Ανησυχεί ότι το κοινό αρχίζει να καλομαθαίνει στις δωρεάν online καλλιτεχνικές δράσεις, πιστεύει ότι ο Πολιτισμός μπορεί να παίξει βασικό ρόλο στην εποχή μετά τον κορωνοϊό. Ο Βαλέχο Γκάντνερ, διευθυντής του Οnassis USA που επί τουλάχιστον 20 χρόνια διαμορφώνει τομείς του αμερικανικού σύγχρονου πολιτισμού μιλά για την τέχνη, τον Τραμπ, το λεξιλόγιο της βίας.
Βρισκόταν στην Αθήνα, τον Μάρτιο, λίγο πριν την μεγάλη παγκόσμια καραντίνα. Και από εδώ όπου όλα έγιναν με γοργούς ρυθμούς βρέθηκε πίσω στη Νέα Υόρκη, σε συνθήκες πρωτόγνωρες κοινωνικά και πολιτικά μέσα στην πανδημία. Ο Βαλέχο Γκάντνερ είναι ένας ανατρεπτικός, ιδιοφυής, επίμονος διαμορφωτής του σύγχρονου πολιτισμού στις ΗΠΑ, με την ιδιότητα του μάνατζερ, του εμπνευστή και του «εργάτη». Ηταν η ψυχή του πρωτοποριακού Performance Space 122 από το 2005 ως το 2017, υπήρξε σύμβουλος του περίφημου θεατρικού οργανισμού ΒΑΜ, και του Theater der Welt στο Ντίσελντορφ.
Εδώ και ακριβώς ένα χρόνο έχει αναλάβει την εκτελεστική και καλλιτεχνική διεύθυνση του Ιδρύματος Ωνάση στη Νέα Υόρκη, συσπειρώνοντας σημαντικά ονόματα και ανερχόμενες δυνάμεις από όλο το εύρος των επιστημών και των τεχνών. Μίλησε στο iefimerida από το καταφύγιό του λίγο έξω από τη Νέα Υόρκη, για την Αμερική του Τραμπ, τις αλλαγές που φέρνει η πανδημία, τις νέες προκλήσεις του Πολιτισμού και τα μαθήματα που έχουμε να πάρουμε σε μια εποχή που φτάνουμε στο τέλος των αυτοκρατοριών.
Eλπίζω να είστε καλά. Ασφαλής.
Απολύτως. Εξάλλου δεν έχουμε γίνει Συρία, ακόμα. Δεν είναι πόλεμος.
Δεν είναι; Ο Μακρόν, ο Ντράγκι, ο Μπιλ Γκέιτς από την πρώτη στιγμή είπαν ότι είναι μια μορφή πολέμου.
Ολες αυτές οι μεταφορές -«είναι πόλεμος», «η μάχη εναντίον», «παλεύουμε με»- έχουν σχέση με τη βία. Ξέρετε ο Νίξον στη δεκαετία του ’70 κήρυξε τον «Πόλεμο εναντίον των ναρκωτικών» στις ΗΠΑ και ίσως ως μεταφορά να πρέπει να την πιστέψουμε. Ναι, ο συμβολισμός της βίας είναι μέρος του προβλήματος, όμως ίσως θα ήταν καλύτερο να μιλάμε για μια συνεργασία, μια συλλογική κίνηση εναντίον του κορωνοϊού. Η πρόκληση που αντιμετωπίζουμε δεν ταιριάζει απαραίτητα με το λεξιλόγιο μιας σύγκρουσης.
Είναι το ζήτημα της χρήσης των λέξεων από τους ηγέτες, τους πολιτικούς. Από τον Τραμπ κυρίως.
Πάντα ο Τραμπ. Πάντα αυτός. Είναι σαν ένα μικρό παιδί. Ακόμα και όταν διορίζει στο υπουργικό του συμβούλιο απόστρατους αξιωματούχους λέει «ο στρατηγός μου», σαν είναι τα στρατιωτάκια ενός παιδιού.
Υπάρχουν και αυτές οι δυστοπικές εικόνες με οπλισμένους Αμερικανούς να ζητούν να ανατραπεί το lockdown.
