Μια ανθρωπολόγος εξερευνά τη δύναμη του γέλιου ως ένα πολύ πιο σύνθετο φαινόμενο από την απλή, απενοχοποιημένη απόλαυση.
Μια από τις καλύτερες αγγλοσαξονικές λέξεις για το γέλιο είναι το «giggling»: το ξέφρενο χαχανητό. Και αυτό που προκύπτει από μια μαζική υστερία... γέλιου: όταν όλοι οι παρευρισκόμενοι βάζουν ομαδηδόν τα γέλια.
Το φαινόμενο αποκαλείται Τhe Giggling Loop [η λούπα του χαχανητού] - μια φράση που επινοήθηκε από έναν χαρακτήρα ονόματι Τζεφ στη βρετανική κωμική σειρά Coupling στις αρχές της δεκαετίας του 2000.
«Είσαι κάπου ήσυχα. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι γύρω σου. Είναι μια περίσταση... όπως ένας γάμος. Ή μια κηδεία. Ξαφνικά, από το πουθενά, μια σκέψη έρχεται στο κεφάλι σου: το χειρότερο πράγμα που θα μπορούσα να κάνω τώρα είναι να γελάσω. Και μόλις το σκέφτεσαι αυτό, σχεδόν γελάς - αυτόματη αντίδραση!», λέει ο Τζεφ στη σειρά.
Τίποτα πιο αστείο από το (ομαδικό) χαχανητό
Δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο από το να παγιδεύεσαι σε ένα giggling loop μαζί με άλλους, όπου η επιθυμία να γελάσεις αυξάνεται διαρκώς προϊόντος του χρόνου (και των χάχανων των δίπλα σου). Μόνο τότε συνειδητοποιούμε συχνά ότι το γέλιο είναι ένα μάλλον... παράξενο φαινόμενο.
«Ως ανθρωπολόγος που ειδικεύεται στην υγεία και την ιατρική, το ενδιαφέρον μου για το θέμα είναι πιο προσωπικό επειδή πρόκειται για μια συμπεριφορά που είναι πολύ λιγότερο απλή απ' ό,τι φαίνεται», τονίζει η Αμερικανή επιστήμονας Kirsten Bell. Και προσθέτει:
«Ιδανικά, το γέλιο είναι κάτι που μοιραζόμαστε. Σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Munro Edmonson, το γέλιο είναι βαθιά κοινωνικό και ιδανικά προσκαλεί μια παρόμοια ανταπόκριση. Πράγματι, το γέλιο έχει μεταδοτικές ιδιότητες: όταν ακούμε κάποιον να γελάει, συχνά γελάμε ή τουλάχιστον χαμογελάμε και εμείς οι ίδιοι - ένα αποτέλεσμα που αποδεικνύεται σταθερά μέσα από ψυχολογικές έρευνες. Κάπως έτσι καταλήξαμε στο "κονσερβοποιημένο γέλιο" [σ.σ.: το προηχογραφημένο γέλιο του κοινού] στις κωμικές σειρές. Τα στούντιο συνειδητοποίησαν ότι ο ήχος του γέλιου έκανε τις εκπομπές τους να φαίνονται ακόμη πιο αστείες στο κοινό τους, ενώ παράλληλα τούς έδινε έναν βαθμό ελέγχου για το πότε οι άνθρωποι γελούσαν».
Αλλά το γέλιο είναι μάλλον διαφορετικό όταν είσαι ο μόνος που το κάνει. Σκεφτείτε τα αμήχανα γέλια της ηθοποιού Νάταλι Πόρτμαν μετά την εκφώνηση ενός (μάλλον κακού...) αστείου κατά τη διάρκεια της ομιλίας της στα βραβεία «Χρυσή Σφαίρα» το 2011.
Όπως δείχνει η μελετήτρια πολιτισμικών σπουδών Fran McDonald στην ανάλυσή της για το συγκεκριμένο περιστατικό, «το γέλιο χωρίς χιούμορ φαίνεται να μας καθιστά... μηχανικούς, τρομακτικούς... σχεδόν τερατώδεις».
«Τι βρίσκετε τόσο αστείο;»
Σύμφωνα με τον Edmonson, το κεντρικό χαρακτηριστικό του γέλιου είναι ότι απελευθερώνουμε ένα δυναμικό φύσημα αέρα καθώς γελάμε.
Αλλά το γέλιο χαρακτηρίζεται επίσης από την επανάληψη. Στην πραγματικότητα, δεδομένης της εξαιρετικής ποικιλομορφίας των ήχων που κάνουν οι άνθρωποι όταν γελούν, η επανάληψη είναι αυτό που κάνει το γέλιο καθολικά αναγνωρίσιμο.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι συγγραφείς συμβατικοποιούν το γέλιο ως «he-he-he», «ha-ha-ha» και «ho-ho-ho» (αν είστε ο Άγιος Βασίλης). Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό το χαρακτηριστικό δεν είναι αποκλειστικό στη σύγχρονη κοινωνία. Ο Edmonson παρατήρησε ότι το γέλιο αναπαρίσταται γραπτά μέχρι και στα Tzotzil -μια γλώσσα των Μάγια που μιλιέται στο Μεξικό- ως «eh eh eh».
