Η μοναδική συνάντηση ανάμεσα σε δύο γίγαντες της λογοτεχνίας, τον Μαρσέλ Προυστ και τον Τζέιμς Τζόις, έγινε πριν από περίπου εκατό χρόνια, στις 18 Μαϊου 1922, λίγους μήνες πριν τον πρόωρο θάνατο του Προυστ.
Ένας βρετανός μαικήνας, ο Sydney Schiff, ο οποίος μάλιστα έγινε αργότερα και μεταφραστής του Προυστ στα αγγλικά, και η γυναίκα του Violet, βαθύπλουτοι Εβραίοι και λάτρεις της τέχνης, της μουσικής και λογοτεχνίας, παρέθεσαν το 1922 ένα μεγάλο δείπνο, σε ένα σαλόνι του πολυτελούς ξενοδοχείο Majestic του Παρισιού. Αφορμή ήταν η παράσταση του διάσημου Ρώσου συνθέτη Ιγκόρ Στραβίνσκι, «Αλεπού», την οποία ερμήνευσαν υπό την καθοδήγηση του Σερζ ντε Ντιαγκίλεφ, τα ρωσικά μπαλέτα, στην Οπερα του Παρισιού, μπροστά σε ένα εκστασιασμένο κοινό.
Την βραδιά στο Majestic διοργάνωσε ο διάσημος Ντιαγκίλεφ, και το δείπνο ήταν προς τιμήν του. Σαράντα περίπου άτομα ήταν καλεσμένα εκείνο το βράδυ, είτε από τον Ντιαγκίλεφ, είτε από τους Schiff: κοσμικές κυρίες (όπως η πριγκίπισσα Edmond de Polignac, η οποία είχε παραγγείλει το μπαλέτο στον Στραβίνσκι), ένας απίθανος κύκλος Ρώσων εμιγκρέδων (χορευτών, μουσικών, ζωγράφων), ο ίδιος ο Στραβίνσκι, ο Πάμπλο Πικάσο (ο οποίος είχε εργαστεί για το ντεκόρ των ρωσικών μπαλέτων). Κάποιες πηγές αναφέρουν ότι ήταν καλεσμένη και η Κοκό Σανέλ, αν και η λίστα των προσκεκλημένων δεν είναι γνωστή. Εν ολίγοις, η αφρόκρεμα της διανόησης και τέχνης της εποχής πήγε εκείνο το βράδυ στο Majestic: ο Ντιαγκίλεφ, ο Στραβίνσκι, ο Μαρσέλ Προυστ, ο Τζέιμς Τζόις, ο Πάμπλο Πικάσο.
Ήταν μια εξαιρετικά δημιουργική εποχή για το Παρίσι, λογοτέχνες, ζωγράφοι και καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο ζούσαν στην Πόλη του Φωτός και μεγαλουργούσαν.
Φαίνεται πως ο Τζόις έφτασε νωρίς στο Majestic, την ώρα που σερβίριζαν τον καφέ, ντυμένος με απογευματινό κοστούμι διότι δεν διέθετε βραδινό ένδυμα. Κάθησε βαρύθυμος σε μια γωνία και αφοσιώθηκε σιωπηλά σε ένα μπουκάλι σαμπάνια. Ο Προυστ, από την πλευρά του, εμφανίστηκε στη μια και μισή το πρωί, χλωμός, με μαύρους κύκλους στα μάτια, πολυτελώς ντυμένος, με λούτρινο παλτό. Παρά την αρρώστεια που τον κατέτρωγε (χρόνιο άσθμα) δεν μπορούσε να χάσει τη βραδιά που θα ήταν εξάλλου από τις τελευταίες της ζωής του.