Είμαστε σε μια στιγμή υψηλού κινδύνου. Σε μια δυστοπική στιγμή που υπάρχει ο φόβος να να αποδεχθούμε αυτές τις εικόνες, να αρχίσουμε να τις θεωρούμε φυσιολογικές. Υπάρχει μεγάλος κίνδυνος με την παρούσα πολιτική κατάσταση στις ΗΠΑ σε σχέση με τις αγορές και τις οικονομίες, με κάπως παρόμοιο τρόπο που έγινε με την οικονομία της Γερμανίας στη δεκαετία του ’30 -αν και δεν λέω ότι οι ΗΠΑ θα γίνουν σαν τη ναζιστική Γερμανία. Βλέπω αυτές τις εικόνες στην τηλεόραση, στο διαδίκτυο και στρέφω αλλού τα μάτια μου. Δεν μπορώ να τις αντικρύσω. Οι εικόνες των οπλισμένων ομάδων είναι μια διαστροφή όλων όσων έκαναν την Αμερική ξεχωριστή. Είναι αρρώστια.
Ενας ιός; Δεν εμφανίστηκε από το πουθενά...
Βέβαια μπορεί κάποιος να πει ότι ήταν πάντα εκεί, σε διάφορες ιστορικές φάσεις.. Θυμηθείτε την Κου Κλουξ Κλαν. Η εύκολη πρόσβαση στα όπλα που υπάρχει στις ΗΠΑ μεγεθύνει το πρόβλημα. Είναι δύσκολο να ξέρεις που θα καταλήξει όλο αυτό. Μερικές φορές αισθάνομαι σαν τον βάτραχο στο νερό που βράζει (the boiling frog).
Τι εννοείτε;
Α, είναι μια έκφραση. Σημαίνει ότι ο βάτραχος δεν ξέρει ότι πεθαίνει αν τον βάλεις σε κρύο νερό και αρχίσεις σταδιακά να ανεβάζεις τη θερμοκρασία. Φοβάμαι ότι είμαστε ο βάτραχος.
Ο Φρανκ Σνόουντεν είπε στο iefimerida ότι οι μελλοντικές γενιές θα κοιτάζουν την σημερινή εποχή και θα την χαρακτηρίζουν «The Trumpian War». Εσείς τι τίτλο θα δίνατε;
Ισως, η στιγμή του τέλους για μια Αυτοκρατορία. Η στιγμή του πραγματικού τέλους για τον 20ο αιώνα. Ο κορωνοϊός ήταν ένα δυνατό χτύπημα. Αυτός ο ιός μόλυνε κάθε ρωγμή του αμερικανικού συστήματος πολιτιστικών αξιών, αλλά και γενικότερα των ανεπτυγμένων δυτικών κοινωνιών. Αναφέρομαι στον τρόπο με τον οποίο συγκεντρωνόμαστε, συναθροιζόμαστε για τα μεγάλα φεστιβάλ (όπως τα Burning Man, Coachella, Glastonbury), τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τα διεθνή ταξίδια σαν κάτι δεδομένο, αυτονόητο. Και όταν ο ιός μας χτύπησε, τότε φώτισε όλα τα ελαττώματα του αμερικανικού κοινωνικού ιστού, του συστήματος υγείας, της φτώχειας, της έλλειψης ασφάλειας, της ευαλωτότητας του αμερικανικού πληθυσμού. Είναι εντυπωσιακό. Δεν θα μπορούσες να σχεδιάσεις ένα καλύτερο όπλο -να είδατε, χρησιμοποιώ και εγώ την ρητορική του πολέμου.
Είναι ευλογία ο κορωνοϊός;
Αυτό εξαρτάται από εμάς. Τώρα είναι η στιγμή που δοκιμαζόμαστε. Από την αντίδρασή μας σε αυτό θα κριθούμε. Είναι μια δοκιμασία για το τι θέλουμε, για το ποιοι θέλουμε να γίνουμε.
Εσείς ξέρετε τι θέλετε να γίνετε;
Ποτέ δεν ήμουν καλός στο να προβλέπω ή να παίρνω μια απόφαση και να δουλεύω σε βάθος χρόνου για να την πετύχω.
Σε τι είστε καλός;
(γελάμε) Είναι δύσκολο να το πω.
