Μετά την απαγόρευση κυκλοφορίας σε πολλές μητροπόλεις του κόσμου, το διάσημο μυθιστόρημα του Τζορτζ Οργουελ έκανε πάλι την εμφάνισή του και πολλές φράσεις κυκλοφορούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Ο Όργουελ έγραψε το βιβλίο το 1948 (από αναριθμητισμό αυτού του έτους προέρχεται και ο τίτλος του έργου) και το εξέδωσε το 1949. Έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχει επηρεάσει σημαντικά τον παγκόσμιο πολιτισμό. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά στον Μεγάλο Αδελφό, τον (ανύπαρκτο) πολιτικό ηγέτη της χώρας, «Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΔΕΛΦΟΣ ΣΕ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΕΙ» (Big Brother is watching you). Ο Μεγάλος Αδελφός αποτελεί σήμερα έκφραση που υποδηλώνει καθεστώς παρακολούθησης. Περιγράφει την ιστορία ενός ανθρώπου, του Γουίνστον Σμιθ, στον εφιαλτικό κόσμο της Ωκεανίας, μιας χώρας που βρίσκεται κάτω από ένα δυστοπικό απολυταρχικό καθεστώς, στο οποίο όλοι οι κάτοικοι βρίσκονται υπό συνεχή παρακολούθηση.
Όταν ο Εμανουέλ Μακρόν ανακοίνωσε το μέτρο απαγόρευσης κυκλοφορίας σε εννέα μητροπόλεις της Γαλλίας, για να σταματήσει η πορεία της πανδημίας, την Πέμπτη 15 Οκτωβρίου, πολλοί Γάλλοι, επώνυμα και ανώνυμα, θυμήθηκαν αναφορές του μυθιστορήματος 1984. Σε όλο τον κόσμο αλλά και σε διαδηλώσεις για την πανδημία, ο βρετανός συγγραφέας και το διασημότερο βιβλίο του έγιναν σύμβολα αντίστασης στα κυβερνητικά μέτρα κατά της πανδημίας.
Σύμφωνα με τους επικριτές των μέτρων, η πανδημία οδήγησε κάποια κράτη να δράσουν όπως ο Big Brother του μυθιστορήματος του Οργουελ, να κρύψουν την αλήθεια, να περιορίσουν τις ελευθερίες και να χρησιμοποιήσουν βία για να εμποδίσουν τους λαούς να ξεσηκωθούν. Όμως, αυτές οι συγκρίσεις ισχύουν για το διάσημο μυθιστόρημα;
Σάτιρα και όχι προφητεία
Ας δούμε τι συμβολίζει το 1948. Οταν ο Τζορτζ Οργουελ έγραφε το μυθιστόρημά του, ο Ψυχρός Πόλεμος είχε μοιράσει τον κόσμο στα δύο: στη Δύση οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης και των δορυφόρων της. Σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο, ο συγγραφέας φαντάστηκε την Ωκεανία, μια τεράστια χώρα, την οποία μεταφέρει στο μέλλον, στο 1984, και μοιάζει με ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Το Κράτος, μέσω του Κόμματος, επιβλέπει τους κατοίκους, τις σκέψεις και τις πράξεις τους, ενώ προπαγανδιστικά μηνύματα μεταδίδονται συνεχώς από μεγάφωνα στους δρόμους και μέσα στα σπίτια.
Ο Γουίνστον Σμιθ, ο κεντρικός ήρωας, είναι υπάλληλος στο υπουργείο Αλήθειας και η δουλειά του συνίσταται στο να ξαναγράψει την αλήθεια με στόχο να προπαγανδίζει το αφήγημα της εξουσίας.
«Όταν ο Τζορτζ Οργουελ έγραψε αυτό το μυθιστόρημα, περιέγραφε όσα έβλεπε και ένιωθε στον κόσμο της εποχής του», σχολιάζει ο Philippe Jaworski, επίτιμος καθηγητής Αμερικανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, και μεταφραστής του έργου του Οργουελ από τα αγγλικά στα γαλλικά, μιλώντας στο σάιτ fraceinfo. Ο Βρετανός συγγραφέας παρατηρεί τι συμβαίνει στη Σοβιετική Ενωση «την σταλινική δικτατορία, την σκλαβιά του ατόμου, την απαγόρευση της ελευθερίας της έκφρασης, την πλύση εγκεφάλου..». Δεν είχε πρόθεση να προβλέψει ή να προφητέψει, «έγραψε το 1984 γιατί ήταν σοκαρισμένος από την σταλινική τρομοκρατία. Ηταν ένα πολιτικό μυθιστόρημα, μια σάτιρα, η οποία έφτανε στα όριά της την σταλινική λογική».