H α-φωνία
Σε αυτή την μοναδική τους συνάντηση ο Προυστ και ο Τζόις δεν βρήκαν απολύτως τίποτα να πουν μεταξύ τους και σε αυτό συγκλίνουν όλες οι πηγές. Αλαζονεία, αμηχανία ανάμεσα σε δύο κορυφαίες προσωπικότητες της λογοτεχνίας; Ο Προυστ ήταν ο συγγραφέας του 20ού αιώνα με τη μεγαλύτερη επιρροή, διάσημος κυρίως για το μυθιστόρημά του «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο». Ο κορυφαίος Ιρλανδός Τζέιμς Τζόις είχε μόλις εκδώσει το διασημότερο ίσως μυθιστόρημά του, «Οδυσσέας». Ζούσε από το 1914 στο Παρίσι, έπειτα από πρόσκληση του ποιητή Έζρα Πάουντ, όπου και παρέμεινε για είκοσι περίπου χρόνια, ως το 1940.
Η συνάντηση Προυστ-Τζόις υπήρξε ένα φιάσκο και έχουν χυθεί τόνοι μελάνης για αυτό το δείπνο. Υποτίθεται ότι αρχικά ο ένας παραπονέθηκε για το στομάχι του και ο δεύτερος για τη μυωπία του. Ούτε μια λέξη για την λογοτεχνία.
Παρότι η βραδιά δόθηκε προς τιμήν του Ντιαγκίλεφ, ο βασικός στόχος του ζεύγους Schiff για την βραδιά στο Majestic ήταν να παρουσιάσει τον Προυστ στον Τζέιμς Τζόις, του οποίου το βιβλίο Οδυσσέας είχε εκδοθεί τρεις μήνες νωρίτερα. Κρυφός πόθος ήταν βέβαια να βάλουν τα δύο ιερά τέρατα στον ίδιο χώρο, ελπίζοντας να προκύψει κάποιο θαύμα από την σύντομη συνάντησή τους: μια εκκεντρική σκέψη ή φράση, μια συγκλονιστική στιχομυθία, η γέννηση μιας μεγάλης φιλίας. Το ντεκόρ, πάντως, είχε στηθεί στο Majestic, για την ιδανική συνάντηση δύο μεγάλων ανδρών.
«Μόνο η λέξη Όχι»
Ο Τζόις και ο Προυστ δεν μπόρεσαν να σταθούν στο ύψος της ιστορικής περίστασης. Δεν υπήρξε ιδιοφυής συνομιλία και οι δύο συγγραφείς δεν ξανασυναντήθηκαν ποτέ. Πολλοί έγραψαν στη συνέχεια για την φανταστική ή πραγματική συζήτησή τους. Ο βρετανός Davenport-Hines, ο οποίος έκανε και την πιο αξιόπιστη καταγραφή του μυθικού δείπνου, στο βιβλίο του «Ο Προυστ στο Majestic», κατέγραψε έξι διαφορετικές εκδοχές της σύντομης συνομιλίας τους και μάλλον η πιο αληθινή ήταν η εκδοχή που έδωσε ο ίδιος ο Τζόις στον φίλο του Frank Budgen:
«Η συζήτησή μας περιείχε μόνο τη λέξη «όχι». Ο Προυστ με ρώτησε αν γνώριζα έναν δούκα. Του απάντησα όχι. Η οικοδέσποινα ρώτησε τον Προυστ αν είχε διαβάσει το άλφα ή το βήτα μέρος της Οδύσσειας και απάντησε όχι. Και ούτω καθεξής. Ήταν μια πραγματικά αβάσταχτη κατάσταση».
Γύρω από το τραπέζι κάθονταν επίσης ο Πικάσο (ο οποίος έπληττε, σύμφωνα με τις πηγές) και ο Στραβίνσκι, ο οποίος είπε στον Προυστ «Μισώ τον Μπετόβεν!».
