Ένα αφιέρωμα σε έναν θεσμό που δεν λέει να «ξεριζώσει» τον βαθύ σοβινισμό που τον διακατέχει και κρατά από τον Μεσαίωνα, κάνει το BBC μέσω ενός οδοιπορικού στην Αλβανία.
Ο λόγος για τις «ορκισμένες παρθένες», τις γυναίκες δηλαδή που έχουν δώσει όρκο αγνότητας και ζουν και συμπεριφέρονται σαν άνδρες, ώστε να μη θεωρούνται... κατώτερες κοινωνικά.
Οι γυναίκες αυτές έχουν πάρει ανδρικό όνομα, ντύνονται με ανδρικά ρούχα, κάνουν ανδρικές δουλειές και συμμετέχουν ως άνδρες σε κάθε μορφή της κοινωνικής ζωής.
Το έθιμο αυτό συναντάται πιο συχνά στην Αλβανία και δη στον βορρά της γειτονικής χώρας (ειδικά στο πιο βόρειο τμήμα της), που διέφερε αρκετά σε νοοτροπία και τρόπο ζωής με τον νότο, ο οποίος έχει πολλά περισσότερα κοινά με την Ελλάδα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι οι νότιοι της Αλβανίας -εδώ και πολλά χρόνια- αποκαλούν ίσως και υποτιμητικά τους βόρειους ως «μαλιόκους» (δηλαδή «βουνίσιους»), θεωρώντας τους περισσότερο οπισθοδρομικούς και πιο τραχείς σαν χαρακτήρες.
Όσο για το έθιμο (ή θεσμό) των «ορκισμένων παρθενών», έχει τις ρίζες του στον Μεσαίωνα, αλλά πλέον τείνει να εκλείψει. Σήμερα, οι γυναίκες αυτές είναι μόλις μερικές δεκάδες και συνήθως άνω των 50 ετών.
«Ορκισμένες παρθένες» έχουν υπάρξει, σε πολύ μικρότερη έκταση, και σε άλλες χώρες, συνήθως γειτονικές με τον αλβανικό βορρά. Αυτές είναι το Κόσοβο, η Βόρεια Μακεδονία, η Σερβία, το Μαυροβούνιο, η Δαλματική ενδοχώρα και η Βοσνία.
Αλβανία: Πώς είναι η ζωή μιας «ορκισμένης παρθένου»
Το αφιέρωμα του BBC ξεκινά με τις δηλώσεις της Γκιστίνα Γκρίσαϊ (Gjystina Grishaj), η οποία αναφέρει πως «η Αλβανία ήταν ανδροκρατούμενος κόσμος, ο μόνος τρόπος για να επιβιώσεις ήταν να γίνεις άντρας». Όταν ήταν ακόμη 23 ετών και ζούσε στα βουνά, στα βόρεια της χώρας της, πήρε όρκο αγαμίας και υποσχέθηκε να ζήσει το υπόλοιπο της ζωής της ως άνδρας.
Η οικογένειά της ζει στην περιοχή της Λεπούς, δίπλα στα σύνορα με το Μαυροβούνιο, στο πιο βόρειο κομμάτι της Αλβανίας, για περισσότερο από έναν αιώνα. Μια κοιλάδα βαθιά φωλιασμένη ανάμεσα σε απόκρημνα βουνά, παραμένει μια από τις λίγες περιοχές όπου εξακολουθεί να υπάρχει η παράδοση «μπουρνέσα» («burrnesha»): μια πρακτική αιώνων κατά την οποία οι γυναίκες δίνουν όρκο στους γέροντες του χωριού και ζουν ως άνδρες.
Αυτές οι γυναίκες είναι γνωστές ως «ορκισμένες παρθένες». Σύμφωνα με την 57χρονη Γκιστίνα, «υπάρχουν πολλοί ανύπαντροι στον κόσμο, αλλά δεν είναι burrneshat (όπως λέγεται στην τοπική διάλεκτο το έθιμο). Μια "ορκισμένη παρθένος" είναι αφιερωμένη μόνο στην οικογένειά της, την εργασία, τη ζωή, τη διατήρηση της αγνότητάς της».
