«Μ’ όποιο κι όνομα να τον καλέσουμε θε να’ ταν κατώτερο απ’ τη μεγαλωσύνη του». Με τα τόσο ακριβή λόγια του Δημήτρη Πικιώνη για τον Γιανούλη Χαλεπά, η Πρόεδρος της Δημοκρατίας εγκαινίασε την μεγαλειώδη έκθεση «Δούναι και Λαβείν».
H έκθεση γίνεται σε συνεργασία του Τελλόγλειου και του Ιδρύματος Ωνάση. Στη Θεσσαλονίκη, τη στιγμή που η πόλη ζει με τους δικούς της δαίμονες.
«Aν το γλυπτό κατατρακυλήσει από ψηλά δεν θα σπάσει τίποτα, και αν πάλι σπάσει κάτι από τα ακραία του μέλη, τότε αληθινό γλυπτό είναι αυτό που απομένει». Αυτή, η αρχή του Μιχαήλ Αγγελου για τα γλυπτά του, ήταν και η αναπόδραστη και αδιαπραγμάτευτη αρχή του Γιανούλη Χαλεπά για τα δικά του έργα. Του δημιουργού από την Τήνο που καθόρισε την ελληνική γλυπτική μέσα από το απολύτως ιδιοσυγκρασιακό του σύμπαν, που συντάραξε τους Ελληνες με την προσωπική του ιστορία και τους δαίμονες που τον καταδίωκαν ψυχικά. Tόσο που συχνά μένουμε περισσότερο σε αυτή την εσωτερικά σπηλαιώδη ζωή του και παραγνωρίζουμε το μεγαλείο του έργου του. «Να μην επιμένουμε στα δράματα της ζωής του, να μην μένουμε μόνο στην Κοιμωμένη του που βρίσκεται στο Α’ Νεκροταφείο», λέει η Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, η διευθύντρια του Τελλόγλειου αλλά και επιμελήτρια της έκθεσης που εγκαινιάστηκε το βράδυ της Παρασκευής. Μια αφοσιωμένη μελετήτρια του έργου του Χαλεπά που έχεις την εντύπωση ότι τον έχει γνωρίσει, έχει σταθεί δίπλα του σε κάθε φάση της ζωής του, διαμεσολαβεί στην επαφή του με εμάς. «Είχε εκπληκτικό ήθος, στα όρια της αγιοσύνης» λέει.
Το έργο του Χαλεπά και από τις τρεις φάσεις της ζωής του αποκαλύπτεται πλήρως αλλά όχι με πομπώδη τρόπο, αποκαλύπτεται με βαθιές συναισθηματικές αποχρώσεις και αισθητική λεπτότητα στην έκθεση «Δούναι και Λαβείν» που διοργανώνει το Τελλόγλειο Ιδρυμα στη Θεσσαλονίκη σε συνεργασία με το Onassis Culture, αφού το Ιδρυμα Ωνάση πρόσφατα απόκτησε σημαντικό μέρος του έργου του Χαλεπά. Ετσι, στην έκθεση παρουσιάζονται περισσότερα από 150 έργα (γλυπτά, σχέδια, κατάστιχα). 80 από αυτά ανήκουν στη Συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση ενώ τα υπόλοιπα είναι δάνεια από άλλους οργανισμούς, συλλέκτες και μουσεία.
Αρτια σχέδια πάνω στα λογιστικά κατάστιχα του πατέρα του
Δεκάδες ιστορίες, όλες μπλεγμένες γύρω από τον ίδιο ιστό, τον ψυχισμό και τις εμμονές του Χαλεπά, ξετυλίγονται στο Τελλόγλειο, όμως αυτό που συναρπάζει και αποκαλύπτεται για πρώτη φορά πλήρως, είναι η συλλογή των σχεδίων του Χαλεπά. Απίστευτης ομορφιάς, μερικά σε κάνουν να θέλεις να δακρύσεις. Ακρίβεια υψηλή αλλά μαζί και λυρισμός, μια διαδικασία του επείγοντος που εκφράζεται πάνω στα πιο απρόσμενα υλικά. Στους τοίχους του πατρικού του σπιτιού στην Τήνο, στα λογιστικά κατάστιχα της μεγάλης επιχείρησης μαρμαροτεχνίας που είχε ο πατέρας του. Όταν τα κατάστιχα αυτά μεταφέρθηκαν από την Αθήνα στην Τήνο, γύρω στο 1900, ο Χαλεπάς τα χρησιμοποίησε για να σχεδιάσει. Πάνω στις σελίδες με τους λογαριασμούς, τα δούναι και λαβείν της επιχείρησης που κυριάρχησε σε όλη την Ελλάδα και επεκτάθηκε και στο Βουκουρέστι, ο Χαλεπάς ζωγράφιζε πυρετικά κεφάλια Σάτυρων, συμπλέγματα γυμνών σωμάτων, αλλά και αντίγραφα γλυπτών της αρχαιότητας που είχε δει στο Αρχαιολογικό Μουσείο στις δυο επισκέψεις που έκανε εκεί σε όλη του τη ζωή. Πιστά αντίγραφα αλλά και την μετεξέλιξή τους όπως ο ίδιος την ερμήνευσε. Για παράδειγμα τον περίφημο «Τζόκεϋ» του Αρτεμισίου. Συνολικά έχουν διασωθεί δέκα τέτοια κατάστιχα.
