Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά τις ανορθολογικές δυνάμεις που απειλούν ευθέως τη φιλελεύθερη δημοκρατία: τον Πούτιν που έχει κάνει τα fake news σημαία, τους συνωμοσιολόγους που άφησε πίσω της η διακυβέρνηση του Τραμπ, τους ψεκασμένους, τους αντιεμβολιαστές, τους εθνικολαϊκιστές, τους αντιδυτικούς;
Τι κοινό έχουν η ρωσική επίθεση στην Ουκρανία, οι εθνικιστικές πυρηνικές απειλές της «μεγάλης Ρωσίας» που οραματίζεται ο Πούτιν, η κληρονομιά των συνωμοσιολογικών κινημάτων τύπου Qanon που άφησε πίσω της η διακυβέρνηση του Τραμπ, το κύμα των αντιεμβολιαστών και των αρνητών της επιστήμης που είδαμε να γιγαντώνεται μέσα στην πανδημία, η τρομοκρατία, η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη, ο λαϊκισμός των αντιευρωπαϊκών πολιτικών δυνάμεων τύπου Grexit και Brexit; Όλα αποτελούν διαφορετικές όψεις της ίδιας αντιδυτικής νοοτροπίας που αμφισβητεί τα τελευταία δέκα χρόνια τις αξίες του δυτικού πολιτισμού. Όμως ο κόσμος πράγματι καταρρέει όπως όλα αυτά τα αντιδυτικά κινήματα κατά καιρούς υποστηρίζουν; Ή μήπως πρόκειται για μια παραφιλολογία η οποία εκπορεύεται από λαϊκιστές δημαγωγούς που στόχο έχουν να καπηλευτούν τις κρίσεις που προκύπτουν κατά διαστήματα; Κατά τον διάσημο καθηγητή ψυχολογίας του Χάρβαρντ, Στίβεν Πίνκερ, όλες αυτές οι διαφορετικές μεταξύ τους δυνάμεις που έχουμε δει μέσα στην πρώτη εικοσαετία του 21ου αιώνα να αμφισβητούν την πρόοδο του κόσμου, υψώνοντας ανορθολογικά όπλα, είναι σύγχρονες εκφάνσεις του παλιού κινήματος του Αντι-διαφωτισμού. Αυτό το κίνημα που πολεμά λυσσαλέα, από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα, τις προοδευτικές δυνάμεις της ανοιχτής κοινωνίας. Μιλώντας για πτώση αξιών, για γενικευμένη ηθική οπισθοχώρηση, για παρακμή του δυτικού πολιτισμού, για ένδοξη επιστροφή στους εθνικισμούς, όλες αυτές οι ζοφερές δυνάμεις που βρίσκουν κατά καιρούς έδαφος σε ένα κομμάτι του πληθυσμού, επιβάλλουν ένα διαβρωτικό φαταλισμό που ροκανίζει σκόπιμα τους θεσμούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας και υποτιμά τα κατορθώματα του ορθολογισμού.
H σημασία του Διαφωτισμού στα χρόνια της Παγκοσμιοποίησης
Ο διάσημος καθηγητής ψυχολογίας του Χάρβαρντ, Στίβεν Πίκνκερ, ισχυρίζεται ότι ο μόνος τρόπος για να αναχαιτίσουμε όλο αυτό το ζοφερό ανορθολογικό κύμα που υψώνεται από πάνω μας τις τελευταίες δεκαετίες, είναι η επιστροφή στις αξίες που μας κληροδότησε ο Διαφωτισμός. Στο σημαντικό βιβλίο του «Διαφωτισμός Τώρα! Λογική, επιστήμη και ουμανισμός για μια καλύτερη ζωή» που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Διόπτρα, σε μετάφραση Παναγιώτη Δρεπανιώτη, ο Αμερικανός διανοητής αποπειράται (επιτυχημένα) να αναδιατυπώσει τα ιδανικά του Διαφωτισμού με τη γλώσσα και τις αντιλήψεις του εικοστού πρώτου αιώνα. Ο Πίνκερ δεν στέκεται σε έναν θεωρητικό, ακαδημαϊκό και «σκονισμένο» Διαφωτισμό που βγαίνει από τις κιτρινισμένες πια σελίδες της Ιστορίας του 18ου αιώνα και δεν συνομιλεί με τα αληθινά προβλήματα του συγχρόνου κόσμου: με τα οικονομικά αδιέξοδα, τις ανισότητες, την ανασφάλεια και το φόβο που πιέζουν τις κοινωνίες του σήμερα. Αλλά εστιάζει σε έναν Διαφωτισμό ειδωμένο μέσα από το φίλτρο του Τώρα, έναν Διαφωτισμό που μπορεί να επικοινωνήσει χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της εποχής μας, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα νέα δεδομένα του κόσμου: την περιβαλλοντική καταστροφή, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την τρομοκρατία, τις ανισότητες, τις κρίσεις της καπιταλιστικής οικονομίας, τα νέα αδιέξοδα των κοινωνιών, τις ευκαιρίες αλλά και τις προκλήσεις της τεχνολογίας, τον εθνικισμό, τον λαϊκισμό κ.ά.
