Με τις τραγικές εικόνες που καταφθάνουν από την Ουκρανία, το αντιρωσικό μένος έχει ενισχυθεί ειδικά στη Δύση, όπου πολλοί απορρίπτουν κάθε τι ρωσικό αυτή την περίοδο.
Ο Ρώσος συγγραφέας Μιχαήλ Σίσκιν το κατανοεί, αλλά, όπως σημειώνει στο αμερικανικό περιοδικό The Atlantic, δεν είναι η ρωσική λογοτεχνία που έφερε τον Βλαντίμιρ Πούτιν στην εξουσία, ούτε είναι αυτή που πυροδότησε τον πόλεμο.
«Θύμα του πολέμου είναι και ο πολιτισμός. Μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, ορισμένοι Ουκρανοί συγγραφείας κάλεσαν σε μποϊκοτάζ της ρωσικής μουσικής, ταινιών και βιβλίων. Άλλοι πάλι λίγο έλειψαν να κατηγορήσουν τη ρωσική λογοτεχνία για συνενοχή στις ωμότητες που διέπραξαν Ρώσοι στρατιώτες. Ολόκληρη η ρωσική κουλτούρα, λένε, είναι ιμπεριαλιστική κι αυτή η στρατιωτική επιθετικότητα αποκαλύπτει την ηθική χρεοκοπία του λεγόμενου πολιτισμού της Ρωσίας. Ο δρόμος προς την Μπούτσα, ισχυρίζονται, περνά από τη ρωσική λογοτεχνία», γράφει ο διάσημος Ρώσος συγγραφέας, που έχει καλέσει τους συμπατριώτες του να αλλάξουν νοοτροπία, να ξεχάσουν τις αυτοκρατορικές βλέψεις και να αναγνωρίσουν τη συλλογική τους ενοχή για τον πόλεμο στην Ουκρανία, ώστε να ανοίξει ο δρόμος για μια νέα δημοκρατική Ρωσία, χωρίς τον Πούτιν.
«Συμφωνώ ότι διαπράττονται τρομερά εγκλήματα στο όνομα του λαού μου, της χώρας μου, στο όνομά μου. Το βλέπω πώς αυτός ο πόλεμος μετέτρεψε τη γλώσσα των Πούσκιν και Τολστόι σε γλώσσα εγκληματιών πολέμου και δολοφόνων» σημειώνει ο Σίσκιν, βιβλία του οποίου έχουν μεταφραστεί σε πάνω από 30 γλώσσες, ενώ είναι ιδιαίτερα γνωστός στην Ελλάδα για το βιβλίο του «Η κόμη της Αφροδίτης» (Εκδόσεις Μεταίχμιο).
«Τι βλέπει ο κόσμος σήμερα από τη ''ρωσική κουλτούρα'', πέρα από βόμβες που πέφτουν σε μαιευτήρια και ακρωτηριασμένες σορούς στους δρόμους προαστίων του Κιέβου;», αναρωτιέται.
«Πονάει να είσαι Ρώσος αυτή τη στιγμή»
Ο Ρώσος συγγραφέας, που ζει εδώ και σχεδόν τρεις δεκαετίες στην Ελβετία, ομολογεί ότι τον πονά που ακούει ότι κατεδαφίζονται μνημεία του Πούσκιν στην Ουκρανία.
«Πονάει να είσαι Ρώσος αυτή τη στιγμή» γράφει στο άρθρο του ο Μιχαήλ Σίσκιν, και εξαπολύει μύδρους κατά του καθεστώτος Πούτιν: «Κατάφερε συντριπτικό πλήγμα στη ρωσική κουλτούρα, όπως έκανε το ρωσικό κράτος στους καλλιτέχνες του, τους μουσικούς και τους συγγραφείς τόσες φορές στο παρελθόν. Άνθρωποι των Τεχνών υποχρεώνονται να τραγουδούν πατριωτικά τραγούδια ή να μεταναστεύσουν. Το καθεστώς έχει ουσιαστικά ''ακυρώσει'' τον πολιτισμό στη χώρα μου».
«Η ρωσική κουλτούρα είχε ανέκαθεν λόγους να φοβάται το ρωσικό κράτος. Σύμφωνα με ένα ρητό, που συχνά αποδίδεται στον μεγάλο στοχαστή και συγγραφέα του 19ου αιώνα Αλεξάντερ Χέρτσεν, ο οποίος εξορίστηκε για τα αντιτσαρικά του αισθήματα και επειδή διάβαζε ''απαγορευμένα βιβλία'', ''το κράτος στη Ρωσία έχει εγκατασταθεί ως κατοχικός στρατός''.