«Τα σχέδιά του δείχνουν πώς σκέφτεται. Οσα δεν μπορεί να πει μιλώντας, τις ιδέες, τις σκέψεις, τα συναισθήματά του, μας τα μεταφέρει μέσα από αυτά τα σχέδια» λέει η κυρία Βουτυρά. «Τα σχέδια αυτά, που κάποιοι θα θεωρούσαν πρόβα για το τελικό έργο που θέλει να δημιουργήσει, είναι τελικά το ίδιο, το κυρίως έργο» λέει η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση. Αποκαλύπτει μάλιστα ότι με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ) και της ψηφιακής πραγματικότητας (VR), θα γίνει μια προσπάθεια να διαβαστούν, να αποκαλυφθούν για πρώτη φορά όλα τα σχέδια που είχε κάνει ο Χαλεπάς πάνω στους τοίχους του πατρικού του σπιτιού στην Τήνο και τα οποία έχουν καλυφθεί, αφού βάφθτηκαν οι τοίχοι στο πέρασμα των χρόνων.
H βαθιά συναισθηματική ιστορία της προτομής για την Ευτυχία
Η ζωή, οι εσωτερικές ανάγκες και επιθυμίες του Χαλεπά ενσωματώνονται στα έργα του. Αρκεί να δει κανείς την προτομή της Ευτυχίας, της αγαπημένης του μικρανιψιάς που συναντά κάποιος με το που μπαίνει στην έκθεση, σε μια προθήκη στα δεξιά του. Η Ευτυχία είναι γυμνόστηθη, τα μαλλιά της πιασμένα πίσω σε κότσο, ένα κομμάτι ύφασμα πάνω στο ώμο της. Καθώς την περιεργάζεσαι, αρχίσεις και περπατάς γύρω της για να φτάσεις στο αποκαλυπτικό, πίσω μέρος. Χαμηλά στη βάση της «πλάτης» ο Χαλεπάς δημιούργησε το ίδιο του το πρόσωπο. Εχει σφιχτά κλειστά μάτια, σαν να μην θέλει να βλέπει, να ξέρει. Ο Χαλεπάς, όπως εξηγεί η κυρία Βουτυρά, λάτρευε την Ευτυχία και όταν αυτή παντρεύτηκε ένιωθε ότι την χάνει. Κλείστηκε στο δωμάτιό του. Το έργο αυτό εκτίθεται για πρώτη φορά στο κοινό. Ο λόγος; Η κόρη της Ευτυχίας, δεν ήθελε να «δουν» την μητέρα της γυμνόστηθη.
Κάθε γλυπτό, κάθε σχέδιο του Χαλεπά είναι ακριβώς αυτό. Μια πλήρης εκτενής προσωπική ιστορία. Και μαζί μια σπουδή στην Τέχνη και στην τελειότητα. «Από την αρχαιότητα κράτησε την αίσθηση του περίοπτου» λέει η κυρία Βουτυρά. «Όταν τον ρωτούσες ποια θεωρεί σημαντική εποχή στην γλυπτική, απαντούσε "αυτή προ του Φειδία"». Όπως μας θυμίζει ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση Αντώνης Παπαδημητρίου, το 1927 έγραφε στη Νέα Εστία ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου «ο άνθρωπος αυτό είναι πριμιτίφ χωρίς πρόθεση, και μπορεί να λεχθεί μοντέρνος γλύπτης ενώ προ μισού αιώνος είχε χωρισθεί από τον κόσμο».