Η απάντηση στη συνωμοσιολογία, την προπαγάνδα και τα fake news είναι ο ορθολογισμός
Ο Πίνκερ δεν μένει στη θεωρία. Για να υπερασπιστεί τις κατακτήσεις του πολιτισμένου κόσμου, χρησιμοποιεί μια σειρά από επιστημονικά στοιχεία, από έρευνες και στατιστικές, για να αποδείξει ότι ο κόσμος δεν καταρρέει όπως όλοι οι ανορθολογιστές επιτήδειοι διατείνονται. Η πρόοδος, την οποία μάς κληροδότησε ο Διαφωτισμός, δεν είναι, όπως επισημαίνει, ο Πίκνερ, μια κούφια ξεπερασμένη ιδέα. Όλοι αυτοί που παίζουν με το φόβο μας, που ποντάρουν στις προκαταλήψεις, που τζογάρουν πάνω στην ανασφάλειά μας, τάζοντας μας λαγούς με πετραχήλια και μας προτείνουν να πάρουμε κατά καιρούς τα «όπλα» ενάντια στην ανοιχτή κοινωνία, μάς καλούν τελικά να πολεμήσουμε ενάντια σε κατακτήσεις αιώνων. Ο Αμερικανός διανοητής, με 75 διαγράμματα που σε αφήνουν άφωνο (πχ για την αύξηση προσδόκιμου ζωής, τη μείωση της παιδικής θνησιμότητας, τις ανακαλύψεις που έσωσαν ζωές, τη ραγδαία μείωση υποσιτισμού, την αύξηση πληθυσμού κ.ά) δείχνει ότι όχι μόνο δεν καταρρέει ο κόσμος μας, αλλά, παρά τις ανορθολογικές δυνάμεις που προσπαθούν να τον σαμποτάρουν, ο κόσμος μας πάει από το καλό στο καλύτερο, αντιμετωπίζοντας, μέσω της λογικής, της επιστήμης και του ανθρωπισμού, τις τρικλοποδιές και τα εμπόδια που υψώνουν διάφοροι δημαγωγοί, λαϊκιστές, αντιδυτικοί, αντιευρωπαϊστές, τρομοκράτες, φανατικοί, θρησκόληπτοι, οργανώνοντας επιθέσεις, κινήματα, αντιπερισπασμούς και δαιμονοποιώντας οτιδήποτε προοδευτικό πάει να γίνει.
