Το «σύνδρομο νυχτερινού θανάτου» -που έγινε μέχρι και ταινία με τον τίτλο «Εφιάλτης στο δρόμο με τις λεύκες»- είναι αληθινό και πολλοί άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι, στον ύπνο τους, με τις φοβίες τους. Ενδεχομένως και με θανάσιμο τρόπο...
Το καλοκαίρι του 1983, ο Ιάπωνας ιατροδικαστής Ikuo Ishiyama δεν μπορούσε να σταματήσει να σκέφτεται ένα ανατριχιαστικό μοτίβο μεταξύ των ασθενών του. Ήταν νεκροί, αλλά δεν ήταν αυτό που τον ανησυχούσε.
Ως ειδικός ιατροδικαστής στο Πανεπιστήμιο του Τόκιο, ο Ishiyama είχε συνηθίσει να βλέπει πτώματα. Ωστόσο, αυτά τα θύματα, που ήταν εκατοντάδες, είχαν παρόμοιο θάνατο.
«Τα συμπτώματα είναι τα ίδια», δήλωσε προ ετών στους Los Angeles Times. «Νέοι άνδρες χωρίς ιατρικά προβλήματα πεθαίνουν ουσιαστικά με τον ίδιο τρόπο και χωρίς προειδοποίηση». Ποιος τρόπος ήταν αυτός; Αυτή μπορεί να είναι η πιο μυστηριώδης λεπτομέρεια: Όλα τα θύματα πέθαναν στον ύπνο τους.
Η ανησυχία του Ishiyama αυξήθηκε όταν άκουσε για παρόμοιους θανάτους στην άλλη άκρη του κόσμου, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκεί το ονόμαζαν «σύνδρομο νυχτερινού θανάτου», αλλά οι συνθήκες ήταν εξίσου ανησυχητικές. «Πέθαιναν τις πρώτες πρωινές ώρες», έγραψε η επιστημονική δημοσιογράφος Alice Robb στο βιβλίο της «Why We Dream», «ξαπλωμένοι ανάσκελα, με ένα βλέμμα τρόμου στα μάτια τους, σαν να είχαν δει τον χειρότερο εφιάλτη».
Μέχρι σήμερα, η ακριβής αιτία του θανάτου τους συνεχίζει να αποτελεί μυστήριο. Αλλά ένας ανθρωπολόγος του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, ο οποίος πέρασε μια δεκαετία μελετώντας το φαινόμενο, υποστήριξε ότι τα θύματα υπέστησαν καρδιακή ανακοπή λόγω αυτού που η Robb περιγράφει ως «στρες και απόλυτο τρόμο».
Η γέννηση του Φρέντι Κρούγκερ
Η είδηση του φαινομένου εξαπλώθηκε εκείνο τον χειμώνα του 1983-84. Τελικά, τα νέα έφτασαν σε έναν Αμερικανό απόφοιτο ψυχολογίας, τον μετέπειτα σκηνοθέτη Wes Craven. Η ιστορία ενέπνευσε τον Κρέιβεν να δημιουργήσει ένα νέο είδος «κακού» για την ταινία τρόμου του 1984 «A Nightmare on Elm Street» -τον διαβόητο Φρέντι Κρούγκερ που σκότωνε τα θύματά του στα όνειρά τους.
Ο Φρέντι Κρούγκερ δεν είναι αληθινός -ασφαλώς. Ακριβώς επειδή ο Φρέντι είναι φανταστικός, αυτό δεν σημαίνει ότι οι εφιάλτες είναι ακίνδυνοι. «Δεν νομίζω ότι υπάρχει καμία αντίφαση μεταξύ του να είσαι ρεαλιστής και να πιστεύεις ότι τα όνειρα μπορούν να έχουν έναν πολύ πραγματικό αντίκτυπο στη ζωή μας και στη σωματική και ψυχική μας υγεία», λέει η Robb.
