Το πολιτικό κεφάλαιο που βάζει η Μέρκελ για να προχωρήσει η πρωτοβουλία του Ταμείου Ανάκαμψης, όσα πρέπει να περιμένει η Ελλάδα από τις επιδοτήσεις, ο φόβος του Βορρά για ομοσπονδοποίηση της Ε.Ε. και οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει η Ευρώπη από τον Τραμπ και τον συστημικό αντίπαλό που είναι η Κίνα αναλύει ο Γιώργος Παγουλάτος, Καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο και διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.
Σε μια νέα ιστορική της στιγμή βρίσκεται η Ευρώπη, με τα αντανακλαστικά της ενίσχυσης του ενιαίου χαρακτήρα της να ενδυναμώνονται με συνθήκες επείγοντος υπό τις πιέσεις της ραγδαίας αλλαγής των σχέσεων με τις ΗΠΑ και την επέλαση της Κίνας, με την Γερμανία να αναλαμβάνει μια αποστολή διάσωσης της ΕΕ που βρίσκεται υπό απειλή στο παγκόσμιο σύστημα. Αυτή τη συνθήκη αναλύει στο iefimerida ο Γιώργος Παγουλάτος, Καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και Διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.
Εξηγεί τα επόμενα βήματα για το Ταμείο Ανάκαμψης, το υπερόπλο της Ευρώπης που φέρει ανακούφιση μέσα στην οικονομική κρίση που πυροδότησε η πανδημία, επισημαίνει τι πρέπει να περιμένει η Ελλάδα, και γιατί η Γερμανία κάνει στροφή 180 μοιρών στη θέση της για την ανάληψη του χρέους.
Πρέπει να έχουμε προσδοκίες από τη συνεδρίαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις 19 Ιουνίου για το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ανάπτυξης; Ή θα μείνουμε πάλι στη διατύπωση ενός γενικού πλαισίου χωρίς δεσμευτικές αποφάσεις;
Αισιόδοξοι πρέπει να είμαστε για όσα προκύψουν από τις αμέσως επόμενες συνεδριάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, αλλά όχι από αυτή της 19ης Ιουνίου. Κατά πάσα πιθανότητα δεν θα υπάρξει συμφωνία πριν τα μέσα Ιουλίου. Θα χρειαστούμε άλλες δυο συνόδους κορυφής για να φτάσουμε σε συμφωνία, όμως η εκτίμησή μου είναι ότι θα έχουμε έναν συμβιβασμό, μια συμφωνία που θα είναι πιο κοντά στις προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της γαλλογερμανικής πρωτοβουλίας, παρά στις προτάσεις των τεσσάρων ολιγαρκών. Υπ’ αυτή την έννοια είναι κάτι στο οποίο μπορούμε να προσβλέπουμε θετικά ως Ελλάδα, ως χώρα του Νότου της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Γιατί βάζετε ως ορόσημο τα μέσα Ιουλίου; Συνδέεται και με τη δήλωση του προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Σαρλ Μισέλ ότι το επιθυμητό είναι «να καταλήξουμε σε συμφωνία πριν τις καλοκαιρινές διακοπές»;
Εχουμε τη γερμανική προεδρία που ξεκινάει αρχές Ιουλίου, η οποία θα βάλει το κεφάλαιό της σε αυτή τη διαδικασία. Και αυτό εξηγεί γιατί δεν θα έχουμε συμφωνία πριν την 1η Ιουλίου. Υπάρχει όμως και η επίκληση του επείγοντος χαρακτήρα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτό το πρόγραμμα προέκυψε από τη συνειδητοποίηση της ανάγκης να απαντήσει η Ε.Ε σε μια εξαιρετικά επείγουσα οικονομική κρίση που έχει διαδεχθεί την υγειονομική. Δεν είναι προς το συμφέρον κανενός να χρονοτριβεί.