Κι όμως ο Χαλεπάς μπορεί να σε κάνει να νιώσεις αισιόδοξος
Θυμίζουμε ότι ο Χαλεπάς για χρόνια νοσηλεύτηκε στο ψυχιατρικό νοσοκομείο της Κέρκυρας και επέστρεψε στο νησί του το 1902 όταν πέθανε ο πατέρας του. Εζησε με την μητέρα του που δεν του επέτρεπε να δημιουργεί, του έκρυβε έργα του, αφού πίστευε ότι η ψυχική του ασθένεια πυροδοτείται διαρκώς από την καλλιτεχνική του διάσταση. Μετά τον θάνατο της μητέρας του και για οκτώ χρόνια ο Χαλεπάς εκφράστηκε και πάλι ελεύθερα, διέπρεψε, γνώρισε την αναγνώριση και την αγάπη όλων. Ενιωσε ευτυχισμένος, απόκτησε αυτοπεποίθηση. Ο επισκέπτης της έκθεσης, μπορεί να διαπιστώσει αυτό το αίσθημα δικαίωσης -επιτέλους - στην προτομή του Χαλεπά που θα τον υποδεχθεί μπαίνοντας στην αίθουσα. Ντύθηκε με τα επίσημα ρούχα του, έβαλε παπιγιόν, κοντοκούρεψε το γένι του και χαμογελαστός στήθηκε μπροστά στον καθρέπτη της ντουλάπας του για να σχεδιάσει και στη συνέχεια να μεταφέρει στο μάρμαρο -με τη βοήθεια του τεχνίτη με τον οποίον συνεργαζόταν- τη μορφή του, για να δημιουργήσει την εικόνα ταυτότητας που ο ίδιος επιθυμούσε μια ζωή.
«Ο Χαλεπάς με κάνει να νιώθω αισιόδοξη» λέει κάποια στιγμή η κυρία Βουτυρά. «Από το παράδειγμά του αντλώ δύναμη. Αφού αυτός τα κατάφερε τότε όλοι μπορούμε» συνεχίζει. Και έτσι είναι. Και αυτό αναδύεται από όλη την έκθεση που θα μπορούσε πέρα από την καλλιτεχνική διάσταση που έχει να αποτελέσει και ένα αντικείμενο βαθιάς μελέτης ενός ειδικού σε θέματα ψυχικών νόσων, με πλήθος ερμηνειών και «φωτογραφίες» της ψυχής του Χαλεπά. Στον τρόπο με τον οποίο συχνά τα έργα του έχουν δυο όψεις, τόσο τα σχέδια όσο και τα ίδια τα γλυπτά. Δύο πρόσωπα. Στην εμμονή του με θέματα που δουλεύει ξανά και ξανά ως να φτάσει στην τελειότητα – ο Σάτυρος και η Μήδεια είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα. Στον τρόπο με τον οποίο αισθησιακά αλλά και με ένα δέος προσέγγιζε τις γυναίκες του, τις γυμνές γυναίκες που μοιάζουν να χορεύουν στα σχέδιά του, μια γραμμή που θυμίζει Ματίς ή Πικάσο ως περίγραμμα ώρες ώρες. Αλλά και στα γλυπτά που έκρυβε μέσα σε μεγαλύτερα γλυπτά. Σε στιγμές ατυχημάτων, όταν κάποια έσπαγαν, ξαφνικά πρόβαλλαν από μέσα κεφαλές άλλων προσώπων, υπέροχες δημιουργίες. Όταν έσπασε για παράδειγμα, με τον σεισμό του 1981 στην Αθήνα ο πήλινος Εκατόγχειρ του, μέσα αποκαλύφθηκε ένα μικρό κεφαλάκι.
Ο απολύτως μοντέρνος Χαλεπάς που διόρθωνε τους δασκάλους του
«Όταν στη δεύτερη φάση της ζωής του στην Τήνο δεν μπορούσε να δουλέψει με μάρμαρο παρά μόνο με πηλό, δεν είδε τον πηλό ως εμπόδιο. Με αυτό το υλικό στα χέρια του, έστρεψε όλη την προσοχή του στην τέλεια δομή και σύνθεση» λέει η κυρία Βουτυρά. Η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, εξηγώντας έτσι και γιατί το Onassis Culture που ενδιαφέρεται κυρίως για τον σύγχρονο πολιτισμό, κάνει τώρα μια έκθεση για τον Χαλεπά, υπογράμμισε το γεγονός ότι ο Χαλεπάς είναι ένας δημιουργός απολύτως μοντέρνος. Τόνισε μάλιστα ότι στόχος δεν είναι μόνο να γίνει γνωστό το σύνολο του έργου του και της αξίας του ανά την Ελλάδα – υπάρχει η πρόθεση η έκθεση να μεταφερθεί και στην Αθήνα, στην Τήνο και αλλού- αλλά και στο εξωτερικό.
