Διαβάσαμε το νέο ιστορικό βιβλίο «Η Ελληνική Επανάσταση» του Βρετανού καθηγητή του Columbia Μαρκ Μαζάουερ, το οποίο παρουσιάστηκε εχθές από τρεις σημαντικούς Έλληνες ιστορικούς στο Πολεμικό Μουσείο, παρουσία του ίδιου του συγγραφέα.
Άλλο ένα βιβλίο για την Ελληνική Επανάσταση, μέσα στα άπειρα που γράφτηκαν το 2021 με αφορμή την επέτειο διακοσίων χρόνων του 1821; Αν και η αλήθεια είναι πως γράφτηκαν πολλά σπουδαία ιστορικά βιβλία για τον αγώνα που στις αρχές του 19ου αιώνα οδήγησε στην ίδρυση του ελληνικού κράτους, το έργο του Μαρκ Μαζάουερ «Η Ελληνική Επανάσταση», το οποίο κυκλοφόρησε λίγο πριν τα Χριστούγεννα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, ξεχωρίζει. Όχι επειδή ο Βρετανός σταρ της Ιστορίας δεν χαρίζεται στους εθνικούς μας μύθους -που και αυτό το κάνει- αλλά επειδή δίνει μια καινούργια, ενδιαφέρουσα οπτική της Ελληνικής Επανάστασης ως προάγγελου ενός νέου αναδυόμενου κόσμου που πλέον θα στηριζόταν στα έθνη/κράτη και όχι στις αυτοκρατορίες.
Ο Μαζάουερ, με μια σαγηνευτική, ξεκούραστη, γραφή που έχει τις αρετές ενός αξιόλογου λογοτεχνικού κειμένου, αλλά την επιστημονική χειρουργική ακρίβεια ενός ανατόμου-ιστορικού, παραδίδει ένα ιστορικό βιβλίο που εξηγεί τις πολύπλοκες συνιστώσες οι οποίες οδήγησαν σε επιτυχία έναν κατ' ουσίαν «αγροτικό ξεσηκωμό που μετατράπηκε σε επανάσταση και δημιούργησε ένα έθνος». Ο συγγραφέας, ζώντας στην Αμερική και μελετώντας τη χώρα μας από το πανεπιστήμιο Columbia όπου εργάζεται, έχοντας την πολυτέλεια της φυσικής απόστασης από την Ελλάδα ως γεωγραφικό χώρο, κάνει μερικά βήματα πίσω για να παρατηρήσει ολόκληρη την εικόνα, τολμώντας να πει αυτό που ένας Έλληνας ιστορικός ενδεχομένως να θεωρούσε υπερβολή: η Ελληνική Επανάσταση δεν ήταν απλώς ο αγώνας ανεξαρτησίας ενός έθνους, αλλά ο αγώνας ανάδυσης του έθνους/κράτους στην Ευρώπη των Αυτοκρατοριών. Μέσα σε ένα κόσμο που άλλαζε κατά τον 19ο αιώνα, στον απόηχο της Αμερικανικής και Γαλλικής Επανάστασης, ένα έθνος σήκωσε κεφάλι και απαίτησε να ανδρωθεί και, παρά το γεγονός ότι όλα γύρω του συνηγορούσαν για την αποτυχία του, κατάφερε να πρωτοστατήσει σε έναν γιγαντιαίο κοινωνικό και πολιτικοοικονομικό μετασχηματισμό που θα άλλαζε την πορεία της Ευρώπης.