Ο Τζορτζ Οργουελ εμπνεύστηκε επίσης το βιβλίο του από τον ισπανικό εμφύλιο (1936-1939). Στρατευμένος αρχικά στη δημοκρατική πολιτοφυλακή, πολέμησε και τραυματίστηκε όντας μέλος της ταξιαρχίας «Λένιν» του P.O.U.M, ενώ συγκρούστηκε αργότερα με το σταλινικό PCE κατά τις τραγικές ημέρες της Βαρκελώνης . Στο βιβλίο του Πεθαίνοντας στην Καταλωνία (1938) αποτύπωσε μοναδικά τις εμπειρίες και τη δράση του. Επιστρέφοντας στην Αγγλία, διαπίστωσε ότι «το ισπανικό κομμουνιστικό κόμμα, με εντολή του Στάλιν, εκτέλεσε τους αναρχικούς και τους συμμάχους του Poum κρύβοντας την αλήθεια και λέγοντας ψέμματα στον αγγλικό Τύπο, μέσω των κομμάτων της αγγλικής αριστεράς», εξηγεί ο Kevin Boucaud-Victoire, δημοσιογράφος και συγγραφέας του βιβλίου «Τζορτζ Οργουελ, συγγραφέας των καθημερινών ανθρώπων» (2018).
Στο έργο του «1984», ο Οργουελ περιγράφει το πως θα μπορούσε να γίνει μια κοινωνία αν οι πρακτικές αυτές επικρατούσαν. «Ο Οργουελ πίστευε ότι αυτές οι απόψεις κερδίζουν πιο εύκολα τις μορφωμένες κοινωνικές τάξεις και τους ειδικούς παρά τους καθημερινούς ανθρώπους», αναφέρει ο εκδότης Thierry Discepolo, ο οποίος έγραψε και τον πρόλογο σε μια έκδοση του 1984 . Ο Οργουελ παρατήρησε μόνος του αυτή την τάση «στη δεκαετία του 1930, στην βρετανική ελίτ, δεξιά και αριστερά», προσθέτει. Παρότι ο Όργουελ ήταν αριστερών πολιτικών πεποιθήσεων, η απέχθεια του απέναντι σε όλες τις μορφές ολοκληρωτισμού(και ιδιαίτερα απέναντι στον σταλινισμό), ήταν ευδιάκριτη.
Κυριαρχία με τη γλώσσα και την παρακολούθηση
Ανάμεσα στις μεθόδους του Κόμματος για να ενισχύσει την εξουσία του και να ελέγξει τα μυαλά των ανθρώπων, καθιερώνεται το «New Speak» (η «Νέα Ομιλία» ή «Νέα Γλώσσα») και όσο περνά ο καιρός τόσο οι λέξεις λιγοστεύουν. «Καταστρέφουμε καθημερινά λέξεις, δεκάδες λέξεις, εκατοντάδες λέξεις. Πετσοκόβουμε τη γλώσσα ως το κόκκαλο», εξηγεί ένας από τους ήρωες του μυθιστορήματος.
Εμπνευσμένος από τις τεχνικές παρακολούθησης της Σοβιετικής Ενωσης, ο Οργουελ επινόησε τον «Big Brother», τον αρχηγό του Κόμματος, τον οποίο περιέγραψε ως έναν άνδρα με μαύρο μουστάκι. Με το βλέμμα του να καρφώνει είναι παρών σε όλες τις αφίσες προπαγάνδας, στις οθόνες στο εσωτερικό των σπιτιών και συνοδεύεται από μια εντολή: «Ο Big Brother σας βλέπει». Αυτός ο ολοκληρωτικός ηγέτης απαγορεύει τη χαρά, την ελευθερία, την ερωτική σχέση. «Θα καταργήσουμε τον οργασμό …Δεν θα υπάρχει πλέον παρά υποταγή στο Κόμμα, δεν θα υπάρχει πλέον έρωτας παρά μόνο αγάπη για τον Big Brother. Δεν θα υπάρχει γέλιο παρά μόνο το γέλιο του θριάμβου που θα προκαλεί η ήττα ενός εχθρού. Δεν θα υπάρχει τέχνη, ούτε λογοτεχνία, ούτε επιστήμη», λέει ο Ο’Μπράιαν, μέλος του Κόμματος στον Γουίνστον Σμιθ.