Αντιδυτικοί που απολαμβάνουν τις ελευθερίες και τα προνόμια της Δύσης
Το παράδοξο είναι ότι στις περισσότερες περιπτώσεις οι ανορθολογικές αυτές δυνάμεις υψώνουν μια αντιδυτική σημαία, απολαμβάνοντας και οι ίδιες τις ελευθερίες, τα προνόμια, τα αγαθά, που παρέχει η πολιτισμένη Δύση στους πολίτες της. Το είδαμε να συμβαίνει στα χρόνια της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας με τις αντιευρωπαϊκές φωνές που σαμποτάριζαν το ευρωπαϊκό κεκτημένο της Ελλάδας. Το είδαμε στην άνοδο των ακροδεξιών δυνάμεων στην Ευρώπη. Το είδαμε στην Αγγλία του Brexit. Το είδαμε στην Αμερική του Τραμπ. Το είδαμε στην πανδημία με τους αντιεμβολιαστές που μετατρέπονται σε υγειονομική βόμβα. To βλέπουμε τώρα και σε όλες αυτές τις φιλοπουτινικές φωνές στην Ελλάδα -και όχι μόνο- που χειροκροτούν με αντιδυτικό μένος τη θηριωδία της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Ο Τραμπισμός υπήρχε πριν τον Τραμπ
O Πίνκερ έγραφε το βιβλίο αυτό, μια υπεράσπιση της προόδου και των κατορθωμάτων της επιστήμης και του πνεύματος του Διαφωτισμού, ενώ η χώρα του, οι ΗΠΑ, βιώναν την πιο ζοφερή περίοδο στην ιστορία τους: στον Λευκό Οίκο κατοικούσε ο Ντόναλντ Τραμπ βασίζοντας τη λαϊκιστική εξουσία του σε μια Αμερική διχασμένη μετά την οικονομική κρίση του 2011. Όπως επισημαίνει ο ίδιος το βιβλίο δεν γράφτηκε για τον Τραμπ, αφού οι ιδέες του προϋπήρχαν δυστυχώς όχι μόνο σε αμόρφωτους που πέφτουν πιο εύκολα θύματα χειραγώγησης, αλλά και σε μια μερίδα μορφωμένων ανορθολογιστών, ενώ το σοκαριστικό είναι ότι υπάρχουν, τέτοιοι, όπως είδαμε μέσα στην πανδημία, ακόμα και στους κόλπους της επιστήμης.
«Οι πρώτες σκέψεις γι΄ αυτό το βιβλίο αναδύθηκαν μερικά χρόνια προτού ο Ντόναλντ Τραμπ ανακοινώσει την υποψηφιότητά του» γράφει ο Πίνκερ. «Η πραγματικότητα είναι ότι οι ιδέες που προετοίμασαν το έδαφος για την εκλογή του νίκη έχουν ευρεία διάδοση σε λόγιους και απλούς ανθρώπους στην αριστερά και στη δεξιά. Είναι γεμάτες απαισιοδοξία σχετικά με το πού πηγαίνει ο κόσμος, κυνισμό για τους σύγχρονους θεσμούς και αδυναμία να αντιληφθούν υψηλότερη στόχευση σε οτιδήποτε πέρα από τη θρησκεία. Στο βιβλίο μου παρουσιάζω μια διαφορετική κατανόηση του κόσμου, θεμελιωμένη σε στοιχεία και εμπνευσμένη από τα ιδανικά του Διαφωτισμού: τον ορθολογισμό, την επιστήμη, τον ανθρωπισμό και την πρόοδο. Είναι τα ιδανικά του Διαφωτισμού, τα οποία όπως ελπίζω ότι αποδεικνύω, παραμένουν διαχρονικά, αλλά ποτέ δεν ήταν περισσότερο επίκαιρα απ' όσο είναι σήμερα [...] Θεωρούμε δεδομένα τα δώρα του Διαφωτισμού, της επιστήμης, του ορθολογισμού: τα νεογέννητα που θα ζήσουν πάνω από οκτώ δεκαετίες, τις αγορές που ξεχειλίζουν από τρόφιμα, το καθαρό νερό που εμφανίζεται με την κίνηση ενός δαχτύλου και τα σκουπίδια που εξαφανίζονται με άλλη μια κίνηση, τα χάπια που θεραπεύουν επώδυνες λοιμώξεις, τους γιους που δεν τους στέλνουμε να πολεμήσουν, τις κόρες που μπορούν να περπατούν στο δρόμο με ασφάλεια, τους επικριτές των ισχυρών που ούτε φυλακίζονται ούτε τουφεκίζονται, όλη τη γνώση και τον πολιτισμό της ανθρωπότητας μέσα στην τσέπη του πουκαμίσου μας. Όλα αυτά όμως είναι ανθρώπινα επιτεύγματα, όχι κληρονομικά δικαιώματα από κάποιες κοσμικές δυνάμεις [...] Tα ιδανικά του Διαφωτισμού είναι προϊόντα του ανθρώπινου ορθολογισμού, αλλά βρίσκονται πάντα σε αντίθεση με άλλες πτυχές της ανθρώπινης φύσης: την αφοσίωση στη φυλή, την υποταγή στην εξουσία, τους ευσεβείς πόθους, την απόδοση κακών στους αμαρτωλούς. Η δεύτερη δεκαετία του εικοστού πρώτου αιώνα είδε την άνοδο πολιτικών κινημάτων που απεικονίζουν τις χώρες τους να σύρονται προς μια δυστοπική κόλαση από μοχθηρές κλίκες, τη μοναδική αντίσταση στις οποίες μπορεί να προσφέρει ένας ισχυρός ηγέτης που θα τραβήξει τη χώρα προς τα πίσω για να καταφέρει να την κάνει “μεγάλη ξανά”. Τα κινήματα αυτά έχουν ωφεληθεί από ένα αφήγημα που μοιράζονται με ορισμένους από τους πιο σφοδρούς αντιπάλους τους, σύμφωνα με το οποίο οι σύγχρονοι θεσμοί της νεωτερικότητας έχουν αποτύχει και κάθε τομέας της ζωής διέρχεται μια ολοένα και βαθύτερη κρίση – οι δύο πλευρές μιας μακάβριας συμφωνίας πως η καταστροφή αυτών των θεσμών θα κάνει τον κόσμο καλύτερο μέρος. Αυτό που βρίσκεται πιο δύσκολα είναι ένα θετικό όραμα που να βλέπει τα προβλήματα του κόσμου μπροστά στο φόντο της προόδου την οποία προσπαθεί να υλοποιήσει, επιλύοντας αυτά τα προβλήματα καθένα με τη σειρά του».