Τι θα μπορούσε να είναι ευλογία, λοιπόν;
Ελπίζω ότι θα συνεργαστούμε, ότι θα υπάρχει μεγαλύτερη αλληλεγγύη, θα βοηθήσουμε ο ένας τον άλλο. Ενα από τα θετικά στοιχεία αυτής της πανδημίας και της απομόνωσης, είναι ότι ταυτόχρονα μέσα από τον εγκλεισμό αρχίσαμε να επικοινωνούμε καλύτερα, πιο εποικοδομητικά, πιο πρακτικά, να νοιαζόμαστε περισσότερο. Αυτό είναι το θετικό που μπορεί να προκύψει. Και με αυτή την έννοια ίσως είναι ευλογία ο κορωνοϊός. Ομως πρέπει να περιμένουμε, τώρα βρισκόμαστε στο αρχικό κύμα του προβλήματος και σίγουρα δεν είναι η πρώτη πανδημία που θα αντιμετωπίσουμε. Τα προβλήματα της πανδημίας, όπως και της κλιματικής αλλαγής, δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν μέσα από ατομικές, μεμονωμένες προσπάθειες. Χρειάζεται να παραμερίσουμε τις παραδοσιακές, πατριαρχικές θα έλεγα μεθόδους αντιμετώπισης των προβλημάτων ξεχωριστά ο καθένας και να στραφούμε σε κοινές λύσεις μέσα από τη διεθνή συνεργασία. Ο ρόλος του πολιτισμού θα είναι καθοριστικός για τον τρόπο που θα το επιτύχουμε αυτό.
Ο ρόλος του πολιτισμού, ως ο μεταφραστής, αποκωδικοποιητής, αφηγητής αυτών που ζούμε και όσων έρχονται;
Εχει ενδιαφέρον. Φυσικά ο πολιτισμός είναι ένας αφηγητής. Όμως, σκέφτομαι τον πολιτισμό όχι μόνο ως έναν story-teller αλλά και ως ένα σφυρί που θα δώσει σχήμα σε αυτό που έρχεται. Οι τέχνες, ο πολιτισμός μπορούν να προκαλέσουν την ορθοδοξία και να φέρουν την αλλαγή. Να γίνουν καταλύτης. Αλλά θα πρέπει να αποφύγουμε κάποιες παρορμήσεις που ιστορικά αποτελούν μέρος του τρόπου που χρησιμοποιήσαμε τον πολιτισμό.
Οπως;
Οπως τον τρόπο που η αποικιοκρατία χρησιμοποίησε τον χριστιανισμό προκειμένου να ενσωματωθεί στους νέους πληθυσμούς. Οταν εργαλοποιείται με αυτό τον τρόπο ο πολιτισμός γίνεται πρόβλημα. Ναι, πρέπει να τον χρησιμοποιήσουμε για να πυροδοτήσουμε την αλλαγή, αλλά όχι ως κάτι που έχει απλά μια συγκεκριμένη λειτουργία.
Αλλάζετε τη στρατηγική σας στο Onassis USA, ως εκτελεστικός και καλλιτεχνικός διευθυντής, εξαιτίας των προκλήσεων που αίφνης έφερε στη ζωή μας η πανδημία του κορωνοϊού;
Βραχυπρόθεσμα μόνο. Αλλά στην μεγαλύτερη εικόνα δεν θα αλλάξει κάτι. Είμαστε ένας οργανισμός όπου σκεφτόμαστε πώς θα δημιουργήσουμε και θα πυροδοτήσουμε την ανθρώπινη αλλαγή, δυνατότητα, πρόοδο μέσα από σπουδαίες ιδέες, σημαντικές μορφές διαλόγου, μέσα από το θέατρο, τον χορό, την φιλοσοφία. Σκεφτόμαστε πώς θα αρθρώσουμε το μέλλον, με ποιες λέξεις, με ποιες μεταφορές. Το Ιδρυμα Ωνάση στη Νέα Υόρκη είναι ένας οργανισμός που έχει την ελευθερία να σκεφθεί σε όλο το εύρος των επιστημών, των τεχνών, των ειδών, της ανθρωπότητας. Δεν έχει αλλάξει η στρατηγική μας να ηγούμαστε από αυτή τη θέση και με αυτόν τρόπο. Ισως αλλάξει η μορφή και ο μηχανισμός της δράσης μας στο άμεσο μέλλον, σκεφτόμαστε νέους τρόπους επικοινωνίας, νέες στρατηγικές για να πετύχουμε τους στόχους μας. Αυτό που δεν έχει αλλάξει όμως είναι το ό,τι είμαστε μια προκλητική, εξωστρεφής δύναμη αλλαγής, ένας καταλύτης. Σας διαβεβαιώνω, αυτό δεν έχει αλλάξει.