Η νέα οπτική της Ελληνικής Επανάστασης από τον Μαζάουερ
Όπως εξηγεί ο Μαρκ Μαζάουερ στο βιβλίο του «αυτό για το οποίο πολέμησαν οι Έλληνες, και νίκησαν, ήταν προάγγελος του μέλλοντος μιας Ευρώπης όπου νέα κράτη, αποσπασμένα από προεθνικές αυτοκρατορίες, θα αναδύονταν ως κυρίαρχα έθνη μέσα σε μια παγκόσμια καπιταλιστική τάξη πραγμάτων. Οιστρηλατημένος από τον πόθο της ελευθερίας, ο ελληνικός αγώνας σήμανε αναπόφευκτα μια αναζήτηση για το νόημα της κρατικής υπόστασης στον νεότερο κόσμο». Έτσι η ελληνική επανάσταση, μέσα από την οπτική του Μαζάουερ, γίνεται ευρωπαϊκή υπόθεση. Το έθνος των Ελλήνων άνοιξε το δρόμο για μια νέα Ευρώπη. Κατά τον Μαζάουερ, «το κατόρθωμά (των Ελλήνων) ήταν μοναδικό, αφού όχι μόνο ξερίζωσαν την οθωμανική διοίκηση από τα μέρη τους, αλλά και σάρωσαν μια ολόκληρη φιλοσοφία εξουσίας μαζί με τους θεσμούς που την είχαν στηρίξει. Οι λέξεις-κλειδιά αυτής της νέας τάξης πραγμάτων δεν ήταν η δυναστική νομιμότητα αλλά το έθνος, η θρησκευτική πίστη, ο καπιταλισμός και η συνταγματική αντιπροσώπευση. Η θεμελιώδης αρχή, έγραφε ο λόρδος Aκτον στο δοκίμιό του περί “Εθνικότητας” το 1862, ήταν ότι “τα έθνη δεν θα κυβερνιόνταν από ξένους”· αυτή η αρχή ξεχώρισε τον ελληνικό πόλεμο από τις άλλες επαναστάσεις της νότιας Ευρώπης και εξηγεί έως ένα σημείο γιατί ήταν τόσο μακρόσυρτος και εκτεταμένος, κι ακόμη ασυνήθιστα βίαιος και ωμός [...] Η ελληνική επανάσταση, έγραψε ένας οικονομολόγος το 1910, ήταν “η πρώτη εκδήλωση εκείνης της θεωρίας των εθνικοτήτων που θα κυριαρχούσε στον 19ο αιώνα”. Αλλά και στον 20ό: οι ηγεμονίες, οι σύνθετες μοναρχίες και οι εδαφοκεντρικές αυτοκρατορίες της Ευρώπης –μερικές από τις οποίες είχαν διαρκέσει σχεδόν όσο και η Οθωμανική– έδωσαν τη θέση τους σε νέα κράτη βασισμένα στις ίδιες αρχές της εθνικής ομοιογένειας και της δημοκρατικής διακυβέρνησης που είχαν εμφανιστεί στην Ελλάδα. Ήταν ο κόσμος των εθνικών κρατών, ο κόσμος στον οποίο ζούμε, που επιβίωσε ακόμη και απέναντι στην παγκοσμιοποίηση του ύστερου 20ού αιώνα. Αυτή όμως είναι μόνο η μία όψη της ιστορίας, γιατί μαζί με το έθνος-κράτος εμφανίστηκε και ένας νέος τρόπος σκέψης γύρω από τις διεθνείς υποθέσεις που θα άλλαζε την Ευρώπη, και όχι μόνον αυτή. Το 1916 ο Βρετανός πολιτικός επιστήμονας και εκδότης Λέναρντ Γουλφ διέκρινε στις “διασκέψεις που διευθέτησαν το ζήτημα της ελληνικής ανεξαρτησίας το επίκεντρο ενός νέου, αν και υποτυπώδους, διεθνούς συστήματος”. Για τον Γουλφ και για πολλούς άλλους, οι παλιές εκείνες διπλωματικές διασκέψεις διαμόρφωσαν ένα μοντέλο για τη διαχείριση της ειρήνης στον κόσμο. Και πράγματι η διάδοση της αρχής της αυτοδιάθεσης των εθνών στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου πήγε χέρι χέρι με την ίδρυση της Κοινωνίας των Εθνών, που ήταν ο πρόδρομος των Ηνωμένων Εθνών και του όλου τοπίου των διεθνών οργανώσεων μέσα στο οποίο ζούμε σήμερα. Στην ιστορία του 1821 βρίσκουμε επομένως τις απαρχές του θριάμβου όχι μόνο του εθνικισμού αλλά και της ίδιας της ιδέας μιας διεθνώς οργανωμένης κοινωνίας κρατών».