Η έκθεση έχει στηθεί με τρόπο που ανεπαίσθητα να σε οδηγεί σε όλη τη διαδρομή από το σχέδιο ως το γλυπτό, αλλά και στα διαφορετικά «επεισόδια» του ίδιου έργου, αφού αγαπούσε να φτιάχνει ξανά και ξανά το ίδιο θέμα μέχρι να φτάσει στην τελειότητα. Η κυρία Βουτυρά έχει δημιουργήσει ζεύγη, που μοιάζουν διαφορετικά αλλά έχουν απόλυτη συνομιλία, και μικρές κοινότητες έργων μέσα στην έκθεση. Λίγο πριν την είσοδο, είναι χαρακτηριστικό ότι συναντάμε τον «Θεριστή» του Δημήτρη Φιλιππότη, του σπουδαίου γλύπτη που ήταν πελάτης του πατέρα του Χαλεπά και οι συναλλαγές τους καταγράφονται στα κατάστιχα που χρησιμοποίησε ως βάση για τα σχέδιά του στη συνέχεια ο Γιανούλης. Η ιδέα να μπει το έργο στην έκθεση ήταν του Αντώνη Παπαδημητρίου, αφού το γλυπτό ανήκει στη συλλογή του Ιδρύματος και βρίσκεται στα γραφεία του στην Αθήνα.
Οταν ο Χαλεπάς «απάντησε» στον Ροντέν
«Σε όλο το έργο του Γιανούλη, το «αμφίδρομο» δίνω-παίρνω, κατά το ΔΟΥΝΑΙ και ΛΑΒΕΙΝ στα κατάστιχα λογαριασμών της επιχείρησης του πατέρα του, μοιάζει μοιραία να καθορίζει τη διαδικασία της δημιουργικής του πορείας, αποδεικνύοντας τη δύναμη της αμοιβαιότητας στον καλλιτεχνικό τομέα. «Λαβείν», δηλαδή δάνεια, αναφορές, επιδράσεις από έργα του πατρικού εργαστηρίου ή άλλους συνεργαζόμενους καλλιτέχνες (π.χ. αναφορές στον Ξυλοθραύστη του Φιλιππότη ή στο ανάγλυφο Καλλιβούρσου), ή από έργα της αρχαιότητας (προτομή Δημητρίου Πολιορκητή, μικρό κεφάλι κόρης από αττικό επιτύμβιο, Αφροδίτη Άργους κ.ά.), στα οποία στηρίζει συχνά το δικό του, νέο δημιούργημα. Αλλά και «Δούναι», δηλαδή νέα δική του δημιουργία, παραγωγή, στο πατρικό εργαστήριο, όπως η Κοιμωμένη, ο Σάτυρος και ο Έρωτας, το Άγαλμα κόρης (Πύργος Τήνου), το επιτύμβιο της οικογένειας Β. Φωτίου και η σημασία τους για τον Άγγελο στο Βουκουρέστι, τον Άγγελο στο Λεωνίδιο κ.ά. Επίσης, αυτοαναφορές σε έργα της πρώτης περιόδου, αλλά και, αργότερα στην Αθήνα, επιστροφές σε θέματα της Τήνου αναδεικνύουν –παρ’ όλους τους περιορισμούς που επιβάλλουν οι εξωτερικές δύσκολες συνθήκες της ζωής του– μια έντονη δημιουργικότητα με πληθωρικούς ρυθμούς, ιδιαίτερα στα τελευταία χρόνια της ωριμότητας, χωρίς σκοπιμότητες, εξωτερικούς συμβιβασμούς σε μόδες, μοντερνισμούς ή τεχνοτροπίες. Στο έργο του μοιάζει τελικά να αποτυπώνονται συμπυκνωμένα οι εσωτερικές διεργασίες ελευθερίας επιλογών και έκφρασης που χαρακτηρίζουν τη γνήσια δημιουργία στην τέχνη» αναφέρει χαρακτηριστικά στο κείμενό της η Γενική Διευθύντρια του Τελλογλείου Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά.
Ο Χαλεπάς δεν παρακολουθούσε τη διεθνή σκηνή της τέχνης, τους άλλους δημιουργούς, τις τάσεις και τις ανάγκες έκφρασης της εποχής του. Το σύμπαν του ήταν ολοδικό του. Καλά καλά δεν παρακολουθούσε και δεν επηρεαζόταν η δημιουργία του από τις μεγάλες εξελίξεις της ανθρωπότητας, από τον Πόλεμο, από την καταστροφή της Σμύρνης. Οταν κάποια στιγμή του έδειξαν μια φωτογραφία με έργο του Ροντέν, απάντησε με ένα δικό του σχέδιο που παρέπεμπε σε αρχαία επιτύμβια στήλη.