Έτσι, η πιο αξιοσημείωτη συνάντηση της παγκόσμιας λογοτεχνίας κατέληξε σε ένα φιάσκο, μπαίνοντας στο πάνθεον των αποτυχημένων ραντεβού μεταξύ διασήμων. Ο κόσμος της τέχνης βρίθει αποτυχημένων συναντήσεων: μια από αυτές είναι όταν ο Μπραμς αποκοιμήθηκε μπροστά στον Λιστ. Ίσως ο αμοιβαίος θαυμασμός ή σνομπισμός παραλύει τους διάσημους συνομιλητές. Υπάρχει και η ιστορία για την περίφημη συνάντηση του σκηνοθέτη Μπέργκμαν με τον Γούντι Αλεν, στη Νέα Υόρκη, στην οποία και οι δύο έπαθαν αφωνία. «Οι δύο ιδιοφυίες έμειναν χωρίς να μπορούν να πουν μια λέξη. Η γυναίκα του κι εγώ υποχρεωθήκαμε να μιλάμε για να ζωντανέψει κάπως το δείπνο. Ο Ινγκμαρ και ο Γούντι αντάλλαξαν μόνο ένα χαμόγελο λέγοντας: «Πόσο ωραία συνομιλούν αυτές οι δύο υπέροχες κυρίες». Εκείνοι δεν μίλησαν καθόλου μεταξύ τους», έχει περιγράψει η διάσημη πρωταγωνίστρια του Μπέργκμαν, Λιβ Ούλμαν.
Τι έγραψε ο Μπερνάρ Ανρί Λεβί για το δείπνο στο Majestic
Το 2010 ο Μπερνάρ Ανρι Λεβί έγραφε σε άρθρο του στο γαλλικό περιοδικό Le Point για το διαβόητο δείπνο στο Majestic: ««Σχετικά με τον Προυστ υπάρχουν τρεις «σκηνές» που έχουν τραβήξει το ενδιαφέρον μου και επιβεβαιώνουν τη θεωρία ότι μεγάλοι συγγραφείς μένουν τυφλοί μπροστά στο έργο των συγχρόνων τους. Ο φιλόσοφος Ανρί Μπεργκσόν , για παράδειγμα, το καλύτερο που είχε να πει για τον Προυστ είναι πως τον έκανε να ανακαλύψει τις ωτασπίδες! Ο σουρεαλιστής Αντρέ Μπρετόν που διόρθωνε για λογαριασμό των εκδόσεων Gallimard τον τόμο «Η μεριά του Γκερμάντ» του έργου του, σχολίαζε την «λογοδιάρροια» στο έργο του Προυστ, αποδεικνύοντας ότι δεν είχε αντιληφθεί πως επρόκειτο για έναν κορυφαίο συγγραφέα. Και βεβαίως, η αποτυχημένη συνάντηση, στις 22 Μαίου 1922, δηλαδή λίγους μήνες πριν τον θάνατο του Προυστ, με το άλλο τέρας της λογοτεχνίας, τον Τζόις. Ε, λοιπόν, σε αυτή την τρίτη σκηνή, μέσα στις λίγες ώρες που συναντήθηκαν, δεν συνέβη απολύτως τίποτα. Ηταν ένα σοκ, με δύο μαρμαρωμένους ανθρώπους, όπως το περιέγραψε ο ίδιος ο Τζόις, μια μη-συνάντηση, όπου κοιτάζονταν χωρίς να βλέπονται, αγνοώντας σχεδόν συνειδητά ο ένας τον άλλο».
Εικόνες από τα παλιά
Το 2017 βρέθηκε το πρώτο φιλμ στο οποίο εμφανίζεται πιθανόν ο Μαρσέλ Προυστ. Αυτό τουλάχιστον πιστεύει ο καθηγητής του πανεπιστημίου της Λαβάλ, στο Κεμπέκ, Jean-Pierre Sirois-Trahan, ο οποίος δημοσιοποίησε την αποκάλυψή του στο τελευταίο τεύχος της επιθεώρησης Revue d'études proustiennes (Classiques Garnier).
Συγκίνηση για τους λάτρεις του Προυστ: Σε μια ταινία του 1904, η οποία βρίσκεται στο Εθνικό Κέντρο Κινηματογράφου της Γαλλίας, βλέπουμε επί πάνω από 1 λεπτό το γάμο της Élaine Greffulhe, κόρη της κόμησας Greffulhe (πρόσωπο που ενέπνευσε την Οριάν ντε Γκερμάντ στο «Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο») και του Armand de Guiche, ο οποίος υπήρξε φίλος του Μαρσέλ Προυστ. Η ταινία ήταν παραγγελία των Greffulhe, και προοριζόταν πιθανότατα για τα προσωπικά τους αρχεία. Η αποκάλυψη γίνεται στο 37ο δευτερόλεπτο της ταινίας. Ενας άνδρας μόνος, με γκρι ρεντιγκότα και καπέλο, κατεβαίνει βιαστικά τα σκαλιά της εκκλησίας όπου έγινε η νυφική τελετή. Δείτε το βίντεο εδώ.
