Αυτά τα αραχνοΰφαντα τεχνητά σύννεφα που αφήνουν στο πέρασμα τους τα αεροπλάνα όταν πετούν, γοητεύουν τους ανθρώπους εδώ και έναν αιώνα.
Σίγουρα τα έχετε χαζέψει κι εσείς. Τι είναι όμως στην πραγματικότητα αυτές οι λευκές γραμμές που αφήνουν τα αεροπλάνα; Το BBC δίνει την απάντηση σε ένα εκτενές ρεπορτάζ του, ξεκινώντας από τις αρχές του περασμένου αιώνα, όταν παρατηρήθηκαν για πρώτη φορά στον ουρανό.
Οι πρώτες καταγραφές για τα ίχνη που αφήνουν τα αεροπλάνα
Το 1915, περίπου 12 χρόνια μετά την πρώτη ελεγχόμενη μηχανοκίνητη πτήση στον κόσμο, ο αυστριακός φυσικός Robert Ettenreich παρακολουθούσε ένα αεροσκάφος να διασχίζει τον ουρανό στο νότιο Τιρόλο, όταν παρατήρησε κάτι: ένα μακρύ αραχνοΰφαντο σύννεφο που ακολουθούσε πίσω του.
Ο Ettenreich περιέγραψε αυτό που είδε σε μια δημοσίευση του 1919 ως «τη συμπύκνωση μιας λωρίδας αθροιστικού νέφους από τα καυσαέρια ενός αεροσκάφους», σημειώνοντας ότι ήταν ορατό για "μεγάλο" χρονικό διάστημα.
Τα αεροσκάφη είχαν αρχίσει να φθάνουν σε ύψη που ευνοούσαν τον σχηματισμό των ιχνών συμπύκνωσης (contrails). Και άλλοι άρχισαν επίσης να παρατηρούν τα σύννεφα που ακολουθούσαν πίσω από τα αεροσκάφη. Ένας λοχαγός του Ιατρικού Σώματος του αμερικανικού στρατού με ποιητική κλίση τα περιέγραψε το 1918 ως «διάφορα παράξενα και εκπληκτικά σύννεφα - μακριές, χαριτωμένες, ελικοειδείς λευκές κορδέλες». «[Ποτέ] πριν δεν είχα δει ένα αεροπλάνο να γράφει με λευκό χρώμα πάνω στη γαλάζια πλάκα του ουρανού», πρόσθεσε.
Καθώς αυτή η νεαρή αεροπορική βιομηχανία ωρίμασε, τα ίχνη αυτά έγιναν όλο και πιο συνηθισμένο θέαμα. Η εντυπωσιακή παρουσία τους έχει τραβήξει την προσοχή πολλών, μεταξύ άλλων μέσω της πίστης στη θεωρία συνωμοσίας των αεροψεκασμών (chemtrails). Ωστόσο, στην πραγματικότητα είναι οι επιπτώσεις τους στο κλίμα για τις οποίες ανησυχούν οι επιστήμονες. Τι είναι λοιπόν στην πραγματικότητα - και θα έπρεπε να τους δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή;
Μετά τις αρχικές παρατηρήσεις στις αρχές του 20ού αιώνα, η ακριβής αιτία αυτών των σύννεφων από τα αεροπλάνα παρέμεινε θέμα συζήτησης για αρκετές δεκαετίες, λέει ο Ulrich Schumann, καθηγητής ατμοσφαιρικής φυσικής στο Γερμανικό Κέντρο Αεροδιαστημικής (DLR). Οι πρώτες θεωρίες πρότειναν ότι επρόκειτο για δονήσεις από τον κινητήρα του αεροπλάνου ή για επιδράσεις από ηλεκτρικά φορτία. Ορισμένοι εξέτασαν το ενδεχόμενο να οφείλονται σε υπερκορεσμένους υδρατμούς, αλλά αυτό απορρίφθηκε καθώς θεωρήθηκε ότι εκπέμπονται πολύ λίγοι υδρατμοί.