Τι σχέση έχει ο Οργουελ με την πανδημία
Παρακολούθηση, στέρηση ελευθεριών, αυταρχικό καθεστώς… Τα θέματα που αναπτύσσει το μυθιστόρημα 1984 αντιστοιχούν, για ορισμένους, με τον κόσμο στην εποχή του Covid-19. Στην μηχανή της Google, η αναζήτηση του 1984 είχε πολλαπλασιαστεί στη Γαλλία, μετά την ανακοίνωση των νέων μέτρων και την απαγόρευση της κυκλοφορίας, ήδη από τις 16 Μαρτίου 2020. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η πανδημία βαπτίστηκε με το hashtag #Covid1984. «Οι αριθμοί είναι ψεύτικοι, τα τεστ είναι βλακείες και οι μάσκες δεν χρειάζονται, αντισταθείτε #Covid1984», έγραφαν πολλοί χρήστες του Twitter. Αλλοι πίστευαν ότι με την δικαιολογία της ασφάλειας και της υγείας, θα κυριαρχήσουν μηχανισμοί παρακολούθησης, τιμωρίας και ελέγχου της ζωής μας.
Αλλά και πολλοί πολιτικοί, στη Γαλλία, επαναλάμβαναν αυτές τις σκέψεις. Ο πρόεδρος του συντηρητικού κόμματος «Ορθια η Γαλλία», Nicolas Dupont-Aignan, ανήρτησε μια φράση του μυθιστορήματος του Οργουελ: «Εκτός από την εργασία, όλα θα απαγορευθούν. Το να περπατάς στον δρόμο, να διασκεδάζεις, να τραγουδάς, να χορεύεις…». Ο οικολόγος της Αριστεράς Olivier Besancenot, πρώην υποψήφιος για την γαλλική προεδρία, αντέγραψε κι εκείνος ένα απόσπασμα του έργου: «Στον κόσμο μας, δεν θα υπάρχουν άλλα αισθήματα παρά μόνο ο φόβος, η οργή, η ταπείνωση». Τον Μάιο του 2020, ακόμη και ο συντηρητικός βουλευτής ( LR) Damien Abad κατήγγειλε «ένα ακόμη βήμα, αν και δειλό, προς μια οργουελική κοινωνία». Σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Parisien, ο ευρωβουλευτής του Μακρόν (LREM) Stéphane Séjourné, προειδοποιούσε: «Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι ο Big Brother μπορεί να μας σώσει».
Εμβλημα της λαϊκής κουλτούρας
Πέραν της πανδημίας, το μυθιστόρημα 1984 γνωρίζει συχνά ημέρες δόξας και δημοφιλίας. Το 2017, μετά την ανάληψη της προεδρίας από τον Ντόναλντ Τραμπ, οι πωλήσεις του εκτοξεύτηκαν στην Amazon. Για να διαμαρτυρηθούν εναντίον της εκλογής Τραμπ περίπου 200 κινηματογράφοι σε όλο τον κόσμο έπαιξαν την ταινία 1984 του Michael Radford (η οποία κυκλοφόρησε το 1984).
Δείτε το τρέιλερ της ταινίας:
Αυτό το μυθιστόρημα αποτελεί πλέον μέρος της λαϊκής κουλτούρας. Ωστόσο, το περιεχόμενο και ο συμβολισμός του 1984 δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή κρίση λόγω πανδημίας. Υπάρχουν ίσως κοινά σημεία, όπως το κλείσιμο των κινηματογράφων ή των γυμναστηρίων, ο περιορισμός της διασκέδασης. Αλλά κανείς δεν ζει με τον Big Brother, δεν υπάρχουν καθεστώτα που να καταστρέφουν την αλήθεια ή να ελέγχουν τη σκέψη.