Το ρωσικό σύστημα πολιτικής εξουσίας παρέμεινε αμετάβλητο στο διάβα των αιώνων, μια πυραμίδα σκλάβων που λάτρευαν τον ανώτατο Χαν. Έτσι ήταν την περίοδο της Χρυσής Ορδής [αναφέρεται στο χανάτο που ίδρυσαν μογγολικά φύλα, καταλύοντας το Κράτος των Ρως τον 13ο αιώνα], έτσι ήταν στην εποχή του Στάλιν, έτσι είναι και σήμερα υπό τον Βλαντίμιρ Πούτιν.
Η αδράνεια του ρωσικού λαού
«Ο κόσμος», γράφει ο διάσημος Ρώσος συγγραφέας, «εκπλήσσεται με την αδράνεια του ρωσικού λαού, την έλλειψη αντίστασης στον πόλεμο. Αλλά αυτή ήταν η στρατηγική επιβίωσής τους επί γενεές. Οπως το θέτει ο Πούσκιν στον τελευταίο στίχο του ''Μπορίς Γκοντούνοφ'', ''οι άνθρωποι σιωπούν''. Η σιωπή είναι ασφαλέστερη. Όποιος βρίσκεται στην εξουσία έχει πάντα δίκιο και πρέπει να υπακούς σε όποια διαταγή έρθει. Και όποιος διαφωνεί, καταλήγει στη φυλακή ή χειρότερα. Κι όπως γνωρίζουν πολύ καλά οι Ρώσοι από την πικρή ιστορική εμπειρία, ποτέ μην πεις ''αυτό είναι το χειρότερο''».
Γιατί, όπως λέει μια δημοφιλής ρωσική παροιμία: «Δεν πρέπει να εύχεται κανείς τον θάνατο σε έναν κακό τσάρο, γιατί ποιος ξέρει πώς θα είναι ο επόμενος».
Για τον Σίσκιν, τη σιωπή μόνο τα λόγια μπορούν να την αναιρέσουν, λόγος για τον οποίο η ποίηση ήταν ανέκαθεν κάτι παραπάνω από ποίηση στη Ρωσία.
Οπως σημειώνει, πρώην κρατούμενοι στα σοβιετικά γκουλάγκ επέζησαν αφηγούμενοι τα μυθιστορήματα των Τουργκένιεφ, Τολστόι και Ντοστογιέφσκι σε άλλους κρατούμενους.
«Η ρωσική λογοτεχνία δεν μπόρεσε να αποτρέψει τα γκουλάγκ, αλλά βοήθησε τους κρατούμενους να επιβιώσουν εκεί», λέει.
Η κουλτούρα ως «καμουφλάζ» του ρωσικού κράτους
«Η ρωσική κουλτούρα δεν έχει καμία χρησιμότητα για το ρωσικό κράτος παρά μόνον αν μπορεί να εξαναγκαστεί να το υπηρετεί» γράφει ο Ρώσος συγγραφέας, αναφέροντας παραδείγματα από τη σοβιετική εποχή, όταν έχτιζαν μνημεία σε συναδέλφους του.
«Το καθεστώς χρειάζεται τον πολιτισμό ως ανθρώπινη μάσκα ή καμουφλάζ μάχης. Γι’ αυτό χρειαζόταν ο Στάλιν τον Ντμίτρι Σοστακόβιτς και ο Πούτιν χρειάζεται τον [Ρώσο μαέστρο] Βαλέρι Γκέργκιεφ.
Όταν χαρακτηρίζουν οι επικριτές ιμπεριαλιστική τη ρωσική κουλτούρα έχουν κατά νου τους αποικιοκρατικούς πολέμους της Ρωσίας και εννοούν ότι οι καλλιτέχνες νομιμοποίησαν τους επεκτατικούς σκοπούς του κράτους. Αλλά δεν λαμβάνουν υπόψη τους τον εσωτερικό ιμπεριαλισμό της Ρωσίας.
Πριν από όλα, ήταν μια αυτοκρατορία σκλάβων, όπου ο ρωσικός λαός αναγκαζόταν να υπομένει και να υποφέρει. Η ρωσική αυτοκρατορία δεν υπάρχει για το ρωσικό λαό, αλλά για τον εαυτό της. Ο μόνος σκοπός του ρωσικού κράτους είναι να παραμείνει στην εξουσία και σφυρηλατεί εδώ και αιώνες στα μυαλά των ανθρώπων την ιδέα του ''Russkiy mir'' (Ρωσικού κόσμου): της ιερής πατρίδας ως νησιού περιβαλλόμενου από έναν ωκεανό εχθρών, που μόνον ο τσάρος στο Κρεμλίνο μπορεί να σώσει, κυβερνώντας το λαό και διατηρώντας με σιδηρά πυγμή την τάξη».
