Όπως η κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, η πτώση του Τείχους του Βερολίνου και η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2009, έτσι και η πανδημία του νέου κορωνοϊού είναι ένα γεγονός τεραστίων διαστάσεων, τις συνέπειες του οποίου μόλις τώρα αρχίζουμε να φανταζόμαστε.
Το σίγουρο είναι ότι η πανδημία, που έχει προκαλέσει τον θάνατο τόσων ανθρώπων ανά την υφήλιο, που προκάλεσε σοκ στις αγορές και μεγάλες αναταράξεις στην παγκόσμια οικονομία και εξέθεσε την ανικανότητα -ή την αποτελεσματικότητα- των κυβερνήσεων, θα πυροδοτήσει τέτοιες αλλαγές στον κόσμο, που θα γίνουν ορατές αργότερα, αλλά μια πρόγευση των μελλούμενων επιχειρούν να δώσουν μέσω του Foreign Policy 12 ειδικοί με τις προβλέψεις τους για την παγκόσμια τάξη όταν τελειώσει η κρίση αυτή.
Ένας κόσμος λιγότερο ανοικτός και ελεύθερος
Για τον καθηγητή Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, Στίβεν Μ. Γουόλτ, η πανδημία του κορωνοϊού θα ενισχύσει το ρόλο του κράτους, αλλά και τις εθνικιστικές τάσεις. Κυβερνήσεις όλων των μορφών –δημοκρατικές και αυταρχικές – υιοθετούν έκτακτα μέτρα για την αντιμετώπιση της κρίσης και ορισμένες εξ’ αυτών μπορεί να εμφανιστούν απρόθυμες να αποποιηθούν αυτές τις νέες εξουσίες όταν τελειώσει η πανδημία.
Ο κορωνοϊός θα συμβάλει επίσης στην επιτάχυνση της μετατόπισης του κέντρου βάρους ισχύος και επιρροής από τη Δύση προς την Ανατολή. Η Νότια Κορέα και η Σιγκαπούρη αντιμετώπισαν με τον καλύτερο σε σύγκριση με άλλες χώρες τρόπο την επιδημία, η Κίνα αρκετά καλά μετά τα αρχικά λάθη, ενώ η αντίδραση σε Ευρώπη και ΗΠΑ ήταν γενικά αργή, καταφέρνοντας ένα ακόμη πλήγμα στη φήμη της Δύσης. Αυτό που δεν θα αλλάξει είναι η συγκρουσιακή φύση της παγκόσμιας πολιτικής.
Φάνηκε, άλλωστε, αυτό και σε προηγούμενες μάστιγες, όπως η επιδημία της Ισπανικής γρίπης του 1918-1919, που δεν τερμάτισε τον ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων ούτε λείανε το έδαφος για μια παγκόσμια συνεργασία. Το ίδιο, προβλέπει ο καθηγητής του Χάρβαρντ, θα συμβεί και τώρα με την Covid-19. Θα δούμε μια υπαναχώρηση από την υπερ-παγκοσμιοποίηση καθώς οι πολίτες θα στρέφονται στις κυβερνήσεις τους για να τους προστατέψουν και τα κράτη και οι εταιρείες θα αναζητούν τρόπους να μειώσουν τα ευάλωτα σημεία τους στο μέλλον. Εν συντομία η πανδημία του νέου κορωνοϊού θα δημιουργήσει έναν κόσμο λιγότερο ανοικτό κι ελεύθερο, με λιγότερη ευημερία. Αν και δεν είναι απαραίτητο να εξελιχθούν έτσι τα πράγματα, ο συνδυασμός του φονικού ιού, του ανεπαρκούς προγραμματισμού και της ανίκανης ηγεσίας οδηγεί την ανθρωπότητα σ’ ένα νέο, ανησυχητικό μονοπάτι.
