρετανικό Μουσείο έχουμε την πρώτη επίσημη αντίδραση της Ελλάδας. Μια επιστολή που υπογράφει ο Απόστολος Ραγκαβής της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, στρέφεται εναντίον του Ελγιν και μιλά για πρώτη φορά για την ανάγκη επαναπατρισμού των Γλυπτών.
1924, Αθήνα. Περνούν δεκαετίες, μέχρι να επανέλθουμε στο αίτημα το 1924 με αφορμή την συμπλήρωση 100 ετών από τον θάνατο του Λόρδου Βύρωνα. Νέο αίτημα διατυπώνεται ξανά μετά το πέρασμα δεκαετιών, το 1961, από την Ακαδημία Αθηνών.
Η προμηθεϊκή Μελίνα των Γλυπτών
30 Ioυλίου 1982, Μεξικό. Χρειάζεται να φτάσουμε στο 1982 και στην σαρωτική παρουσία της Μελίνας Μερκούρη που έκανε τα Γλυπτά υπόθεση ζωής και επένδυσε όλη την εξουσία που της έδινε όχι τόσο η πολιτική της ταυτότητα αλλά κυρίως το παγκόσμιο καλλιτεχνικό και ακτιβιστικό εκτόπισμά της. Στη Γενική Διάσκεψη της Επιτροπής Πολιτιστικής Επιτροπής της UNESCO, η Μερκούρη υπέβαλε αίτημα επιστροφής των Γλυπτών, μαζί με σχέδιο κειμένου το οποίο υπερψηφίστηκε. Για πρώτη φορά υπήρξε σοβαρή αντίδραση και μάλιστα κάτω από την ομπρέλα του οργανισμού.
Οκτώβριος 1984. Κατατίθεται το πρώτο επίσημο αίτημα της Ελλάδας προς την Βρετανία για την Επανένωση των Γλυπτών και φυσικά απορρίπτεται. Καταγράφεται όμως επισήμως και δίνει υπόσταση στη διεκδίκηση. Από το 1987 η UNESCO συζητά τακτικά, στις ανά διετία συνεδριάσεις της το ζήτημα των Γλυπτών του Παρθενώνα.
17 Ιουνίου 1999, Βρυξέλλες. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έλαβε δεσμευτική απόφαση, σημειώνοντας ότι θεωρεί πως η επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα είναι υψίστης σημασίας για την κοινή ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά. Καλούσε μάλιστα τη βρετανική κυβέρνηση να εξετάσει θετικά το αίτημα της Ελλάδας.
Ιούνιος 2002, Θεσσαλονίκη. Οι υπουργοί Πολιτισμού και Αθλητισμού των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, συμφώνησαν μεταξύ άλλων πως η επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Αθήνα είναι «υποχρέωση της σύγχρονης ανθρωπότητας απέναντι στο κορυφαίο μνημείο του κλασικού πολιτισμού».
Κάπως έτσι φτάνουμε σε μια χρονιά ορόσημο, που ίσως δούμε να παίρνει ξανά υπόσταση στη σημερινή συνάντηση του Κυριάκου Μητσοτάκη με τον Μπόρις Τζόνσον. Το 2003 ο Ευάγγελος Βενιζέλος θέτει το ζήτημα του μακροχρόνιου δανεισμού. Εν ολίγοις, να επιστραφούν τα Γλυπτά στην Αθήνα και στη θέση τους η Ελλάδα να αναλάβει να δανείζει για μεγάλα χρονικά διαστήματα σημαντικές αρχαιότητες.
Εχει ενδιαφέρον ότι αν σήμερα μπει κάποιος στην ιστοσελίδα του Βρετανικού Μουσείου, στον χώρο που είναι αφιερωμένος στα Γλυπτά, αναγράφεται ότι ποτέ δεν έχει γίνει σαφής και συγκεκριμένη πρόταση για τον δανεισμό από την Ελλάδα, προκειμένου να συζητηθεί. Είναι σαν να μένει ανοιχτό ένα παράθυρο εδώ… Θα αποτελέσει άραγε το ζήτημα του δανεισμού, για πρώτη φορά σήμερα, μια σοβαρή και με υπόσταση διάσταση της διεκδίκησής μας; Τι περιέχει ο φάκελος που έχει στα χέρια του ο Κυριάκος Μητσοτάκης -προφανώς περισσότερα από τις δηλώσεις των τελευταίων ημερών- και πώς θα αντιδράσει ο αλλοπρόσαλος Τζόνσον. Η συνέχεια σε λίγες ώρες...