Κόντρα στους εθνικούς μύθους
Δεν είναι λίγες οι φορές που μία ανάγνωση της Ιστορίας μπορεί να ανοίξει τον ασκό του Αιόλου. Δεν είναι η πρώτη ούτε η τελευταία φορά που ένας ιστορικός στην προσπάθειά του να καταγράψει τα γεγονότα με μια επιστημονική αποστασιοποίηση, χωρίς συναισθηματισμούς και αγκυλώσεις, ενδεχομένως μπορεί να προκαλέσει την οργή κάποιων που είτε λόγω αφέλειας, είτε λόγω δογματισμού, είτε λόγω πατριδοκαπηλίας, να ξενιστούν από την ωμή αλήθεια και να ενοχληθούν από μια διαφορετική από όσα έχουν στο μυαλό τους αφήγηση. «Οι ιστορικοί θεωρούν ως επί το πλείστον ότι ασκούν ένα επάγγελμα αφιερωμένο στη διάλυση των εθνικιστικών μύθων κι όχι στην υποστύλωση τους», λέει ο Μαρκ Μαζάουερ στην εισαγωγή του νέου του βιβλίου. Ωστόσο, αυτή η διάλυση των εθνικιστικών μύθων που συντηρούνται μέσα μας από τις πρώτες τάξεις κιόλας του δημοτικού σχολείου, πολλές φορές είναι μια επώδυνη, αλλά απελευθερωτική, διαδικασία για τον καθένα. Το να κατανοείς την ανθρώπινη, άρα ατελή, διάσταση στην προσωπικότητα ενός ήρωα που έχεις μάθει να τιμάς άκριτα πριν καν ακόμα καταλάβεις τι σημαίνει πατρίδα, είναι μια αργή διαδικασία ωρίμανσης. Αυτό μας το προσφέρουν, κυρίως, τα καλά ιστορικά βιβλία, τα οποία δίνουν μέσα από πολύχρονη έρευνα μια πολυπρισματική οπτική των ιστορικών γεγονότων. Ένα τέτοιο βιβλίο, προϊόν δεκαετούς έρευνας σε ψηφιοποιημένα αρχεία, το οποίο στηρίζεται στην μελέτη και διασταύρωση πληροφοριών και ανίχνευσης αδημοσίευτων πηγών, είναι το πολύ σημαντικό βιβλίο που έγραψε ο -Έλληνας πια- Μαρκ Μαζάουερ για τον εθνικό αγώνα ανεξαρτησίας των Ελλήνων.