H πανδημία φέρνει το τέλος της παγκοσμιοποίησης στη σημερινή της μορφή
Η πανδημία του κορωνοϊού μπορεί να αποδειχθεί το τελειωτικό χτύπημα στην οικονομική παγκοσμιοποίηση με τη μορφή που τη γνωρίζουμε σήμερα, εκτιμά ο διευθυντής της βρετανικής δεξαμενής σκέψης Chatham House, Ρόμπιν Νίμπλετ. Η αυξανόμενη οικονομική και στρατιωτική ισχύς της Κίνας έχει ήδη ενισχύσει την απόφαση των ΗΠΑ να αποκόψουν την πρόσβαση της Κίνας σε αμερικανικής προέλευσης προϊόντα υψηλής τεχνολογίας και να προσπαθήσουν να πείσουν και τους συμμάχους τους να ακολουθήσουν το παράδειγμα αυτό. Η αυξανόμενη πίεση από την κοινή γνώμη και την πολιτική ηγεσία σε επιχειρήσεις να ανταποκριθούν στους καθορισμένους στόχους μείωσης των εκπομπών ρύπων είχαν θέσει σε αμφισβήτηση την εξάρτηση των επιχειρήσεων αυτών από αλυσίδες τροφοδοσίες μεγάλων αποστάσεων. Η πανδημία του κορωνοϊού τώρα αναγκάζει κυβερνήσεις, εταιρείες και κοινωνίες να ενισχύσουν τις ικανότητές τους να ανταπεξέρχονται σε παρατεταμένα διαστήματα οικονομικής αυτό-απομόνωσης.
Μέσα σ’ αυτά τα συμφραζόμενα φαντάζει λίαν απίθανο να επιστρέψει ο κόσμος στην ιδέα της αμοιβαία επωφελούς παγκοσμιοποίησης που καθόρισε τις αρχές του 21ου αιώνα. Και χωρίς κίνητρα για την προστασία των κοινών κερδών από την παγκόσμια οικονομική ενσωμάτωση, η αρχικτεκτονική της παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης, που καθορίστηκε κατά τον αιώνα, γρήγορα θα ατροφήσει. Και θα χρειαστεί τότε τεράστια αυτοπειθαρχία από τους πολιτικούς ηγέτες να διατηρήσουν τη διεθνή συνεργασία και να μην υποχωρήσουν σε έναν ανοικτό γεωπολιτικό ανταγωνισμό. Αν αποδείξουν ικανότητες στη διαχείριση της κρίσης οι ηγέτες θα κερδίσουν πολιτικό κεφάλαιο. Όσοι αποτύχουν, δύσκολα θα αντισταθούν στο πειρασμό να ρίξουν σε άλλους το φταίξιμο…
Οι δημοκρατίες θα βγουν από τα καβούκια τους
Βραχυπρόθεσμα η πανδημία του κορωνοϊού θα προσφέρει νέα πυρομαχικά σε εθνικιστές, πολέμους της παγκοσμιοποίησης, όσους αντιμετωπίζουν με τεράστια καχυποψία την Κίνα, ακόμη και τους φιλελεύθερους διεθνιστές, που θα θεωρήσουν ότι η κρίση δικαιώνει τις απόψεις τους, εκτιμά ο Τζ. Τζον Ίκενμπερι, καθηγητής Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστημίο του Πρίνστον. Δεδομένης της εν εξελίξει οικονομικής ζημιάς και κοινωνικής κατάρρευσης είναι δύσκολο να δούμε κάτι άλλο από μια ενίσχυση της τάσης προς εθνικισμό, την αντιπαλότητα των μεγάλων δυνάμεων και τα τοιαύτα.
Αλλά, όπως και στις δεκαετίες του 1930 και του 1940, ίσως υπάρξει ένα ρεύμα που αναπτύσσεται βραδύτερα και κινείται σε αντίθετη κατεύθυνση, ένα ίδιος σκληροκέφαλου διεθνισμού, παρόμοιου με εκείνον που άρχισαν να αρθρώνουν ο Φράνκλιν Ρούζβελτ και άλλοι ηγέτες πριν και κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομίας κατά τη δεκαετία του 1930 έδειξε πόσο συνδεδεμένες ήταν οι σύγχρονες κοινωνίες και πόσο ευάλωτες σ’ αυτό που αποκαλούσε «μόλυνση» ο Ρούζβελτ. Αυτό που σκαρφίστηκαν ο Ρούζβελτ κι άλλοι διεθνιστές ήταν μια μεταπολεμική παγκόσμια τάξη που θα ανοικοδομούσε ένα ανοικτό σύστημα με νέες μορφές προστασίας και ικανότητες διαχείρισης της αλληλεξάρτησης. Οι ΗΠΑ δεν μπορούσαν απλώς να κλειστούν στα σύνορά τους, αλλά να λειτουργήσουν σε μια ανοικτή μεταπολεμική τάξη που απαιτούσε την οικοδόμηση μιας παγκόσμιας υποδομής πολύπλευρης συνεργασίας. Έτσι οι ΗΠΑ κι άλλες δυτικές δημοκρατίες ίσως ακολουθήσουν αυτή την ίδια αλληλουχία αντιδράσεων λόγω της αίσθησης του ευάλωτου. Η αντίδραση μπορεί να είναι πιο εθνικιστική στην αρχή, αλλά μακροπρόθεσμα οι δημοκρατίες θα βγουν από τα καβούκια τους για να βρουν έναν νέο τύπο ρεαλιστικού, προστατευτικού διεθνισμού.