Η αισιοδοξία ότι θα καμφθούν οι αντιστάσεις που δείχνουν οι χώρες του Βορρά, οι «ολιγαρκείς», που εδράζεται; Γιατί να αλλάξουν στάση τώρα;
Η συνθήκη είναι διαφορετική τώρα σε σχέση με άλλες περιπτώσεις -όπως για παράδειγμα όταν Γαλλία και Γερμανία παρουσίασαν προτάσεις με το Μέζεμπεργκ για τη μεταρρύθμιση της Ευρωζώνης, προτάσεις που τελικά νερώθηκαν σε βαθμό εξαέρωσης από την πρωτοβουλία της λεγόμενης νέο-χανσεατικής λίγκας. Τότε η Γερμανία δεν ήταν πλήρως πίσω από τις κοινές της προτάσεις με τη Γαλλία. Σήμερα η κυβέρνηση Μέρκελ βάζει ισχυρό πολιτικό κεφάλαιο στην υποστήριξη αυτής της πρωτοβουλίας. Οι τέσσερις χώρες δεν έχουν μεγάλη υποστήριξη στην Ε.Ε.. Απλώς προσπαθούν να μειώσουν όσο γίνεται το στοιχείο των επιχορηγήσεων (grants). Επίσης αντιτίθενται στην εισαγωγή των ιδίων πόρων (own resources) ως πηγή χρηματοδότησης αυτών των επιδοτήσεων.
Για ποιο λόγο αντιδρούν ως προς την πηγή της χρηματοδότησης των επιδοτήσεων;
Διότι φοβούνται ότι θα είναι η αρχή μιας ομοσπονδοποίησης στην οποία αντιτίθενται. Εγγράφονται σε μια λογική εναντίωσης σε κοινές πολιτικές φορολόγησης που θα λαμβάνονται σε κοινοτικό επίπεδο. Αυτά τα στοιχεία επιθυμούν να αποδυναμώσουν, ενώ ταυτόχρονα προσπαθούν να εξασφαλίσουν ότι θα έχουν και οι ίδιες ένα μερίδιο από αυτούς τους πόρους και δεν θα έχουμε διακρατικές μεταβιβάσεις που θα πηγαίνουν από τις πλουσιότερες στις φτωχότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Αναφέρεστε και σε αυτό που ευρέως ακούγεται ότι πάμε προς τη δημιουργία ενός υπουργείου Οικονομικών της Ευρωπαϊκής Ενωσης;
Ακριβώς. Αν κοιτάξει κανείς τι είναι αυτοί οι πόροι, θα δει ότι αφορούν στην χρηματοδότηση των εταιρειών τεχνολογίας (που είναι αμερικανικές και όχι μόνο) στις οποίες έχουν εναντιωθεί κάποιες χώρες μεταξύ των οποίων και οι τέσσερις ολιγαρκείς. Αντιδρούν επίσης στην εισαγωγή ενός ενιαίου φορολογικού συντελεστή για τις επιχειρήσεις, ακόμα και στο carbon tax δηλαδή στην εισαγωγή ενός διασυνοριακού φόρου επί των αγαθών που ρυπαίνουν. Είναι αντίθετοι διότι πιστεύουν ότι αυτοί οι φόροι είναι καλύτερο να αποφασίζονται σε εθνικό επίπεδο και να μην διαταράσσουν τη λειτουργία του ελεύθερου εμπορίου. Υπάρχει μια αρθρωμένη αντίδραση σε αυτά, στο βάθος της οποίας είναι η εναντίωση στην ομοσπονδοποίηση της ΕΕ.
Το συμφέρον της Ελλάδας είναι όμως σε μια τέτοια ομοσπονδοποίηση.
Ως χώρα είμαστε πάντα υπέρ των πρωτοβουλιών στενότερης ενοποίησης. Ως μια χώρα χαμηλότερου εισοδήματος, μια χώρα με εξωτερικές απειλές, μια χώρα που μεταξύ άλλων δέχεται προσφυγικές εισροές, έχουμε συμφέρον σε κοινές πολιτικές επιμερισμού των βαρών και αναδιανομής πόρων προς τις πιο αδύναμες οικονομίες. Χρειαζόμαστε μια ισχυρότερη οικονομική ενοποίηση που θα μπορεί να σταθεροποιεί καλύτερα την Ευρωζώνη όταν αυτή δέχεται ασυμμετρικές κρίσεις, όπως αυτή του 2010.