Πώς προέκυψε το εν εξελίξει πρότζεκτ Enter;
Πολύ γρήγορα αρχίσαμε να εξετάζουμε τα δεδομένα που έχουμε και αναζητήσαμε διαφορετικούς τρόπους δημιουργίας έργων μέσα από αυτές τις συνθήκες. Εργα που έχουν σχέση με την καραντίνα, απευθυνόμενα σε κοινό που βρίσκονται σε καραντίνα. Αρχικά η ιδέα προέκυψε από τη Σοφία Ευθυμιάτου, αυτό το υπέροχο μυαλό, η οποία διαπίστωσε πως τούτες τις μέρες νιώθουμε την ανάγκη να διαβάσουμε λογοτεχνία και μαρτυρίες από περιόδους κρίσης και εγκλεισμού του παρελθόντος. Είτε είναι το «Δεκαήμερο» του Βοκάκιου, είτε το Ημερολόγιο της Αννας Φρανκ. Στραφήκαμε έτσι στη δημιουργία έργων που μπορούν να διαμορφώσουν ένα είδος αρχειακής χρονοκάψουλας στην οποία θα στρεφόμαστε στο μέλλον και θα την χρησιμοποιούμε ως ένα ντοκουμέντο αυτών που ζούμε τώρα. Ενα καλλιτεχνικό ντοκουμέντο, όχι απλώς ένα ιστορικό όσων έγιναν. Θέλαμε να γίνει γρήγορα, μια άμεση ανταπόκριση όχι μόνο από εμάς αλλά και από τους καλλιτέχνες που είχαν 120 ώρες στη διάθεσή τους. Τώρα όλο και περισσότερο βλέπουμε ότι τα έργα αυτά εξελίσσονται προκαλούν ακόμα και την ίδια τη μορφή του πρότζεκτ, το επεκτείνουν.
Είναι σε εξέλιξη αυτή η διαδικασία;
Ολο και περισσότερο τις επόμενες εβδομάδες θα έχουμε και άλλους καλλιτέχνες που θα προκαλέσουν τη φύση και τη μορφή σε μια εποχή που είμαστε κάπως τυφλοί, που πλοηγούμαστε αργά με βήματα πίσω και μπροστά προς νέες μορφές και νέες ιδέες. Είναι φανταστικό, βλέπαμε αυτές τις διαφορετικές δουλειές και από την πρώτη εβδομάδα καταλάβαμε ότι δεν είναι ένα δόρυ, ένα σμήνος βελών που έφυγε προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Hταν ένα πάτσγουορκ διαφορετικών πραγμάτων που όλα μαζί δημιούργησαν μια εικόνα. Επιστρέφουμε στην παραδοσιακή έννοια της αλληλεγγύης των καλλιτεχνών, αφήνουμε τη γλώσσα και τις μεταφορές του πολέμου και της βίας.
Πήραμε μια εισπνοή, μια βαθιά ανάσα κοινό και καλλιτέχνες. Και μετά την εκπνοή τι ακολουθεί;
Δεν ξέρω. Ισως αλλάξουν όλα, ίσως επιστρέψουμε στον τρόπο που ήμασταν πριν.
Θέλουμε να επιστρέψουμε; Μήπως είναι μια ευκαιρία να αλλάξουμε το σύστημα;
Θέλω να επιστρέψω, να κυκλοφορώ ελεύθερα, να πιώ τις μπύρες μου έξω με τους φίλους μου.
Δεν αναφέρομαι στο lifestyle μας, αλλά σε αυτόν καθ’ αυτό στον πολιτισμό.
Ελπίζω ότι θα πυροδοτήσει αλλαγές στο σύστημα με το οποίο παράγουμε, κάνουμε τέχνη και θα μας οδηγήσει να συνεργαστούμε, όπως έγινε και στην Ευρώπη τα τελευταία είκοσι χρόνια με την ενίσχυση της κινητικότητας των καλλιτεχνών που ταξίδεψαν ελεύθερα, συνεργάστηκαν ευρύτερα. Εχουμε πολλά να μάθουμε από τα συστήματα κινητικότητας που δημιούργησαν συνθήκες βιωσιμότητας για τις τέχνες. Να δούμε διαφορετικά θέματα ταυτότητας, ποιοι είμαστε, ποια είναι η έννοια της διαφορετικότητας, να κατανοήσουμε τι είναι ταυτότητα, εθνική και όχι μόνο, σε μια εποχή που κάποιες πολιτικές ηγεσίες ενισχύουν τον εθνικισμό και το αίσθημα του φόβου.