«Ξέρουμε ότι οι εφιάλτες μας μάς επηρεάζουν σωματικά -τον καρδιακό ρυθμό, προκαλώντας εφίδρωση κ.λπ. Και μπορούν να διαταράξουν την ποιότητα του ύπνου μας, η οποία προφανώς μπορεί να έχει επιπτώσεις σε όλα τα συστήματά μας».
Απρόβλεπτοι και αδυσώπητοι
Το να υποφέρετε από εφιάλτες αρκετά σοβαρούς ώστε να προκαλούν συμπτώματα όπως αϋπνία, στρες, άγχος και γνωστικές διαταραχές είναι μια κατάσταση γνωστή ως «διαταραχή του νυχτερινού ύπνου».
Η Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ εκτιμά ότι έως και το 7% του πληθυσμού των ΗΠΑ υποφέρει από σοβαρούς εφιάλτες. Για τα παιδιά, ο αριθμός αυτός θα μπορούσε να φτάσει το 20%. Αλλά και για τον ευρύτερο πληθυσμό, οι εφιάλτες είναι ένα τακτικό φαινόμενο που μας στοιχειώνει, προκαλώντας άυπνες νύχτες.
Αυτό που κάνει τους εφιάλτες μας τόσο τρομακτικούς δεν είναι τα τέρατα που τους κατοικούν, είναι το ίδιο το φαινόμενο του εφιάλτη. Ελέγχονται από το μυαλό μας -και η ικανότητα του μυαλού μας για να δημιουργεί συνθήκες φόβου είναι, ουσιαστικά, ατελείωτη.
Οι εφιάλτες είναι απρόβλεπτοι, είναι αδυσώπητοι, παίζουν με τις αδυναμίες μας - ποιος είναι καλύτερος για να μας τρομοκρατήσει από το ίδιο μας το υποσυνείδητο; Αλλά, το χειρότερο απ' όλα: στους εφιάλτες μας είμαστε παθητικά θύματα. Στους εφιάλτες μας είμαστε αβοήθητοι.
Δεν είμαστε πλέον αβοήθητοι απέναντι στα «τέρατα του ύπνου»
Τα τελευταία χρόνια, μια μικρή αλλά αφοσιωμένη συλλογή ερευνητών και νευροεπιστημόνων σε όλο τον κόσμο διερευνούν πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα συγκεκριμένο σύνολο δεξιοτήτων ύπνου για να ανακτήσουμε τον έλεγχο του μυαλού μας κατά τη διάρκεια του ύπνου και να... ορθώσουμε το ανάστημά μας απέναντι στα τέρατα που μας βασανίζουν. Με άλλα λόγια, μας μαθαίνουν πώς μπορούμε να καταπολεμήσουμε τους εφιάλτες μας, ειδικά εκείνους που μετά θυμόμαστε, ενώ ξυπνάμε (άρα ανήκουν στην κατηγορία των διαυγών ονείρων).
Και όλα αυτά, παρά το γεγονός ότι ο ίδιος ο ύπνος παραμένει μια από τις λιγότερο κατανοητές διαδικασίες του ανθρώπινου σώματος από την ιατρική επιστήμη. Οι επιστήμονες δεν αναγνώρισαν καν τον ύπνο REM, όταν συμβαίνουν τα περισσότερα όνειρα, μέχρι το 1953. Μόνο στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ο ερευνητής Stephen LaBerge απέδειξε ότι τα διαυγή όνειρα [lucid dreams] ήταν πραγματικά.
Αλλά ακόμη και με τα διαυγή όνειρα να έχουν αποδειχθεί περίτρανα, παραμένουν ένα αμφιλεγόμενο θέμα ανάμεσα στους νευροεπιστήμονες. Αυτός ο σκεπτικισμός μπορεί επίσης να αντανακλά τη σχετική σπανιότητα του διαυγούς ονείρου. Μόνον ένας στους 10 ανθρώπους βλέπει τακτικά διαυγή όνειρα. Και αν πρόκειται να κατανοήσουμε τη διαύγεια, τον ύπνο και ολόκληρο τον εγκέφαλό μας σε βαθύτερο επίπεδο, θα ήταν ευεργετικό να κάνουμε περισσότερους ανθρώπους να ελέγχουν τα όνειρά τους και να κατακτήσουν τους εφιάλτες τους.