Η εξεύρεση των αιτιών των contrails δεν απασχόλησε ιδιαίτερα μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν θεωρήθηκαν για πρώτη φορά ως ζήτημα. «Κάνουν τα αεροσκάφη ορατά, μπορείτε να δείτε το ίχνος ενός ιπτάμενου αεροσκάφους», λέει ο Schumann. «Έτσι, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, οι στρατιωτικοί προσπάθησαν να αποφύγουν τα contrails, επειδή ήθελαν να αποφύγουν την ορατότητα των αεροσκαφών τους».
Οι πρώτες σωστές εξηγήσεις για τον τρόπο σχηματισμού τους προέκυψαν στις αρχές της δεκαετίας του 1940, και της δεκαετίας του '50 ωστόσο, με αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως κριτήριο Schmidt-Appleman που δείχνει ότι οι συνθήκες που απαιτούνται για τον σχηματισμό των contrails, εξαρτώνται από την πίεση του περιβάλλοντος, την υγρασία και την αναλογία νερού και θερμότητας που απελευθερώνεται από το αεροπλάνο.
Με λίγα λόγια, τα contrails είναι τα σύννεφα σωματιδίων πάγου σε σχήμα γραμμής που σχηματίζονται στα απόνερα των αεροσκαφών. Το μήκος τους μπορεί να κυμαίνεται από 100 μέτρα έως αρκετά χιλιόμετρα.
Για να σχηματιστούν χρειάζονται τρία πράγματα: υδρατμοί, ψυχρός αέρας και σωματίδια πάνω στα οποία μπορούν να συμπυκνωθούν οι υδρατμοί. Οι υδρατμοί παράγονται από τα αεροπλάνα καθώς το υδρογόνο στα καύσιμά τους αντιδρά με το οξυγόνο του αέρα. Σε ψυχρές συνθήκες (συνήθως κάτω από 40C) μπορεί να συμπυκνωθεί, συνήθως πάνω στα σωματίδια αιθάλης που επίσης εκπέμπονται από τους κινητήρες των αεροσκαφών, σε μια ομίχλη από σταγονίδια, τα οποία στη συνέχεια παγώνουν για να σχηματίσουν σωματίδια πάγου. Η διαδικασία μοιάζει σε γενικές γραμμές με την παγωμένη αναπνοή σε μια κρύα χειμωνιάτικη μέρα, λέει ο Schumann.
Δεν παράγουν όλα τα αεροσκάφη contrails - υπολογίζεται ότι εμφανίζονται σε περίπου 18% των πτήσεων. Ο αέρας πρέπει να είναι αρκετά ψυχρός για να παγώσει το νερό, γι' αυτό και συνήθως εμφανίζονται μόνο πάνω από ορισμένα ύψη - συνήθως 20.000 πόδια.
Ακόμα λιγότερες πτήσεις παράγουν τις πιο επίμονες contrails. Σε καθαρό, αδιαφανή αέρα, τα contrails εξαφανίζονται γρήγορα, καθώς ο ξηρός ατμοσφαιρικός αέρας κάνει τα σωματίδια πάγου να μετατρέπονται από στερεό σε αέριο. Εάν όμως η ατμόσφαιρα είναι υγρή, τα σωματίδια πάγου δεν μπορούν να υποστούν αυτή την αλλαηγή και οι σειρές μπορούν να παραμείνουν για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
«Τα ίχνη μπορεί να διαρκέσουν μόνο λίγα λεπτά αν ο περιβάλλων αέρας είναι ξηρός, αλλά όταν είναι υγρός, μπορούν να επιμείνουν και να εξαπλωθούν για να αυξήσουν τη νέφωση των cirrus», λέει ο Tim Johnson, διευθυντής της Aviation Environment Federation (AEF), μιας μη κερδοσκοπικής οργάνωσης με έδρα το Ηνωμένο Βασίλειο.