Υπάρχει ο κίνδυνος να γίνουμε ξανά ένα από τα μαύρα πρόβατα της Ευρώπης στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων και της επίτευξης συμφωνίας για τις επιχορηγήσεις του Ταμείου Ανάπτυξης;
Στο σημείο αυτό θέλω να πω ότι δεν ξέρουμε αν οι αριθμοί που έχουν ανακοινωθεί για το μέγεθος των κοινοτικών εισροών είναι αυτοί που τελικά θα αποφασισθούν. Είναι εξαιρετικά πιθανό το μερίδιο συμμετοχής μας να είναι χαμηλότερο. Και πιθανότητα σε όρους συμμετοχής ως προς το ΑΕΠ θα είμαστε ωφελημένοι.
Σε τι ποσοστό εκτιμάτε ότι θα κινηθούν οι επιχορηγήσεις προς την Ελλάδα;
Η αρχική εκτίμηση ήταν ότι θα έχουμε εισροές με τη μορφή των επιχορηγήσεων ίσες με το 12% του ΑΕΠ μας για τέσσερα χρόνια. Νομίζω ότι θα είναι χαμηλότερες. Επίσης, δεν είναι σαφές αν η φόρμουλα κατανομής θα είναι αυτή που έχει προταθεί και στηρίζεται στην κατάσταση των οικονομιών και της ανεργίας πριν από την κρίση. Είναι πιθανό να επιλεγεί μια διαφορετική φόρμουλα που θα κοιτάζει πόσο η κρίση έπληξε τις υποδομές, το σύστημα Υγείας, τις επενδύσεις, τις επιχειρήσεις. Στην περίπτωση αυτή μπορεί να έχουμε μικρότερο μερίδιο. Επίσης, μπορεί να υπάρξει μια λογική χρηματοδότησης επενδύσεων πανευρωπαϊκά – και εκεί πάλι θα έχουμε χαμηλότερο μερίδιο. Όλα αυτά θα είναι μέρος της διαδικασίας διαπραγμάτευσης. Η εκτίμησή μου είναι ότι η λογική που αποτυπώνεται στις προτάσεις της Κομισιόν δεν θα αλλάξει στον πυρήνα της, αν και είναι βέβαιο ότι θα επέλθουν κάποιες τροποποιήσεις.
Η στάση της Γερμανίας, πέρα από την προφανή απόφαση της απελθούσης Μέρκελ να αφήσει την σφραγίδα της, μια παρακαταθήκη για την σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία, πόσο σχετίζεται και με το γεγονός ότι ο Σόιμπλε δεν είναι πλέον ο ισχυρός άνδρας της γερμανικής οικονομίας;
Ο Σόιμπλε έχει υποστηρίξει ενθέρμως την γαλλογερμανική πρόταση και την πρόταση της Κομισιόν. Είναι ευρωπαϊστής διαφορετικού τύπου και αντιλαμβάνεται το ευρύτερο διακύβευμα το οποίο πλέον έχει και ένα γεωπολιτικό στοιχείο. Δεν είναι απλώς αν θα βάλουμε το βάρος στις οικονομίες της περιφέρειας που δεν έκαναν καλά το «homework» τους όπως έγινε στην κρίση της Ευρωζώνης. Είναι αν θα δεχθούμε μια διαδικασία που θα οδηγήσει σταδιακά στην αποδόμηση της ενιαίας αγοράς η οποία είναι το σημαντικότερο ιστορικό κεκτημένο της ΕΕ. Θα είναι πολύ δύσκολο η νέα αγορά να λειτουργήσει χωρίς τα εξισορροπητικά μέτρα που προκύπτουν από το πακέτο, αν συνυπολογίσει κανείς ότι οι επιδοτήσεις που έχουν δώσει οι πλουσιότερες χώρες στις επιχειρήσεις τους είναι πολλαπλάσια περισσότερες από αυτές που μπορούν να δώσουν οι φτωχότερες χώρες. Η Γερμανία έχει δεχθεί αρκετή κριτική για το γεγονός ότι το 50% των επιχορηγήσεων που εγκρίθηκαν από την Κομισιόν είναι γερμανικές για γερμανικές επιχειρήσεις και αυτό είναι κάτι που ευθέως υπονομεύει την αγορά. Καμία από τις πλουσιότερες χώρες δεν έχει συμφέρον στην αποδόμηση της ενιαίας αγοράς, στην επιστροφή του προστατευτισμού και στο να μπει η Ε.Ε. σε μια πορεία εσωτερικής αποενοποίησης ή και διάλυσης. Βλέπουν επίσης το σοβαρότατο πολιτικό διακύβευμα της Ιταλίας όπου ο λαϊκισμός και ο εθνικισμός είχαν αρχίσει να ανεβαίνουν ανησυχητικά πριν την ανακοίνωση της γαλλογερμανικής πρωτοβουλίας Μέρκελ-Μακρόν. Κυρίως όμως η Γερμανία συνειδητοποιεί πλέον ότι η Ευρώπη λειτουργεί σε ένα εξαιρετικά εχθρικό διεθνές περιβάλλον.