Μουρακάμι: Οι συγγραφείς είναι τόσο εγωιστές
Ο διασημότερος Ιάπωνας συγγραφέας του πλανήτη, ο Χαρούκι Μουρακάμι (η τριλογία του « 1Q84 » πούλησε 4 εκατομμύρια αντίτυπα στον κόσμο) κυκλοφόρησε πρόσφατα το βιβλίο «Επάγγελμα συγγραφέας». Σε ηλικία 70 ετών σήμερα, ο Μουρακάμι είχε τον χρόνο να παρατηρήσει τους συναδέλφους του, παρά το γεγονός ότι ο ίδιος αποφεύγει τις κοσμικές συναντήσεις, επειδή, όπως λέει, κοιμάται νωρίς και ξυπνάει νωρίς. Και γράφει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του: «Οι συγγραφείς είναι κυρίως μεγάλοι εγωιστές. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι αλαζόνες και έχουν έντονα αναπτυγμένο το αίσθημα του ανταγωνισμού» και παραθέτει το παράδειγμα του Τζόις και του Προυστ που βρέθηκαν στο ίδιο δείπνο το 1922, δίπλα-δίπλα, και δεν βρήκαν τίποτα να πουν ο ένας στον άλλο.
Στο ταξί με τον Προυστ
Ωστόσο, αυτή η ιστορική συνάντηση Προυστ-Τζόις είχε και συνέχεια. Άγνωστο ποιός είχε την ιδέα, ίσως ο ίδιος ο Schiff, μπήκαν και οι τρεις σε ένα ταξί για να επιστρέψουν σπίτι τους. Ο Τζόις άναψε τσιγάρο και άνοιξε το παράθυρο, ενώ πιθανότατα γνώριζε ότι ο Προυστ υπέφερε από άσθμα και ήταν άρρωστος. Ο Schiff παρακάλεσε τον Τζόις να πετάξει το τσιγάρο και εκείνος υπάκουσε. Μόλις έφτασαν στο 44, rue Hamelin, στην κατοικία του Προυστ, εκείνος ζήτησε στον Schiff να μην ανέβει σπίτι του ο Τζόις και να συνεχίσει μόνος του με το ταξί. Φαίνεται ότι ο Schiff εκτελούσε και καθήκοντα μεταφραστή σε όλη τη διάρκεια της συνάντησης. Ο Τζόις δεν μιλούσε γαλλικά και ο Προυστ είχε πια ξεχάσει τα τρέχοντα αγγλικά του, όπως έγραφε νωρίτερα εκείνη τη χρονιά στον Scott Moncrieff.
Το σπίτι του Προυστ ήταν ένα μυστικό μέρος, καταφύγιο για τον άρρωστο συγγραφέα, όπου μόνο οι πολύ στενοί φίλοι καλούνταν και προφανώς ο Τζόις δεν είχε θέση. Ο Προυστ δεν μετακόμισε ποτέ από το πατρικό του όσο ζούσαν οι γονείς του και είχε απόλυτη αδυναμία στη μητέρα του. Μετακόμισε στο πολυτελές διαμέρισμα της οδού Hamelin το 1919 και βίωσε το γεγονός τραυματικά, σαν ξεριζωμό.
Ο πατέρας του πέθανε τον Νοέμβριο του ίδιου έτους. Τέλος, το πιο συντριπτικό γεγονός, η αγαπημένη μητέρα του πέθανε τον Σεπτέμβριο του 1905, αφήνοντάς του μια σημαντική κληρονομιά. Ο Προυστ πέρασε τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του κυρίως στο δωμάτιό του όπου κοιμόταν κατά την διάρκεια της ημέρας και εργαζόταν το βράδυ για να ολοκληρώσει το μυθιστόρημά του.