Πώς επηρεάζουν το περιβάλλον
Αυτό έχει σημασία επειδή τα contrails και η αυξημένη νέφωση παγιδεύουν τη θερμότητα που εκπέμπεται από τη Γη, οδηγώντας σε καθαρή αύξηση της θερμοκρασίας στον πλανήτη μας, προσθέτει. Αυτή η αύξηση της θερμοκρασίας έρχεται να προστεθεί στην άλλη σημαντική επίπτωση των αερομεταφορών στο κλίμα - το CO2 που εκτοξεύεται σε τεράστιες ποσότητες από την εξάτμισή τους, συμβάλλοντας περίπου στο 2,5% των παγκόσμιων εκπομπών CO2. Αλλά ο αντίκτυπος των contrails στο κλίμα είναι πολύ πιο περίπλοκος από αυτόν των εν λόγω εκπομπών CO2.
Τη δεκαετία του 1960 άρχισαν να δημοσιεύονται έγγραφα που σημείωναν ότι τα contrails θα μπορούσαν να έχουν ψυκτική επίδραση στη γη, λέει ο Schumann. Αυτό συμβαίνει επειδή η λευκότητα των νεφών που προκαλούνται από τα contrails αντανακλά το ηλιακό φως μακριά από την επιφάνεια της Γης κατά τη διάρκεια της ημέρας, με παρόμοιο τρόπο με τα φυσικά σύννεφα cirrus, τα οποία αποτελούνται επίσης από κρυστάλλους πάγου.
Ωστόσο, οι επιστήμονες συνειδητοποίησαν σύντομα ότι τα contrails μπορούν επίσης να έχουν θερμαντική επίδραση στη Γη, μέσω ενός φαινομένου «θερμοκηπίου» που συλλαμβάνει το υπέρυθρο φως. «Συλλαμβάνουν τη θερμότητα που εκπέμπεται από την επιφάνεια της Γης και εκπέμπουν μέρος της πίσω στην επιφάνεια», λέει ο Schumann. Είναι παρόμοιο με τον τρόπο με τον οποίο οι συννεφιασμένοι ουρανοί δημιουργούν θερμότερες νύχτες - τα σύννεφα από πάνω αιχμαλωτίζουν μέρος της εξερχόμενης θερμότητας, αν και τα contrails δεν είναι αρκετά μεγάλα ώστε να προκαλέσουν αλλαγές του καιρού στο έδαφος.
Ανάλογα με τις ακριβείς συνθήκες, το ένα ή το άλλο από αυτά τα αντίθετα αποτελέσματα μπορεί να επικρατήσει. Για παράδειγμα, τα contrails που σχηματίζονται πάνω από ένα χιονισμένο τοπίο δεν οδηγούν σε πρόσθετη ψύξη από την ανάκλαση του ηλιακού φωτός, επειδή η επιφάνεια είναι ήδη λευκή και ανακλαστική. Τα contrails θερμαίνουν επίσης περισσότερο τη νύχτα, επειδή δεν φτάνει ηλιακή ακτινοβολία να αντανακλάται από αυτά, οπότε παίζει ρόλο μόνο το φαινόμενο της θέρμανσης.
Μαζί με τη δυσκολία κατανόησης των ακριβών ατμοσφαιρικών συνθηκών στις οποίες σχηματίζονται τα contrails, και το δύσκολο να διαφοροποιηθούν από τα φυσικά σύννεφα cirrus όταν εξαπλωθούν στον ουρανό, όλα αυτά καθιστούν περίπλοκο τον καθορισμό σαφών αριθμών σχετικά με τον αντίκτυπο των contrails στο κλίμα.
Ωστόσο, η σημερινή αντίληψη είναι ότι «κατά μέσο όρο σε όλες τις χώρες σε όλο τον κόσμο, σε πάνω από ένα χρόνο, τα contrails θερμαίνονται», λέει ο Schumann. Η τελευταία σημαντική εργασία σχετικά με τις κλιματικές επιπτώσεις των contrails, που δημοσιεύθηκε το 2020, εκτιμά ότι οι επιπτώσεις των αερομεταφορών εκτός του CO2 - στις οποίες κυριαρχούν οι contrails - οδηγούν σε τριπλασιασμό της «ακτινοβολίας» που προκαλούν μόνο οι εκπομπές CO2.