«Ο Χαλεπάς παραλαμβάνει κλασικές γραμμές, κλασικά σχέδια και κλασικό ύφος για να δημιουργήσει το δικό του, προσωπικό σύμπαν εξπρεσιονισμού. Πιστεύει στο όραμα, ακόμη και όταν οι άνεμοι είναι αντίξοοι. Μεταμορφώνει τα τραύματα σε εμπειρίες, αφηγείται τις δυνατότητες και τα όρια της νεοελληνικής κοινωνίας σε πείσμα του αποκλεισμού και της άρνησης. Το εσωτερικό φως του Γιανούλη Χαλεπά τον φέρνει κοντά μας για να τον ανακαλύψουμε με καινούρια ματιά. Κάθε έργο του περιέχει μια υπόσχεση ποιητικότητας. Είναι ένας καλλιτέχνης του 20ού αιώνα που μας αφορά μέσα από τις Κόρες και τους Αγγέλους, τον Οιδίποδα και την Αντιγόνη του. Όχι μόνο επειδή στα έργα αυτά μπορούμε να αναγνωρίσουμε το βάρος και τη χάρη του κόσμου. Αλλά και επειδή μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον εαυτό μας. Το αφιέρωμα που ετοιμάσαμε σε συνεργασία με το Τελλόγλειο Ίδρυμα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης είναι μια οφειλόμενη τιμή σ' αυτόν τον «μοντέρνο» και της δικής μας εποχής, με το έργο του οποίου διατηρούμε σχέση από παλιά. Κάθε φορά που προβάλλουμε τις αξίες του ουμανισμού, ανανεώνουμε την πίστη μας στην αποστολή του Ιδρύματος Ωνάση με επίκεντρο τον άνθρωπο. Κάθε φορά που ανακαλύπτουμε τις κρυμμένες δυνάμεις του προσωπικού οράματος, προσκαλούμε την κοινωνία σε μια κοινή περιπέτεια. Η έκθεση για τον Γιανούλη Χαλεπά είναι μία ακόμη υπενθύμιση ότι μαζί συγκινούμαστε, μαζί σκεφτόμαστε τον κόσμο, μαζί βιώνουμε τις εμπειρίες, μαζί ονειρευόμαστε την επόμενη μέρα» ανέφερε στα εγκαίνια ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου.
Η είδηση που προέκυψε από τα εγκαίνια ήρθε από τον υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. «Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού σε συνεργασία με τον Δήμο Τήνου ανέλαβε, με χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, την αποκατάσταση και επανέκθεση της οικίας Χαλεπά στην Τήνο, όπως και την κτηριακή επέκταση και την συνολική αναβάθμιση της Σχολής Μαρμαρογλυπτικής στον Πάνορμο της Τήνου. Το τελευταίο θα αφιερωθεί στη μνήμη του Χαλεπά, στην μνήμη και το έργο του δικού μας Ροντέν». Ο υφυπουργός Πολιτισμού Νικόλας Γιατρομανωλάκης σημειώνει ότι «το σημαντικότερο όμως που μπορούμε να κάνουμε ως Πολιτεία είναι να επενδύσουμε στην τέχνη που υπηρέτησε ο Γιανούλης Χαλεπάς, την μαρμαροτεχνία. Έτσι, στο πλαίσιο του έργου αναβάθμισης της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης ύψους €14,2 εκατομμυρίων που έχουμε εντάξει στο πρόγραμμα Ελλάδα 2.0 που προέκυψε από το Ταμείο Ανάκαμψης, περιλαμβάνεται και μία σημαντική επένδυση στο Προπαρασκευαστικό ΕπαγγελματικόΣχολείο Καλών Τεχνών Πανόρμου Τήνου, με σκοπό την επέκταση του κτηρίου, την αναβάθμιση των υποδομών και την αναβάθμιση του προγράμματος σπουδών».
Η έκθεση πλαισιώνεται από δίγλωσση έκδοση που θα είναι διαθέσιμη στο Τελλόγλειο, στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και σε βιβλιοπωλεία, σε παραγωγή του τμήματος Εκδόσεων του Ιδρύματος Ωνάση και σχεδιασμό του Grid Office. H έκθεση θα είναι ανοιχτή για το κοινό ως τις 5 Ιουνίου.