Για πολλές γυναίκες που γεννήθηκαν σε παλαιότερες εποχές, η ανταλλαγή της σεξουαλικής, αναπαραγωγικής και κοινωνικής τους ταυτότητας ήταν ένας τρόπος να απολαμβάνουν ελευθερίες που μόνον οι άνδρες μπορούσαν να έχουν.
Το να γίνουν «μπουρνέσα» επέτρεπε στις γυναίκες να ντύνονται όπως οι άνδρες, να ενεργούν ως επικεφαλής του νοικοκυριού, να κινούνται ελεύθερα σε κοινωνικές καταστάσεις και να αναλαμβάνουν εργασίες που παραδοσιακά ήταν ανοιχτές μόνο σε άνδρες.
Ούσα μια αθλητική, δραστήρια νεαρή γυναίκα, η 57χρονη σήμερα γυναίκα ήταν αποφασισμένη να είναι ανεξάρτητη. Ποτέ δεν φαντάστηκε μια παραδοσιακή ζωή για τον εαυτό της, με γάμο, δουλειές του σπιτιού και φορέματα. Αντιθέτως, μετά τον θάνατο του πατέρα της αποφάσισε να γίνει «ορκισμένη παρθένα», προκειμένου να ηγηθεί της οικογένειας και να μπορέσει να αναλάβει εργασίες για να τους στηρίξει οικονομικά.
«Ήμασταν εξαιρετικά φτωχοί… Ο πατέρας μου πέθανε και η μητέρα μου είχε έξι παιδιά, οπότε, για να τη διευκολύνω, αποφάσισα να γίνω "μπουρνέσα" και να δουλέψω σκληρά», λέει στο BBC.
Η 57χρονη ζει σε ένα απομακρυσμένο χωριό. Μια στο τόσο πιάνει σήμα το κινητό τηλέφωνο και οι δύσκολοι χειμώνες συνήθως φράζουν τον δρόμο προς τη Λεπούς (το πιο πυκνοκατοικημένο μέρος της περιοχής), καθώς συχνά είναι μπλοκαρισμένος από το χιόνι και το ηλεκτρικό ρεύμα κομμένο. Η Γκιστίνα Γκρίσαϊ διαχειρίζεται έναν ξενώνα, καλλιεργεί τη γη και φροντίζει τα ζώα της.
Ως «ορκισμένη παρθένος» και επικεφαλής του νοικοκυριού, η Γκιστίνα ασχολείται επίσης με την τέχνη των φαρμακευτικών βοτάνων για την παρασκευή θεραπευτικών τσαγιών και ελαίων, μια δεξιότητα που κληρονόμησε από τον πατέρα της.
Πάντως, παρά τα προβλήματα στις επικοινωνίες, η Γκιστίνα Γκρίσαϊ διατηρεί και σελίδα στο Facebook, αν και δεν φαίνεται να ασχολείται και πολύ με αυτήν, καθώς οι τελευταίες δημοσιεύσεις είναι από το 2019.
Αλβανία: «Σήμερα, καμία δεν προσπαθεί να γίνει "ορκισμένη παρθένα"»
«Σήμερα, καμία δεν προσπαθεί να γίνει "ορκισμένη παρθένα"», λέει με τη σειρά της η Βαλεριάνα Γκρίσαϊ (Valerjana Grishaj), ανιψιά της Γκιστίνα.
«Τα νεαρά κορίτσια δεν σκέφτονται ούτε κατά διάνοια να γίνουν ορκισμένες παρθένες. Είμαι ζωντανό παράδειγμα γι' αυτό», συμπληρώνει.
Μεγαλώνοντας με τη θεία της στο Λεπούς, η Vαλεριάνα διαπίστωσε ότι οι επιλογές για τις γυναίκες στην περιοχή ήταν ελάχιστες, με γενική προσδοκία να παντρευτούν νέες. «Μια στιγμή που θυμάμαι πάντα ήταν στην έκτη τάξη του δημοτικού σχολείου. Μια φίλη μου πήγαινε στην ένατη τάξη και αρραβωνιαζόταν. Ήταν μόλις 14 ετών», θυμάται.