Κατά κάποιον τρόπο είναι μια δύσκολη σύγκριση, επειδή οι θερμαντικές επιδράσεις των contrails και του CO2 συμβαίνουν σε πολύ διαφορετικά χρονοδιαγράμματα. «Τα contrails έχουν μια πολύ ισχυρή προωθητική επίδραση, πολύ ισχυρότερη από το CO2. Αλλά τα contrails είναι βραχύβια, εξαφανίζονται μετά από μια ώρα περίπου. Ενώ το CO2 ζει πολύ καιρό, μπορεί να ζήσει για 100 χρόνια», λέει ο Schumann. Παρ' όλα αυτά, οι επιστήμονες έχουν προειδοποιήσει ότι η θερμοπαραγωγική επίδραση των σύννεφων contrail θα μπορούσε να τριπλασιαστεί μέχρι το 2050, αν δεν ληφθούν μέτρα.
Τα καλά νέα είναι ότι αυτό θα μπορούσε στην πραγματικότητα να είναι ένα αρκετά απλό πράγμα για να αντιμετωπιστεί. Οι ερευνητές έδειξαν ότι μόλις το 2,2% των πτήσεων συμβάλλει στο 80% αυτής της πίεσης, και ότι σχετικά μικρές προσαρμογές στα ύψη αυτών των πτήσεων -με μικρό κόστος καυσίμων- θα μπορούσαν να μειώσουν σε τεράστιο βαθμό τη θερμαντική επίδραση των contrails. Ο σχηματισμός contrail μπορεί επίσης να μειωθεί με τη μείωση της ποσότητας των σωματιδίων αιθάλης που εκπέμπονται από τις πτήσεις, όπως έδειξαν οι έρευνες, καθώς αυτά παρέχουν τους πυρήνες για το σχηματισμό κρυστάλλων πάγου.
Η αποφυγή πτήσεων μέσω πολύ υγρού αέρα, όπου μπορούν να σχηματιστούν επίμονα contrails, είναι το πιο σημαντικό μέτρο εδώ, λέει ο Schumann, πετώντας πάνω, κάτω ή γύρω από αυτές τις περιοχές. Για να διευκολυνθεί αυτό, ωστόσο, απαιτούνται καλύτερες καιρικές προβλέψεις, λέει. «Οι μετεωρολογικές προβλέψεις που έχουμε σήμερα δεν είναι αρκετά ακριβείς για τον σκοπό αυτό».
Σε μια επιστολή στο περιοδικό Nature πέρυσι, δύο ερευνητές υποστήριξαν ότι η προσαρμογή των υψομέτρων πτήσης για την ελαχιστοποίηση του σχηματισμού contrail θα μπορούσε να είναι ένα από τα πιο οικονομικά αποδοτικά μέτρα για το κλίμα. Υπολόγισαν ότι η αποτροπή των πιο επιζήμιων contrails θα κόστιζε 1 δισεκατομμύριο δολάρια ετησίως, με όφελος που αξίζει πάνω από 1.000 φορές το ποσό αυτό.
Οι θεωρίες συνωμοσίας περί ψεκασμών
Ωστόσο, ενώ οι κυβερνήσεις αναγνωρίζουν τις κλιματικές προκλήσεις που θέτουν τα contrails, μέχρι σήμερα έχει υπάρξει ελάχιστη πολιτική δράση, λέει ο Johnson. «Οι κλιματικοί στόχοι που έχουν τεθεί για τον τομέα από τη βιομηχανία, τις χώρες και τα Ηνωμένα Έθνη, όλοι αφορούν μόνο τις εκπομπές CO2. Η συζήτηση γύρω από την επιστημονική αβεβαιότητα και τις κατάλληλες μετρήσεις αναφέρεται συχνά ως λόγος για την εστίαση σε περισσότερη έρευνα και όχι σε δράση».
Παρά τις επιπλοκές, οι επιπτώσεις της θέρμανσης και της ψύξης από τα contrails είναι καθιερωμένη επιστήμη. Ωστόσο, αυτές οι αραχνοΰφαντες γραμμές που αιωρούνται από πάνω μας στον ουρανό, έχουν επίσης εμπνεύσει μια θεωρία που σε μεγάλο βαθμό δεν υποστηρίζεται από την επιστήμη: ότι πρόκειται για ίχνη τοξικών χημικών ουσιών που ψεκάζονται κακόβουλα στην ατμόσφαιρα από δεκάδες χιλιάδες εμπορικά αεροσκάφη.