Τεχνικές διαύγειας
«Αν μπορείτε να γίνετε "διαυγείς" κατά τη διάρκεια ενός εφιάλτη, μπορείτε να αλλάξετε την αντίδρασή σας ή να κάνετε κάτι που σας ενδυναμώνει σε πραγματικό χρόνο και να βελτιώσετε την ικανότητά σας να αντιμετωπίσετε τον εφιάλτη» δήλωσε στο BBC ο Denholm Aspy, ερευνητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αδελαΐδας.
Η έρευνα υποστηρίζει αυτόν τον ισχυρισμό. Μια προκαταρκτική μελέτη που συνυπογράφτηκε το 2003 από τον Victor Spoormaker από το Ινστιτούτο Ψυχιατρικής Max Planck διαπίστωσε ότι η θεραπεία των διαυγών ονείρων (LDT) είναι «αποτελεσματική στη μείωση της συχνότητας των εφιαλτών» και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «μια μόνο δίωρη συνεδρία LDT οδήγησε σε μια μέτρια αλλά σημαντική μείωση».
Πώς ακριβώς όμως μαθαίνουμε να αντιμετωπίζουμε τους εφιάλτες μας; Οι απαντήσεις κυμαίνονται από το να συνειδητοποιήσουμε απλώς ότι ονειρευόμαστε και έτσι να νιώθουμε μικρότερη απειλή, μέχρι το να ξεφύγουμε από τον όποιο δαίμονα έχει δημιουργήσει το υποσυνείδητό μας, μέχρι να τον αντιμετωπίσουμε κατά μέτωπο. Ακούγεται πολύ καλό για να είναι αληθινό. Θα μπορούσατε πραγματικά να πολεμήσετε τους δαίμονές σας;
Εργαστήριο Καταπολέμησης Εφιαλτών
Υπάρχει καλύτερο μέρος για να μάθετε περισσότερα για την αντιμετώπιση των ονείρων από την Αυστρία, την πατρίδα του Σίγκμουντ Φρόιντ; Η Brigitte Holzinger, ψυχοθεραπεύτρια στο Ιατρικό Πανεπιστήμιο της Βιέννης, εξηγεί ότι ένα από τα πιο κρίσιμα βήματα για να κατακτήσουμε τους εφιάλτες μας είναι να τους κατανοήσουμε εξαρχής.
«Είναι πολύ σημαντικό το άτομο να καταλάβει τι κάνουμε και να κατανοήσει τι συμβαίνει όταν ονειρευόμαστε», λέει η Holzinger. «Έχουμε μεγαλώσει με την αντίληψη ότι τα όνειρά μας δεν έχουν πολύ μεγάλη σχέση με εμάς και ότι δεν έχουμε καμία επιρροή πάνω τους. Αυτό δεν είναι η αλήθεια. Η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για τις εσωτερικές μας εικόνες. Και ως εκ τούτου μπορούμε να τα επηρεάσουμε. Έχουμε επιρροή και τα επηρεάζουμε συνεχώς».
Η Holzinger, η οποία ίδρυσε το ινστιτούτο Sleep Coaching της Αυστρίας, διδάσκει στους ασθενείς της τους τρόπους για να τους μετατρέψει σε «πολεμιστές που μάχονται τους εφιάλτες» -και όλα αυτά προκειμένου να κοιμούνται καλά. «Ενημερώνω τους ασθενείς μου για το γεγονός ότι αυτό για το οποίο μιλάμε τώρα θα έχει ήδη επίδραση στο όνειρο», λέει. «Δουλεύετε ήδη με τον εφιάλτη σας ακριβώς επειδή μιλάμε γι' αυτόν».
Η αύξηση της συνειδητότητας
Η απλή αύξηση της καθημερινής σας επίγνωσης είναι ένα θεμελιώδες εργαλείο για την επίτευξη διαύγειας. Το Ινστιτούτο Πλανκ χρησιμοποίησε ανάλογες τεχνικές στη μελέτη του 2003, ζητώντας από εθελοντές να «σκοπεύουν» να αποκτήσουν αυτογνωσία στον επόμενο εφιάλτη τους.