Οι αρετές του βιβλίου και τα τρωτά σημεία του
Στα ατού του βιβλίου είναι η ικανότητα που διαθέτει ο Μαζάουερ να γράφει ιστορικά βιβλία που διαβάζονται ευχάριστα σαν μυθιστόρημα, χωρίς όμως να χάνουν τα γραπτά του την ικανότητα να φωτίζουν την αμφισημία του κόσμου και την πολυπλοκότητα των ιστορικών πεπραγμένων. Ο συγγραφέας, είναι ένας συναρπαστικός αφηγητής, καθόλου άκαμπτος, ξύλινος και βαρετά ακαδημαϊκός. Έχει φλεγματικό χιούμορ, είναι σύγχρονος και η γραφή του το ίδιο, αποτυπώνει ότι ζει σε έναν μοντέρνο κόσμο καταφέρνοντας να θέτει βαριά ζητήματα με έναν ανάλαφρο λόγο χωρίς να χάνει το συναίσθημα. Ακούγεται σαν επιδέξια πιρουέτα σε σόου καλλιτεχνικoύ πατινάζ κι όμως έτσι καταφέρνει να σπάει τον πάγο με τον αναγνώστη του και να τον παρασύρει σε μια αφήγηση που γίνεται ολοένα και πιο συναρπαστική. Ο τρόπος που έχει ο Μαζάουερ για να αφηγείται ακόμα και τα πιο σκληρά γεγονότα δίνει στο βιβλίο τη δυνατότητα να φτάσει σε περισσότερα χέρια, πράγμα πολύ χρήσιμο για ένα ιστορικό ανάγνωσμα. Η αφήγηση που ακολουθεί ο συγγραφέας εδώ δεν είναι μια γραμμική εξιστόρηση των ιστορικών γεγονότων, αλλά μια κινηματογραφικού τύπου αφήγηση που εξοικονομεί χρόνο, σελίδες, κόπο από τον αναγνώστη, εστιάζοντας στα βασικά. Ενδεχομένως αυτό να δημιουργεί ένα ζήτημα συνοχής στο βιβλίο, αλλά έτσι και αλλιώς είναι εμφανές ότι ο Μαζάουερ δεν ήθελε να γράψει ένα βιβλίο καταγραφής γεγονότων, που θα κούραζε και θα έκανε μεγάλες κοιλιές, αλλά ένα βιβλίο που αφηγείται τα κυριότερα κομμάτια της Ελληνικής Επανάστασης με στόχο, κυρίως, να τονίσει τους συσχετισμούς και να φωτίσει τις συνάψεις και τις υπόγειες διασυνδέσεις των πολλών και διαφορετικών προσώπων που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην έκβαση της επανάστασης. Ο Μαζάουερ συνεπώς δεν έγραψε ένα ακόμα ιστορικό βιβλίο για την επανάσταση, αλλά ένα βιβλίο για το πώς η Ελληνική Επανάσταση έπαιξε σημαντικό ρόλο στη γέννηση ενός καπιταλιστικού κόσμου όπου τα κράτη-έθνη θα έπαιρναν τη θέση των αυτοκρατοριών.
Ο Μαζάουερ αφηγούμενος πολυπρισματικά τα γεγονότα δίνει μια αίσθηση της εποχής σαν ζωγράφος που επιμένει στις λεπτομέρειες , φωτίζει τους συσχετισμούς των πεπραγμένων, τις αλληλουχίες των γεγονότων, τονίζει τη σημασία του τυχαίου, αλλά και φέρνει στην επιφάνεια με οξυδέρκεια την αμφισημία και την αντιφατικότητα των ηρώων του '21, που πότε ήταν ατρόμητοι σαν γίγαντες και πότε ήταν αδύναμοι σαν άνθρωποι με σάρκα και οστά, με αδυναμίες και ελαττώματα.
Όπως εξηγεί ο συγγραφέας η Ελληνική Επανάσταση δεν ήταν ένα ενιαίο γεγονός, όπως θεωρείται από τις μονοσήμαντες οπτικές της εθνικής μυθολογίας, αλλά μια διαδοχή γεγονότων που συχνά βρίσκονταν το ένα κόντρα στο άλλο. Έτσι, το βιβλίο είναι ακριβώς αυτό: μια διαδοχή γεγονότων που όλα μαζί συνθέτουν έναν πολυπρόσωπο πίνακα σαν αυτό του Γάλλου ζωγράφου Τεοντόρ Λεμπλάν που κοσμεί το εξώφυλλο της ελληνικής έκδοσης.