Δυσπιστία, η ρίζα του κακού
Ο Πίνκερ αναρωτιέται: ποιος θα μπορούσε να σταθεί απέναντι στην πρόοδο και να βρει κοινό να τον χειροκροτήσει; «Ποιος θα μπορούσε να είναι αντίθετος στον ορθολογισμό, στην επιστήμη, στον ανθρωπισμό; Οι λέξεις μοιάζουν γλυκές σαν μέλι, τα ιδανικά αυτά φαίνεται να ισχύουν χωρίς εξαιρέσεις. Περιγράφουν την αποστολή των σύγχρονων θεσμών – των σχολείων, των νοσοκομείων, των αγαθοεργών φορέων, των ειδησεογραφικών πρακτορείων, των δημοκρατικών κυβερνήσεων, των διεθνών οργανισμών. Ειλικρινά, χρειάζονται πράγματι υπεράσπιση αυτά τα ιδανικά; Τη χρειάζονται ανυπερθέτως. Από τη δεκαετία του 1960 η εμπιστοσύνη στους σύγχρονους θεσμούς έχει καταποντιστεί και η δεύτερη δεκαετία του εικοστού πρώτου αιώνα είδε την άνοδο λαϊκιστικών κινημάτων που αρνούνται ξεκάθαρα τα ιδανικά του Διαφωτισμού. Στη θέση του κοσμοπολιτισμού προτιμούν την αφοσίωση στη φυλή, στη θέση της δημοκρατίας προτιμούν τον αυταρχισμό, στη θέση του σεβασμού της γνώσης περιφρονούν τους ειδικούς, στη θέση της ελπίδας για ένα καλύτερο μέλλον προτιμούν τη νοσταλγία για ένα ειδυλλιακό παρελθόν. Όμως αυτές οι αντιδράσεις δεν περιορίζονται μόνο στον πολιτικό λαϊκισμό του εικοστού πρώτου αιώνα – κάθε άλλο. Η περιφρόνηση του ορθολογισμού, της επιστήμης, του ανθρωπισμού και της προόδου δεν ξεπετάγεται μόνο από τοπικά λαϊκά κινήματα, ούτε διοχετεύει απλώς την οργή όσων δεν γνωρίζουν και δεν καταλαβαίνουν. Αντίθετα, έχει μακρά γενεαλογική καταγωγή από κύκλους της πνευματικής και καλλιτεχνικής ελίτ [...] Αμέσως μετά τον Διαφωτισμό ακολούθησε ένας Αντι-Διαφωτισμός και από τότε η Δύση παραμένει διαιρεμένη. Δεν είχαν προλάβει καλά καλά οι άνθρωποι να βγουν στο φως, όταν άρχισαν να παίρνουν οδηγίες ότι τελικά το σκοτάδι δεν ήταν και τόσο κακό, ότι θα έπρεπε να σταματήσουν να τολμούν να γνωρίζουν τόσο πολλά, ότι τα δόγματα και οι τύποι άξιζαν άλλη μία ευκαιρία και ότι ο φυσικός προορισμός του ανθρώπου δεν είναι η πρόοδος αλλά η παρακμή [...] Ακούγεται τρελό, αλλά αυτά τα αντίθετα προς τον Διαφωτισμό ιδανικά εξακολουθούν και σήμερα, τον εικοστό πρώτο αιώνα, να βρίσκουν θέση σε εκπληκτικό εύρος κορυφαίων πολιτιστικών και πνευματικών κινημάτων. Η αντίληψη ότι θα έπρεπε να εφαρμόζουμε τη συλλογική δύναμη της λογικής μας για να βελτιώνουμε την ευημερία και να μειώνουμε τα βάσανα θεωρείται άξεστη, αφελής, αδύναμη, παλιομοδίτικη».