Συνεχίζοντας τη διήγησή της, αναφέρει ότι η φίλη της αυτή «μου είπε ότι ο σύζυγός της δεν της επέτρεπε να συνεχίσει τις σπουδές της και ότι έπρεπε να ακούσει τον άντρα της, να μείνει μαζί του και να τον υπακούσει».
Αντί είτε να παντρευτεί μικρή, είτε να γίνει «ορκισμένη παρθένα», η Βαλεριάνα μετακόμισε από το πατρικό σπίτι σε ηλικία 16 ετών για να σπουδάσει Σκηνοθεσία Θεάτρου και Φωτογραφία στην πρωτεύουσα της Αλβανίας, τα Τίρανα. Τελείως άλλη ζωή!
«Στα Τίρανα, τα κορίτσια και οι γυναίκες έχουν περισσότερα πλεονεκτήματα και είναι πιο χειραφετημένες. Στο χωριό η κατάσταση, ακόμη και τώρα, εξακολουθεί να είναι καταστροφική», αναφέρει.
Αν και δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία, εκτιμάται ότι έχουν απομείνει μόλις 12 «ορκισμένες παρθένοι» στη βόρεια Αλβανία και το Κόσσοβο.
Αλβανία: Η λέξη «μπουρνέσα» περικλείει τον όρο «άνδρας»
Το 2019, η ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των γυναικών, Ρέα Νεπραβίστα (Rea Nepravishta), προχώρησε σε διαμαρτυρία στη διάρκεια των εκδηλώσεων για την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, στα Τίρανα. Βγήκε στους δρόμους με ένα μεγάλο πλακάτ, που έγραφε τη λέξη «burrnesha», πάνω στην οποία υπήρχε ένας μεγάλος κόκκινος σταυρός και από κάτω οι λέξεις «ισχυρές γυναίκες».
«Στην αλβανική γλώσσα, όταν θέλουμε να περιγράψουμε μια γυναίκα ως ισχυρή γυναίκα, χρησιμοποιούμε τον όρο "burrnesha"», λέει. «Είναι μια λέξη που αποτελείται από δύο μέρη, με το πρώτο να είναι "burre", που σημαίνει άνδρας… Δεν πρέπει να αναφερόμαστε σε άνδρες για να δείξουμε τη δύναμη των γυναικών», συμπληρώνει.
Ο Ρέα θεωρεί ότι η Αλβανία βρίσκεται σε καλό δρόμο και έχει κάνει «πολλά βήματα προς τα εμπρός σε σύντομο χρονικό διάστημα».
Σύμφωνα με τη UN Women, στην Αλβανία η συμμετοχή των γυναικών στη λήψη αποφάσεων, σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο, έχει προχωρήσει με βελτιώσεις σε εκλογικές πρακτικές, κώδικες και διαδικασίες, αν και εξακολουθεί να παραμένει περιορισμένη, ενώ το μισθολογικό χάσμα δεν έχει αντιμετωπιστεί σωστά. Μέχρι το 2017, οι γυναίκες αποτελούσαν το 23% των βουλευτών και το 35% των τοπικών συμβούλων.
Όμως, τα δικαιώματα των γυναικών έχουν ακόμη αρκετό δρόμο μπροστά τους. «Ο σεξισμός, τα έμφυλα στερεότυπα… και η έμφυλη βία είναι, δυστυχώς, ακόμα πολύ διαδεδομένα στην Αλβανία», λέει η Ρέα.
Σύμφωνα με στοιχεία της UN Women, σχεδόν το 60% των Αλβανίδων ηλικίας 15-49 ετών έχουν βιώσει ενδοοικογενειακή βία. Η βάση δεδομένων του Οργανισμού του ΟΗΕ αποκαλύπτει ότι μόνο το 8% των γυναικών κατέχουν γη, ενώ οι Αλβανίδες παραμένουν περιθωριοποιημένες σε θέματα κληρονομιάς.