«Οι άνθρωποι που πιστεύουν στη συνωμοσία των chemtrails πιστεύουν ότι τα contrails ψεκάζονται σκόπιμα για κακούς σκοπούς», λέει η Amy Bruckman, ερευνήτρια κοινωνικής πληροφορικής στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Τζόρτζια, η οποία πέρυσι συνέγραψε μια εργασία που εξέταζε πώς αυτοί που πιστεύουν στη συνωμοσία των chemtrails κατέληξαν σε αυτή την πεποίθηση. «Έχουν διαφορετικές απόψεις για το ποιοι είναι αυτοί οι σκοποί. Κάποιοι πιστεύουν ότι πρόκειται για έλεγχο του πληθυσμού ή για έλεγχο του νου. […] Ορισμένοι άνθρωποι πιστεύουν ότι τα προβλήματα υγείας τους προκαλούνται από τον ψεκασμό».
Η συνωμοσία των chemtrails είναι μια εκπληκτικά διαδεδομένη πεποίθηση. Μια δημοσκόπηση του 2016 διαπίστωσε ότι το 10% των Αμερικανών θεωρεί τη συνωμοσία των chemtrails "απολύτως αληθινή", ενώ ένα επιπλέον 20-30% τη θεωρεί "κάπως" αληθινή. Η πεποίθηση αυτή δεν διαιρέθηκε από κομματικές γραμμές, και σε αντίθεση με ορισμένες άλλες θεωρίες συνωμοσίας, τα chemtrails φαίνεται να τα πιστεύουν εξίσου άνδρες και γυναίκες, λέει ο Bruckman.
Συχνά συνδέεται με την ανησυχία ότι κυβερνήσεις ή εταιρείες εφαρμόζουν μυστική, μεγάλης κλίμακας τροποποίηση του καιρού. Περίπου το 61% των αγγλόφωνων αναρτήσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σχετικά με τη γεωμηχανική μεταξύ 2008 και 2017 συνδέονταν με τη συνωμοσία των chemtrails. Οι υποστηρικτές της ηλιακής γεωμηχανικής έχουν παραπονεθεί ότι η συνωμοσία των chemtrails είναι τόσο τεράστια που έχει εμποδίσει την πραγματική δημόσια διαβούλευση σχετικά με την ηλιακή γεωμηχανική.
Η θεωρία συνωμοσίας των chemtrails ξεκίνησε τη δεκαετία του 1990, αλλά είχε ένα ξέσπασμα στις αρχές της δεκαετίας του 2000, καθώς εξαπλώθηκε στο διαδίκτυο. «Ξαφνικά το 2001 πολλοί άνθρωποι μίλησαν για chemtrails, ήταν μια ξαφνική εμφάνιση», λέει ο Schumann. Σημειώνει ότι η συνωμοσία των chemtrails είναι «εντελώς παράλογη»- το ινστιτούτο του μετρά τις εκπομπές πίσω από τα αεροσκάφη και δεν έχει βρει κανένα τεχνητό χημικό είδος. «Είναι όλα πράγματα τα οποία θα μπορούσατε εύκολα να καταλάβετε από την καύση της κηροζίνης. Δεν υπάρχει καμία απολύτως απόδειξη ότι υπάρχουν chemtrails».
Ωστόσο, τα στοιχεία αυτά απορρίπτονται τακτικά από τους θεωρητικούς της συνωμοσίας. Σε έναν συνάδελφο του Schumann που ανέφερε την εργασία του σε έναν πιστό των chemtrail, του είπσν αμέσως ότι ο Schumann είναι ένας «επινοημένος επιστήμονας» που δεν υπάρχει, λέει.
Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί για περισσότερο από έναν αιώνα τώρα, οι άνθρωποι προβληματίζονται για την επίδραση αυτών των λεπτών, τεχνητών γραμμών στον ουρανό. Η πραγματική ανάγκη τώρα, όμως, είναι να επικεντρωθούμε στην καλύτερη κατανόηση - και στη λήψη μέτρων - των κλιματικών τους επιπτώσεων.