Με έναν Τραμπ να αλλάζει τις παραδοσιακές σχέσεις ΗΠΑ Ευρώπης και την Κίνα σε νέα δυναμική.
Η διατλαντική σχέση έχει διαρραγεί λόγω των επιλογών Τραμπ και την ίδια ώρα η Κίνα ανέρχεται ως συστημικός ανταγωνιστής. Αρα, υπάρχει μια στρατηγική ανάγκη της Ε.Ε. να θωρακίσει το σπίτι της από την απειλή του εξωτερικού ανταγωνισμού σε ένα διεθνές περιβάλλον που γίνεται όλο και πιο εχθρικό, καθώς αποδυναμώνονται θεσμοί και κανόνες με τους οποίους η Ευρώπη είχε ακμάσει και χτίσει όλα αυτά τις προηγούμενες δεκαετίες. Αρα, το διακύβευμα έχει να κάνει με την ίδια την επιβίωση της Ευρώπης σε ένα παγκόσμιο σύστημα που για πρώτη φορά δεν μπορεί να στηρίζεται στη στενή σχέση που επί δεκαετίες οικοδόμησε με τον διατλαντικό της εταίρο, ιδίως εάν οι εκλογές του Νοεμβρίου επανεκλέξουν τον Τραμπ. Γι’ αυτό η συζήτηση περί στρατηγικής αυτονομίας της Ε.Ε. που αποτελεί πλέον το επίσημο δόγμα της Ε.Ε. είναι η νέα πραγματικότητα. Αντιλαμβάνεται η Ευρώπη πια με μεγαλύτερη ενάργεια και με μια αίσθηση επείγοντος ότι ο ρόλος και η θέση που έχει στο παγκόσμιο σύστημα βρίσκεται υπό απειλή. Ολοι αυτοί οι παράγοντες οδηγούν την Γερμανία να αποκτήσει μια νέα αίσθηση γεωπολιτικής αποστολής.
Και μιας νέας γεωπολιτικής ηγεσίας;
Η Γερμανία αποκτά την αίσθηση ότι είναι πάνω της η ευθύνη τού να ηγηθεί. Πάντα το κάνει αυτό σε συνεργασία με τη Γαλλία. Ενώ στο παρελθόν είχε εγκαταλείψει στα κρύα του λουτρού τον Μακρόν, τώρα ηγείται προς αυτή την κατεύθυνση μαζί με τη Γαλλία. Το αυξημένο πολιτικό κεφάλαιο της Μέρκελ επιτρέπει αυτή την αλλαγή. Τα ποσοστά αποδοχής της στη Γερμανία είναι χωρίς προηγούμενο, γύρω στο 50%. Αυτό το πολιτικό κεφάλαιο της Μέρκελ και η υποχρέωση να αφήσει πίσω της ένα ευρωπαϊκό legacy, επιτρέπουν αυτή την στροφή 180 μοιρών που κάνει η Γερμανία. Ενώ επί χρόνια έλεγε «όχι επιδοτήσεις, όχι κοινή ανάληψη χρέους», τώρα δέχεται και τα δύο.
Και να που η στάση του Τραμπ απρόσμενα σπρώχνει ξανά την Ευρώπη να ενισχύει την ένωσή της.