Οι συμμετέχοντες ενθαρρύνονταν να επιλέξουν οι ίδιοι ένα όμορφο και εποικοδομητικό τέλος στο όνειρό τους. Μια άλλη τεχνική προτείνει να κάνετε παύσεις κατά τη διάρκεια της ημέρας και να ρωτάτε τον εαυτό σας αν ονειρεύεστε [αυτό ακούγεται πολύ... Inception].
Όλα αυτά τα βήματα αποτελούν μέρη αυτής της συνειδητοποίησης. Η Holzinger, για παράδειγμα, βάζει τους μαθητές της να κρατούν ημερολόγιο ονείρων.
Πώς διώχνεις τον Φρέντι;
Η επίγνωση των ονείρων μας είναι ωραία και καλή, αλλά πώς τη χρησιμοποιείς για να στείλεις τον Φρέντι Κρούγκερ πίσω στην κόλαση; Το 2019, μια ομάδα που έγραψε στο Frontiers in Science εξέτασε διάφορες προσπάθειες για τον έλεγχο των εφιαλτών. Μια καθιερωμένη τεχνική είναι γνωστή ως «LDT» [Lucid Dreaming Therapy - Θεραπεία Διαυγούς Ονείρου].
Η θεραπεία διαυγούς ονείρου είναι μια ειδική μέθοδος της θεραπείας πρόβας με εικόνες [Imagery Rehearsal Therapy]. Ο άνθρωπος που ονειρεύεται έχει συνείδηση κατά τη διάρκεια του ονείρου του και μπορεί να το διαμορφώσει. Κατά συνέπεια, το άγχος μειώνεται, η δυνατότητα ελέγχου αυξάνεται, οι προσδοκίες αλλάζουν, γεγονός που θα επηρεάσει τη συχνότητα των εφιαλτών.
Αρκετές μελέτες έχουν δείξει σημαντικά αποτελέσματα με τη θεραπεία των διαυγών ονείρων. Δύο μελέτες δείχνουν μείωση της συχνότητας των εφιαλτών μετά από μόλις 12 εβδομάδες και μία μελέτη δείχνει, στο 80% των περιπτώσεων, πλήρη εξαφάνιση των εφιαλτών μετά από ένα χρόνο. Παρόλο που οι μελέτες αυτές έδειξαν την αποτελεσματικότητα αυτής της θεραπείας στη μείωση της συχνότητας των εφιαλτών σε ασθενείς από το γενικό πληθυσμό, μέχρι στιγμής τα στοιχεία για αυτή τη θεραπεία είναι ακόμη αδύναμα.
Η Robb πάντως δεν συμμερίζεται τη μετριπάθεια και δηλώνει πιο ενθουσιώδης: σημειώνει μια μελέτη του 2006 που διαπίστωσε ότι η LDT βοήθησε στη μείωση των εφιαλτών κατά πάνω από 15%: «Εξασκήθηκαν στο να ξαναγράψουν τα όνειρά τους, επινοώντας νέα φινάλε σε αυτά στα οποία απέσπασαν ξανά τον έλεγχο από τους δαίμονές τους και απέτρεψαν τους συνήθεις τρόμους», γράφει στο βιβλίο της.
Γράφοντας στο Slate, ο συγγραφέας Mason Currey περιέγραψε τη δική του εμπειρία με αυτές τις δεξιότητες, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης τους για να απογειωθεί στον ουρανό και να πετάξει μακριά από δύο αγνώστους που τον καταδίωκαν (ένα κοινό θέμα στους εφιάλτες τους).
Η Robb παρέχει επίσης την περίπτωση ενός φίλου της, συγγραφέα, που υπέφερε από έναν ανατριχιαστικό επαναλαμβανόμενο εφιάλτη, στον οποίο ένας άγνωστος στεκόταν έξω από το παράθυρό του και απειλούσε να τον σκοτώσει.