Τι λέει ο Πίνκερ για τον Πόλεμο του Πούτιν στην Ουκρανία;
Ο Στίβεν Πίνκερ, σε ένα πρόσφατο άρθρο του στην βρετανική εφημερίδα The Guardian, αναρωτιέται αν ο εθνικισμός του Πούτιν και η εμμονή του για τη «Μεγάλη Ρωσία» μπορεί να τερματίσει τη μακρά περίοδο ειρήνης -το μεγάλο αυτό κατόρθωμα του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα-, επισημαίνοντας ότι οι μέχρι τώρα χειρισμοί της Δύσης δείχνουν ότι η πιθανότητα γενίκευσης του πολέμου σε παγκόσμιο επίπεδο δεν είναι μεγάλη: «Εάν η Ρωσία προσαρτήσει την Ουκρανία, η οποία σύμφωνα με τη δήλωση του Βλαντιμίρ Πούτιν δεν είναι ένα νόμιμο έθνος-κράτος, αλλά “αναπαλλοτρίωτο μέρος της ιστορίας, του πολιτισμού και του πνευματικού μας χώρου”, θα ήταν η μόνη περίπτωση που μεταπολεμικά ένα αναγνωρισμένο κράτος εξαφανίζεται από το χάρτη επειδη το κατακτά μία άλλη χώρα, και μία από τις ελάχιστες περιπτώσεις όπου εδάφη αλλάζουν χέρια (είχε προηγηθεί η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014). Η μακρά περίοδος ειρήνης που βιώσαμε μεταπολεμικά δεν ήταν ένα τυχαίο γεγονός. Όπως και άλλα παραδείγματα της προόδου, έτσι και η ειρήνη αυτή ήταν αποτέλεσμα της ανθρώπινης διάνοιας: προέκυψε από ιδέες και θεσμούς σχεδιασμένα για να μετριαστούν οι τραγωδίες της ανθρωπότητας. Από όλους τους παράγοντες που συνέβαλαν στην ειρήνη, τρεις από αυτούς - το διακρατικό εμπόριο, η ένταξη σε παγκόσμιους οργανισμούς και η απαγόρευση των επιθετικών πολέμων από τα Ηνωμένα Έθνη- ίσχυαν στη Ρωσία, αλλά δεν κατάφεραν να την σταματήσουν. Οι άλλοι δύο παράγοντες δεν υπήρχαν στη Ρωσία εξαρχής. Ο ένας ήταν η δημοκρατία. Η Ρωσία είναι μια “εκλογική αυτοκρατορία”, χωρίς τους ελέγχους και τις ισορροπίες που μπορούν να εμποδίσουν έναν ηγέτη να παρασύρει τη χώρα του σε ανόητους πολέμους. Οι δημιουργοί των πλαισίων που ορίζουν τη δημοκρατία σχεδίασαν αυτούς τους ελέγκτικούς μηχανισμούς ως προστασία από τους “τυράννους”. Σήμερα αυτοί οι τύραννοι θα μπορούσαν να διαγνωστούν από την επιστήμη ως “κακοήθεις ναρκισσιστές”, με μεγαλομανία και υπέρμετρη λαχτάρα για δόξα, έλλειψη ενσυναίσθησης και υπερβολική ευαισθησία στις προσβολές. Η άλλη ειρηνική δύναμη που δεν υπήρχε στη Ρωσία είναι ο ανθρωπισμός του Διαφωτισμού: η πεποίθηση ότι το απόλυτο καλό είναι η ζωή, η ελευθερία και η ευτυχία των ατόμων, με τις κυβερνήσεις να έχουν θεσμοθετηθεί ως κοινωνικά συμβόλαια για τη διασφάλιση αυτών των δικαιωμάτων. Ο Πούτιν αντιθέτως προσκολλάται στον Ρομαντικό Εθνικισμό, σύμφωνα με τον οποίο το απόλυτο καλό είναι το κύρος ενός έθνους. Όπως όλοι οι εθνικιστές, ο Πούτιν πιστεύει ότι ισχυρός ηγέτης ενός έθνους είναι αυτός που θα ελέγξει απόλυτα τις σφαίρες επιρροής και θα αποκαταστήσει τις ιστορικές ταπεινώσεις που έχει υποστεί η χώρα του. Μια εβδομάδα μετά από αυτόν τον αναχρονιστικό πόλεμο, προφανώς κανείς δεν ξέρει αν θα ανατραπεί η μακρά περίοδος ειρήνης και αν ο κόσμος θα γυρίσει πίσω πίσω στην εποχή της σύγκρουσης των πολιτισμών. Ίσως — αλλά ίσως όχι».