«Οι σκλάβοι γεννούν δικτατορίες και οι δικτατορίες σκλάβους»
Σε αντίθεση, όπως λέει ο Σίσκιν, με τη μικρή μορφωμένη τάξη της Ρωσίας του 19ου αιώνα, που έθετε τα αιώνια «καταραμένα» ερωτήματα «Ποιος φταίει;» και «Τι πρέπει να γίνει;», όπως αποτυπώθηκαν στα μυθιστορήματα των Χέρτσεν και Νικολά Τσερνισέφσκι, για εκατομμύρια αμόρφωτους χωρικούς «το μόνο ερώτημα που είχε νόημα ήταν αν ''ο τσάρος είναι αληθινός ή απατεώνας''. Αν ήταν αληθινός, τότε όλα ήταν καλά. Αλλά αν ήταν ψεύτικος, τότε η Ρωσία έπρεπε να έχει έναν άλλον, αληθινό. Και στο μυαλό των ανθρώπων, μόνον οι νίκες επί των εχθρών της Ρωσίας μπορούν να απαντήσουν αν ο τσάρος ήταν αληθινός.
Ο Νικόλαος Β' ηττήθηκε από την Ιαπωνία το 1905 και στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Και ως κίβδηλος τσάρος απώλεσε τη δημοτικότητά του. Ο Στάλιν οδήγησε το λαό στη νίκη στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο (Β' Παγκόσμιο Πόλεμο) κι έτσι αποδείχθηκε πραγματικός τσάρος και ακόμη και σήμερα τον σέβονται πολλοί Ρώσοι. Ο τελευταίος Σοβιετικός ηγέτης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έχασε τον πόλεμο στο Αφγανιστάν και τον Ψυχρό Πόλεμο απέναντι στη Δύση και ακόμη τον περιφρονούν.
Με τον θρίαμβο της εύκολης προσάρτησης της Κριμαίας, το 2014, ο Πούτιν εξασφάλισε τη λαϊκή αποδοχή ενός πραγματικού τσάρου. Αλλά μπορεί να χάσει τα πάντα αν δεν μπορέσει να νικήσει στον πόλεμο κατά της Ουκρανίας. Τότε θα αναδειχθεί ένας άλλος -πρώτα για να εξοστρακίσει τον ψεύτικο Πούτιν και μετά για να αποδείξει τη νομιμότητά του, νικώντας τους εχθρούς της Ρωσίας».
Οι σκλάβοι γεννούν δικτατορίες και οι δικτατορίες σκλάβους. Κι ο μόνος τρόπος εξόδου από αυτόν τον φαύλο κύκλο είναι μέσω της κουλτούρας.
«Η λογοτεχνία», υπογραμμίζει ο διάσημος Ρώσος συγγραφέας, «είναι αντίδοτο στο δηλητήριο του ρωσικού ιμπεριαλιστικού τρόπου σκέψης.
Το πολιτισμικό χάσμα, που υφίσταται ακόμη στη Ρωσία μεταξύ της ουμανιστικής παράδοσης της ιντελιγκέντσια και ενός ρωσικού λαού με κολλημένη τη νοοτροπία στον Μεσαίωνα, μπορεί να γεφυρωθεί μόνο με την κουλτούρα -και το καθεστώς σήμερα θα κάνει τα πάντα για να το αποτρέψει.
Ο δρόμος προς το μακελειό στην Μπούτσα δεν περνά από τη ρωσική λογοτεχνία, αλλά από την καταστολή της με τις καταγγελίες ή τις απαγορεύσεις βιβλίων των Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ, Γιόζεφ Μπρόντσκι, Άννας Αχμάτοβα και Αντρέι Πλατόνοφ, τις εκτελέσεις των Νικολά Γκουμιλιόφ, Ισαάκ Μπαμπέλ και Πέρεζ Μάρκις, την ώθηση σε αυτοκτονία της Μαρίνα Τσβετάεβα, τις διώξεις κατά των Όσιμπ Μάντελσταμ και Δανιήλ Χαρμς, το κυνηγητό των Μπορίς Παστερνάκ και Αλεξάντερ Σολζενίτσιν.
Η ιστορία της ρωσικής κουλτούρας είναι μια ιστορία απεγνωσμένης αντίστασης, παρά τις συντριπτικές ήττες απέναντι στην εγκληματική κρατική εξουσία», γράφει ο Σίσκιν. Και καταλήγει:
«Η ρωσική λογοτεχνία οφείλει στον κόσμο ένα ακόμη μεγάλο μυθιστόρημα. Φαντάζομαι ενίοτε έναν νεαρό που βρίσκεται σε χαράκωμα και δεν έχει ιδέα ότι είναι συγγραφέας να αναρωτιέται: ''Τι κάνω εδώ; Γιατί μου είπε ψέματα η κυβέρνησή μου και με πρόδωσε; Γιατί να σκοτώσουμε και να πεθάνουμε εδώ πέρα; Γιατί εμείς οι Ρώσοι να είμαστε φασίστες και δολοφόνοι;''.
Αυτό είναι το καθήκον της ρωσικής λογοτεχνίας, να συνεχίσει να θέτει αυτά τα αιώνια, καταραμένα ερωτήματα: ''Ποιος φταίει;'', ''Τι πρέπει να γίνει;''», καταλήγει.