«Έπειτα από αρκετά λεπτά, ο άγνωστος εισέβαλε στο σπίτι και άρχισε να τον απειλεί με ένα όπλο. Ο συγγραφέας, ωστόσο, κατάφερε να αλλάξει την οπτική του γωνία. Όταν ο άνδρας άρχισε να πυροβολεί» λέει η Robb, ο συγγραφέας συνειδητοποίησε ότι οι σφαίρες δεν τον έβλαπταν. Ήταν μόνο ένα όνειρο. Και ο συγκεκριμένος εφιάλτης δεν επανήλθε ποτέ».
Η περίπτωση της «κυρίας L.»
Η Holzinger, σε μια μελέτη του 2021, μοιράστηκε ένα παράδειγμα για την «κυρία L.», η οποία κακοποιήθηκε ως παιδί και μετά από έναν δυστυχισμένο γάμο που κατέληξε σε διαζύγιο. Μετά το διαζύγιο καταδιώχθηκε και απειλήθηκε από τον πρώην σύζυγό της, ο οποίος απαιτούσε να επιστρέψει σε αυτόν, απειλώντας την μάλιστα με ένα όπλο στο κεφάλι της. Η παθούσα τελικά ξέφυγε από τον πρώην της, αλλά λίγο καιρό αργότερα άρχισε να βλέπει τρομακτικούς εφιάλτες, «στους οποίους ο πρώην σύζυγός της την καταδίωκε και την απειλούσε» - άσχημοι εφιάλτες, οι οποίοι συνέβαιναν αρκετές φορές μέσα στην εβδομάδα.
Η ομάδα της Holzinger βοήθησαν την κυρία L. να αναπτύξει στρατηγικές που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει στον εφιάλτη αφού αυτός γίνει διαυγής. Η ομάδα τής πρότεινε να δοκιμάσει να «κοιτάξει απευθείας αυτό που συμβαίνει» για να εξετάσει το ίδιο το «τέρας».
Μετά από πολλαπλές ανεπιτυχείς αντιπαραθέσεις, η κ. L. έγραψε στο ημερολόγιό της στις 3 Μαρτίου 2009:
«Ο πρώην μου με κυνήγησε με ένα ταξί. Αυτή τη φορά το αιχμηρό όπλο ήταν υπερμεγέθες. Με ένα σαδιστικό χαμόγελο φώναξε ότι θα με σκοτώσει. Εγώ του φώναξα ότι δεν πρέπει να το κάνει. Έτρεξα προς μια κατηφορική πλαγιά, εκείνος σκόνταψε και έπεσε στο λόφο. Κοίταξα αλλά δεν μπορούσα να τον δω πια. Το ταξί και αυτός είχαν εξαφανιστεί. Ξύπνησα, αυτή τη φορά όχι τρομαγμένη, αλλά κάπως ανακουφισμένη».
Η κυρία αυτή δεν έγινε κάποιο είδος «πολεμιστή των ονείρων» κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Οι εφιάλτες δεν σταμάτησαν καν. Αλλά το αποτέλεσμα δεν ήταν πλέον εκτός του ελέγχου της. Όπως το έθεσε η Holzinger, «η πλοκή του εφιάλτη άλλαξε ριζικά».
Στο μεταξύ, οι εφιάλτες συνεχίζουν να μας ταλαιπωρούν. Ίσως όχι στο βαθμό που φοβόταν ο Ishiyama και σίγουρα όχι στο βαθμό που θέλει ο Freddy Krueger, αλλά ένα πραγματικό πρόβλημα παρ' όλα αυτά.
Ευτυχώς όμως, όπως μας υπενθυμίζει η Holzinger, ενώ το ίδιο μας το μυαλό μπορεί να είναι η πηγή του φόβου, είναι επίσης το «κλειδί» για να τον ξεπεράσουμε. «Θέλω οι ασθενείς μου να συνειδητοποιήσουν ότι έχουν πάντα μια επιλογή το τι θα κάνουν. Το να έχεις επίγνωση ότι έχεις επιλογή είναι πολύ σημαντικό, ιδίως όταν νιώθεις ανίσχυρος».