»Η άρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης να στείλουν τους στρατούς τους για να συναντήσουν τους στρατούς της Ρωσίας στο πεδίο της μάχης -μια πολύ διαφορετική αντίδραση από αυτές που είχαν οδηγήσει στους δύο παγκόσμιους πολέμους του 20ού αιώνα-, δείχνει ότι αυτά που καθόρισαν τη μακρά περίοδο ειρήνης (όχι πυρηνικοί πόλεμοι, όχι πόλεμοι μεταξύ υπερδυνάμεων, όχι πόλεμοι μεταξύ πλούσιων χωρών) θα συνεχίσουν να υπάρχουν. Και οι ειρηνευτικοί μηχανισμοί, μπορεί ακόμη και τώρα να καταφέρουν να αποδώσουν. Η Ρωσία είναι μέρος της παγκόσμιας οικονομίας και θα βιώσει τα αποτελέσματα των κυρώσεων, οι οποίες ήταν πιο άμεσες και πιο αυστηρές από ό,τι προβλεπόταν. Ξεκινούν από ένα ευρύ φάσμα οργανισμών στους οποίους η Ρωσία θέλει να ανήκει, από τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης έως τον Διαγωνισμό Τραγουδιού της Eurovision. Και το γεγονός ότι ο Πούτιν επιλέγει να αγνοήσει με αυθάδεια την ξεκάθαρη συνθήκη ενάντια στους επιθετικούς πολέμους, τού εξασφαλίζει ότι θα μείνει στην Ιστορία όχι ως ο μεγάλος άνδρας που φαντάζεται, αλλά ως διαταραγμένος κακοποιός».
»Μπορεί ο διωγμός από την κοινότητα των εθνών να κάνει τη διαφορά; Αν και οι λαϊκιστές εθνικιστές προσποιούνται ότι η παγκοσμιοποίηση είναι μια παροδική μόδα, ο αμετάκλητα διασυνδεδεμένος κόσμος μας είναι πιθανό να τιμωρήσει όποια χώρα προσπαθήσει να υπάρξει σε αυτόν μόνη της. Πολλές από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει ένα έθνος δεν σταματούν στις γραμμές του χάρτη και η συμμετοχή σε μια διεθνή κοινότητα επίλυσης προβλημάτων είναι απαραίτητη για την αντιμετώπισή τους: Προκλήσεις όπως το εμπόριο, η τεχνολογία, οι πανδημίες, η τρομοκρατία, το κλίμα, η πειρατεία, το έγκλημα στον κυβερνοχώρο και οι μετανάστες, μαζί με την επιθυμία των πολιτών της να εργαστούν, να σπουδάσουν και να ταξιδέψουν στο εξωτερικό έχοντας δικαίωμα στις απολαύσεις του παγκόσμιου πολιτισμού [...] Θα μπορούσε η αναχρονιστική κίνηση του Πούτιν να θεωρηθεί μια προσωρινή οπισθοδρόμηση; Ας το ελπίσουμε, αλλά αυτό δεν θα συμβεί από μόνο του. Πρέπει να συνεχίσουμε να προάγουμε τις δυνάμεις του Διαφωτισμού που οδήγησαν τη βία σε παρακμή, συμπεριλαμβανομένης της αποτίμησης της ανθρώπινης ζωής και των κανόνων και των θεσμών της παγκόσμιας συνεργασίας».