Oι νικητές θα γράψουν την ιστορία της πανδημίας του νέου κορωνοϊού
Όπως συνέβαινε πάντα, έτσι και σ’ αυτή την περίπτωση την ιστορία θα γράψουν οι «νικητές» της κρίσης της Covid-19, υπογραμμίζει ο Τζον Άλεν, τετράστερος στρατηγός εν.α. του Σώματος των Πεζοναυτών των ΗΠΑ και πρόεδρος του γνωστού αμερικανικού think tank, “Brookings Institution”. Όπως αναφέρει, «κάθε έθνος και ολοένα και περισσότερο κάθε άτομο βιώνει κοινωνικές εντάσεις αυτής της ασθένειες με νέους, ισχυρούς τρόπους. Αναπόφευκτα, εκείνα τα έθνη που θα δείξουν αντοχή –τόσο λόγω των μοναδικών πολιτικών και οικονομικών τους συστημάτων, αλλά και από την άποψη της δημόσιας υγείας – θα διεκδικήσουν την επιτυχία έναντι εκείνων που βιώνουν ένα διαφορετικό, πιο καταστροφικό αποτέλεσμα. Για ορισμένους, αυτό θα αποτελέσει έναν μεγάλο και οριστικό θρίαμβο της δημοκρατίας, της πολυμέρειας και της υγειονομικής περίθαλψης για όλους. Για κάποιους άλλους η επιτυχία θα δείξει τα σαφή «οφέλη» της αυταρχικής διακυβέρνησης.
Όπως και να ‘χει η κρίση αυτή θα ανασχηματίσει την διεθνή δομή εξουσίας με τρόπους που μόλις μπορούμε να αρχίσουμε να φανταζόμαστε. Η πανδημία θα συνεχίσει να ασκεί πιέσεις στην οικονομική δραστηριότητα και να αυξάνει τις εντάσεις μεταξύ κρατών. Μακροπρόθεσμα θα μειώσει πιθανώς σημαντικά την παραγωγική δυνατότητα της παγκόσμιας οικονομίας, ιδιαίτερα να κλείσουν επιχειρήσεις και αποσπαστούν άτομα από το εργατικό δυναμικό. Ο κίνδυνος μεταφοράς της έδρας επιχειρήσεων είναι ιδιαίτερα μεγάλος για αναπτυσσόμενες χώρες και άλλες με μεγάλο ποσοστό οικονομικά ευάλωτων εργαζομένων. Το διεθνές σύστημα θα βρεθεί υπό μεγάλη πίεση, που θα οδηγήσει έτσι σε αστάθεια και συρράξεις εντός κρατών και μεταξύ κρατών.
Λιγότερα κέρδη, αλλά περισσότερη σταθερότητα
H πανδημία του κορωνοϊού υπονομεύει τις βασικές αρχές της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής, σημειώνει η Σάνον Κ. Ο’ Νιλ της αμερικανικής δεξαμενής σκέψης Council On Foreign Relations. Όπως αναφέρει «οι εταιρείες θα ξανασκεφτούν και θα συρρικνώσουν τις τροφοδοτικές αλυσίδες που βρίσκονται σε πολλές χώρες και κυριαρχούν σήμερα στην παραγωγή. Οι παγκόσμιες αλυσίδες τροφοσίας δέχονταν ήδη πυρά -οικονομικά λόγω της αύξησης του κινεζικού κόστους εργασίας, του εμπορικού πολέμου του Ντόναλντ Τραμπ και τις προόδους στη ρομποτική, τον αυτοματισμό και την τρισδιάστατη εκτύπωση, αλλά και πολιτικά λόγω της απώλειας θέσεων εργασίας ειδικά στις ώριμες οικονομίες. Η πανδημία της Covid-19 έσπασε τώρα πολλούς απ’ αυτούς τους κρίκους. Εργοστάσια που έκλεισαν σε πληγείσες περιοχές άφησαν ξεκρέμαστες άλλες βιομηχανίες, καθώς και νοσοκομεία, φαρμακεία, σούπερ – μάρκετ και καταστήματα λιανικής.