Οσο πιο απρόβλεπτος γίνεται ο Τραμπ τόσο πιο επείγουσα καθίσταται η ανάγκη να συνειδητοποιήσουν οι Ευρωπαίοι ότι πρέπει να ενώσουν τις δυνάμεις τους. Μεγάλο ερώτημα βέβαια είναι η στάση των Βίζενγκραντ, Πολωνίας και Ουγγαρίας, που δεν επενδύουν στον στόχο της ευρωπαϊκής στρατηγικής αυτονομίας. Η στάση τους δεν έχει να κάνει μόνο με το «ποιος θα πληρώσει τον λογαριασμό», αλλά έχει να κάνει με αυτό που προσλαμβάνουν ως αυξανόμενο παρεμβατισμό της Ευρώπης στις εσωτερικές τους πολιτικές υποθέσεις. Η Ευρώπη έχει θέσει προϋποθέσεις για τη λειτουργία του κράτους δικαίου στις χώρες αυτές όπου βασικά κεκτημένα παραβιάζονται. Νομίζω ότι και με αυτές η διαπραγμάτευση θα οδηγήσει σε ένα ομόφωνο αποτέλεσμα, θα βρεθεί ένας συμβιβασμός στο τέλος, όπως κάνει πάντα η Ευρώπη.
Τι στροφή σηματοδοτεί λοιπόν αυτή η κρίση όσον αφορά στην Ευρώπη γενικότερα;
Εχουμε μια στροφή σε πολιτικές δημοσιονομικής τόνωσης των οικονομιών, μια εκ νέου ανακάλυψη του κεϋνσιανισμού ακόμα και σε χώρες δημοσιονομικά συντηρητικές όπως η Γερμανία, που έχει διαθέσει το μεγαλύτερο πακέτο δημοσιονομικής τόνωσης σε σχέση με όλες τις άλλες χώρες της Ευρώπης. Επιπλέον, υπάρχει μια λογική επιδίωξης μεγαλύτερης αυτάρκειας από πλευράς Ε.Ε., ιδίως σε αναγκαία αγαθά. Ακούγεται ξανά τους τελευταίους μήνες ο όρος αυτάρκεια που ήταν εξοβελισμένος από την ευρωπαϊκή συζήτηση. Αυτό συμπεριλαμβάνει μια έμφαση στη βιομηχανική πολιτική και την ανάπτυξη των ντίτζιταλ -είδαμε παρεμβάσεις από κυβερνήσεις για να στηρίξουν τις επιχειρήσεις τους που έως τώρα θεωρούνταν ασύμβατες με τη λογική της ενιαίας αγοράς και του ανταγωνισμού.
Πείτε μας ένα τέτοιο παράδειγμα.
Η γερμανική κυβέρνηση αγόρασε το 23% της CureVac για να εμποδίσει την εχθρική εξαγορά. Αυτό είναι ένα βήμα προς μια επιθετική εξαγορά που δεν είχαμε συνηθίσει στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Πηγαίνουμε επομένως σε έναν προσδιορισμό της βιομηχανικής πολιτικής στην Ευρώπη με τη λογική να προστατεύσουμε τις επιχειρήσεις από εχθρικές εξαγορές και τρίτες χώρες, που στην περίπτωση αυτή είναι οι ΗΠΑ και η Κίνα. Επίσης βλέπουμε μια ευρωπαϊκή αυτονομία σε μια πραγματικότητα όπου οι παγκόσμιες αλυσίδες παραγωγής σιγά σιγά αποσταθεροποιούνται και περιθωριοποιείται η παραγωγή. Υπάρχει μια επιδίωξη μείωσης της εξάρτησης των αλυσίδων παραγωγής από την Κίνα. Όλα αυτά σε συνδυασμό με την πράσινη ανάπτυξη που ενισχύθηκε από την υγειονομική κρίση και μαζί με την έμφαση στην κοινωνική συνοχή και τη θωράκιση των συστημάτων δημόσιας υγείας, συγκροτούν το νέο περιβάλλον που έχουμε στην Ευρώπη ως αποτέλεσμα της πανδημίας που αφήνει μια διαρκέστερη κληρονομιά.