Ο Αμερικανός ιστορικός του πανεπιστημίου του Yale, Alan Mikhail, σε μια κριτική του για το βιβλίο που δημοσιεύθηκε στους New York Times, αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα του έργου του Μαζάουερ, αλλά τονίζει ότι το βιβλίο παρουσιάζει τους Οθωμανούς πολύ μονοσήμαντα και μονοδιάστατα, υποτιμώντας τo ρόλο τους στην μακραίωνη πολιτισμική συνύπαρξη των πολλών διαφορετικών λαών -Ελλήνων, Αλβανών, Αράβων, Σέρβων κ.ά.- της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Το βιβλίο ξεκίνησε να γράφεται μέσα στην κρίση του 2011
Τι οδήγησε όμως τον Μαζάουερ, από την άλλη άκρη της Γης, να αρχίσει να ξεψαχνίζει αρχεία για να ανακαλύψει κρυμμένους θησαυρούς και ιστορικά ντοκουμέντα ώστε να αφηγηθεί τις περιπέτειες ενός έθνους σε μια μικρή κουκκίδα γης στη Μεσόγειο που αναζητούσε την ταυτότητά του μέσα στη χοάνη των Βαλκανιών, κάτω από την σκιά του Σουλτάνου της αχανούς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Όπως γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου του: «Άρχισα να δουλεύω αυτό το βιβλίο πριν από µία δεκαετία, εν µέσω της παγκόσµιας κρίσης χρέους που έθεσε την οικονομία της Ελλάδας υπό διεθνή επιτήρηση. Εκείνο τον καιρό φαινόταν ότι το τίμημα για την παραμονή της Ελλάδας στην Ευρωζώνη μπορούσε κάλλιστα να είναι η απώλεια της ανεξαρτησίας της. Ζούσε άραγε η Ευρώπη το τέλος του κυρίαρχου εθνικού κράτους; Τι ήταν στ’ αλήθεια η ανεξαρτησία και τι είχε σημάνει για μια χώρα σαν την Ελλάδα; Τέτοια ερωτήματα με ώθησαν να πάω πίσω, στην εποχή όπου τόσο η Ελλάδα όσο και η Ευρώπη άρχιζαν να ενστερνίζονται τη μορφή του έθνους-κράτους. Το 1821 ο πόθος της ελευθερίας ήταν μακραίωνος, αλλά η επιδίωξη να ασκείται η ελευθερία μέσα από μια εθνική κυβέρνηση που θα διοικεί στο όνομα του λαού της ήταν καινούργια. Ήθελα να καταλάβω πώς είχε γεννηθεί αυτή η επιδίωξη, και ιδιαίτερα πώς η εθνική χειραφέτηση βρέθηκε, από την πρώτη κιόλας στιγμή, συνυφασμένη με τον καπιταλισμό υπό τη μορφή ξένων δανείων, διεθνούς χρέους και χρηματιστικής κερδοσκοπίας».
Ο Μαρκ Μαζάουερ στην Αθήνα
Ο σπουδαίος Βρετανός ιστορικός του πανεπιστημίου Columbia, Μαρκ Μαζάουερ, που το 2021 πολιτογραφήθηκε τιμητικά Έλληνας, επισκέφθηκε εχθές, Παρασκευή 28/01, τη χώρα μας για τις ανάγκες της παρουσίασης του βιβλίου του στο αμφιθέατρο του Πολεμικού Μουσείου. Η εκδήλωση, την οποία συντόνισε ο δημοσιογράφος Παύλος Τσίμας, είχε τρεις βασικούς ομιλητές: την ιστορικό, πρύτανη του Παντείου πανεπιστημίου, Χριστίνα Κουλούρη, τον Καθηγητή Οικονομικής & Κοινωνικής Ιστορίας στο ΕΚΠΑ, Κώστα Κωστή και την Διευθύντρια ΙΜΣ/ΙΤΕ και καθηγήτρια Ναυτιλιακής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τζελίνα Χαρλαύτη. Στην πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίαση του βιβλίου, η οποία έγινε παρουσία της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελαροπούλου, απηύθυνε μήνυμα μέσω ενός ολιγόλεπτου βίντεο και ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, καταθέτοντας ως αναγνώστης τη δική του εμπειρία από την ανάγνωση του βιβλίου του Μαρκ Μαζάουερ.
Δείτε το βίντεο της παρουσίασης του νέου βιβλίου του Μαρκ Μαζάουερ «Η Ελληνική Επανάσταση» (εκδ. Αλεξάνδρεια)