Από την άλλη πλευρά, περισσότερες εταιρείες θα ζητούν πλέον να γνωρίζουν περισσότερο για την πηγή προέλευσης των προμηθειών τους και θα προσπαθούν να διασφαλίσουν αποτελεσματικές εφεδρείες. Οι κυβερνήσεις θα παρεμβαίνουν επίσης, υποχρεώνοντας τις βιομηχανίες που θεωρούν στρατηγικής σημασίας να έχουν εναλλακτικά σχέδια εγχώριας τροφοδοσίας και αποθέματα. Τα κέρδη θα μειωθούν, αλλά θα αυξηθεί η σταθερότητα των αλυσίδων τροφοδοσίας.
Η αμερικανική ισχύς θα χρειαστεί νέα στρατηγική
Πριν από τρία χρόνια ο Ντόναλντ Τραμπ είχε ανακοινώσει μια νέα αμερικανική στρατηγική εθνικής ασφάλειας που εστίαζε στον ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων. Η πανδημία του νέου κορωνοϊού, ωστόσο, απέδειξε την ανεπάρκεια αυτής της στρατηγικής», όπως επισημαίνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, Τζόζεφ Σ. Νάι τζούνιορ. «Ακομη κι αν οι ΗΠΑ υπερισχύσουν ως μεγάλη δύναμη, δεν μπορούν να προστατέψουν την ασφάλειά τους μόνες τους. Το πρόβλημα είχε συνοψίσει το 2018 ο Ρίτσαρντ Ντάντσιχ, σημειώνοντας ότι “oι τεχνολογίες του 21ου αιώνα είναι παγκόσμιος όχι μόνον ως προς την διανομή τους, αλλά και ως προς τις συνέπειές τους. Παθογόνα, συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης, ιοί Η/Υ και ραδιενέργεια που μπορεί να εκλυθεί από ατύχημα μπορεί να αποτελέσει πρόβλημα και για εμάς. Θα πρέπει ως εκ τούτου να επιδιωχθεί η σύναψη συμφωνιών για συστήματα αναφοράς, διανομής ελέγχων, κατάστρωση από κοινού σχεδίων έκτακτης ανάγκης ως μέσα αντιμετώπισης των πολλών κοινών μας απειλών και κινδύνων»
Στις υπερεθνικές απειλές όπως η πανδημία της Covid-19 και η κλιματική αλλαγή το θέμα δεν είναι η αμερικανική ισχύς έναντι άλλων κρατών. Το κλειδί της επιτυχίας είναι να μάθουμε τη σημασία της ισχύος μαζί με άλλους. Κάθε χώρα δίνει προτεραιότητα στα εθνικά της συμφέροντα. Το κρίσιμο ερώτημα είναι πόσο ευρέως ή στενά προσδιορίζονται τα συμφέρονται αυτά. Κι η πανδημία του νέου κορωνοϊού δείχνει ότι αποτυγχάνουμε να προσαρμόσουμε τη στρατηγική μας σ’ αυτόν τον νέο κόσμο».
Περισσότερα αποτυχημένα κράτη
Η πανδημία του κορωνοϊού θα στρέψει τουλάχιστον βραθυπρόθεσμα τις περισσότερες κυβερνήσεις στην εσωστρέφεια, σ’ αυτό που συμβαίνει εντός των τειχών παρά εκτός, εκτιμά ο πρόεδρος του Council on Foreign Relations, Ρίτσαρντ Ν. Χάας. «Περιμένω περισσότερες κινήσεις στην κατεύθυνση της επιλεκτικής αυτάρκειας – δεδομένης της ευπάθειας των διεθνών αλυσίδων τροφοδοσίας -, ακόμη μεγαλύτερη αντίδραση στην μετανάστευσης ευρείας κλίμακας και μειωμένη προθυμία για την αντιμετώπιση περιφερειακών ή παγκόσμιων προβλημάτων 9 περιλαμβανομένης της κλιματικής αλλαγής- δεδομένης της υποκειμενικής ανάγκης να αφιερωθούν πόροι για την ανοικοδόμηση εντός των τειχών και την αντιμετώπιση των οικονομικών επιπτώσεων της κρίσης.
Ο Ρίτσαρντ Ν. Χάας περιμένει ότι πολλές χώρες θα δυσκολευτούν να συνέλθουν από την κρίση κι ότι θα δούμε αρκετά παραδείγματα αποτυχημένων κρατών. Περιμένει ακόμη ότι η κρίση θα συνδράμει σε περαιτέρω χειροτέρευση των σινο-αμερικανικών σχέσεων και αποδυνάμωση της ευρωπαϊκής ενσωμάτωσης.