Πόσο κινδυνεύει να αλλάξει το οικοσύστημα των τεχνών; Να συρρικνωθούν οι μικροί, ανεξάρτητοι φορείς και δημιουργοί σε βάρος των μεγάλων και ισχυρών οργανισμών με τα μεγάλα ταμεία και τις γενναίες χρηματοδοτήσεις, με δεδομένους τους κλυδωνισμούς που δέχεται συνολικά η οικονομία;
Αυτό έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Δείτε τι έγινε στην Αμερική που από το 2008 και μετά μεγάλοι οργανισμοί, όπερες, συμφωνικές ορχήστρες δεν κατόρθωσαν να επιβιώσουν, ενώ οι ανεξάρτητοι οργανισμοί ανέπτυξαν ένα πνεύμα δημιουργικότητας και επιχειρηματικότητας που έδειξε ότι είναι δύσκολο να πεθάνουν! Τώρα είναι η στιγμή να διδαχθούμε από τον ανεξάρτητο τομέα των τεχνών, να τον υποστηρίξουμε και να ασπαστούμε τις ιδέες του γιατί μας δείχνουν πάντα το μέλλον. Όταν ήμουν στο PS122 δεν υπήρχε ούτε κρατική χρηματοδότηση, ούτε χορηγός που να μας δίνει περισσότερο από το 10% του ετήσιου προϋπολογισμού μας. Επρεπε να δουλεύουμε διαρκώς, ήταν εξουθενωτικό πιστέψτε με, έκανα ασταμάτητα fund raising. Όμως αυτό μας έκανε σχεδόν άτρωτους, δύσκολα μπορούσε κάτι να μας σκοτώσει. Μας έκανε δυνατούς, μας έδωσε μια ευρεία βάση πάνω στην οποία σταθήκαμε όρθιοι. Επρεπε διαρκώς να προσαρμοζόμαστε, να αλλάζουμε, να τσιμπολογάμε από παντού. Ολος ο τομέας των τεχνών πρέπει να το κάνει, να συνδέεται διαρκώς με διαφορετικά κοινά, να προκαλεί τις ίδιες του τις ορθοδοξίες.
Ατελείωτο livestreaming, ψηφιακές προβολές. Ανησυχείτε ότι αυτή τη συνθήκη θα επηρεάσει τη διαδικασία δημιουργίας τέχνης, αλλά και τη συμπεριφορά του κοινού;
Είναι κάτι για το οποίο ούτως άλλως ανησυχούμε καθημερινά. Το νιώσαμε με την έλευση του Νetflix, για παράδειγμα. Η αλήθεια είναι ότι η αλλαγή έρχεται είτε εξαιτίας της πανδημίας, είτε από το spotify που έπληξε το LP, είτε από τις νέες εφαρμογές στα τηλέφωνα. Αυτό που με ανησυχεί είναι το κατά πόσον είμαστε έτοιμοι για αυτή την αλλαγή. Ανησυχώ για το άμεσο πρόβλημα με τις πρόβες που δεν μπορούν να γίνουν, για τις συνέπειες στις ζωές των καλλιτεχνών. Ανησυχώ για το αν το κοινό θα περιμένει τα πάντα να είναι δωρεάν. Αυτό θα πρέπει να το αντιμετωπίσουμε.
Με ποιον τρόπο;
Ισως δεν θα πρέπει να δίνουμε τα πάντα δωρεάν online. Αν εκπαιδεύσουμε το κοινό ότι τα πάντα είναι δωρεάν, ίσως δεν ενθαρρύνουμε τη σωστή συμπεριφορά. Πρέπει να ξέρουμε όλοι ότι οι καλλιτέχνες είναι εργαζόμενοι, σκληρά εργαζόμενοι,
Όταν τελειώσουν όλα αυτά και μπορούμε να βρεθούμε με όποιον, όσους θέλουμε, όπου επιθυμούμε, ποιους θα μαζεύατε γύρω από ένα τραπέζι και που;
Κάπου κοντά στη θάλασσα, με ένα ωραίο μπουκάλι κρασί. Θα έφερνα φίλους από την Αθήνα και συγγενείς μου από την Αυστραλία που θα κάνω καιρό να ξαναδώ.
Και για τι θα μιλούσατε;
Για τις πιο αστείες, γελοίες, ιστορίες που ζήσαμε μέσα στην πανδημία. Η δικιά μου θα είναι για εκείνη τη φορά που αποκοιμήθηκα την ώρα σε ένα zoom. Οι συνεργάτες μου με φωτογράφησαν και την χρησιμοποιούν.
Σας ευχαριστώ για αυτή τη συζήτηση.
Κι εγώ… Σκεφτείτε, τι προνόμιο έχουμε να μιλάμε για αυτά, να μιλάμε για το πώς θέλουμε να είναι το μέλλον μας και όχι για το αν μπορούμε να φέρουμε φαγητό το πιάτο μας, αν θα έχουμε να πληρώσουμε το ενοίκιο. Τι υπέροχο προνόμιο…