Εμφανές από την ηλικία των 4 μηνών
Δεν καταλαβαίνουμε πλήρως γιατί οι άνθρωποι βγάζουν αυτόν τον ήχο όταν γελάνε. Όταν ο Κάρολος Δαρβίνος ξεκίνησε να εξερευνήσει τη βιολογία των συναισθημάτων στο βιβλίο του «Η έκφραση των συναισθημάτων στον άνθρωπο και τα ζώα», έγραψε: «Δεν γνωρίζουμε το γιατί οι ήχοι που εκφέρει ο άνθρωπος όταν είναι ευχαριστημένος έχουν τον ιδιαίτερο επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα του γέλιου». Ωστόσο, η αντίδραση φαίνεται να εμφανίζεται πολύ πριν η κοινωνική επιρροή ενσωματωθεί στις συμπεριφορές μας: το αναγνωρίσιμο γέλιο είναι εμφανές στα μωρά από την ηλικία των 4 μηνών.
Ούτε το γέλιο είναι μοναδικό για τους ανθρώπους. Οι μεγάλοι πίθηκοι ανταποκρίνονται στο γαργάλημα με τον ίδιο τρόπο που ανταποκρίνονται και οι άνθρωποι. Βέβαια, επειδή οι χιμπατζήδες, οι μπονόμπο κ.λπ. έχουν διαφορετικές φωνητικές χορδές από τους ανθρώπους, ακούγεται περισσότερο σαν ένα σκυλί που λαχανιάζει ή ένα άτομο που έχει κρίση άσθματος.
Ωστόσο, αυτοί οι ήχοι των πρωτευόντων έχουν τον ίδιο «ιδιαίτερο, επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα» που ανέδειξε ο Δαρβίνος στους ανθρώπους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το γέλιο χαρακτηρίζεται από τους επιστήμονες ως ένα διαφυλετικό φαινόμενο.
Ωστόσο, ενώ το γέλιο είναι εμφανές στο παιχνίδι άλλων πρωτευόντων, δεν είναι σαφές αν αυτά διαθέτουν όντως την αίσθηση του χιούμορ. Πρόσφατες έρευνες παρέχουν ενδείξεις για την ικανότητα του πειράγματος μέσω της μη λεκτικής συμπεριφοράς. Όμως, όπως σημείωσε ο εξελικτικός ψυχολόγος Robert Provine, «δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι ανταποκρίνονται σε φαινομενικά χιουμοριστική συμπεριφορά, δική τους ή των άλλων, με γέλιο».
Η απόδοση ενός συγκεκριμένου αστείου νοήματος στο γέλιο φαίνεται να είναι ένα ξεκάθαρα ανθρώπινο χαρακτηριστικό.
Το «χλιμίντρισμα» του Έρασμου
Ενώ κάποιο γέλιο είναι σκόπιμο, μεγάλο μέρος του χαχανητού μας βρίσκεται εκτός συνειδητού ελέγχου - ένα χαρακτηριστικό που εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την ευρέως διαδεδομένη ευρωαμερικανική αμφιθυμία απέναντι στην πράξη αυτή.
Σύμφωνα με τον μελετητή της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας Sebastian Coxon, στην ευρωπαϊκή ιστορική καταγραφή από τα τέλη του Μεσαίωνα το γέλιο δεν έχει ακόμη απενοχοποιηθεί. Για παράδειγμα, ο Ολλανδός φιλόσοφος του 16ου αιώνα, ο Έρασμος, προειδοποιούσε τους ανθρώπους κατά του «δυνατού γέλιου και της άκρατης ευθυμίας». Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Έρασμος αποδοκίμαζε ανοικτά τον «ήχο χλιμιντρίσματος που κάνουν μερικοί άνθρωποι όταν γελούν».
Γέλιο, το ταξικό
Αυτοί οι μεσαιωνικοί χαρακτηρισμοί αποκαλύπτουν μια προσπάθεια να αποσυνδεθεί το γέλιο από τη σφαίρα του γούστου και της ευγένειας, χαρακτηριστικά που είναι στενά συνδεδεμένα τόσο με το φύλο όσο και με την κοινωνική τάξη.
Για παράδειγμα, σε έναν οδηγό εθιμοτυπίας του 1860 με τίτλο «The Ladies' Book of Etiquette and Manual of Politeness: A Complete Hand Book for the Use of the Lady in Polite Society», οι αναγνώστες συμβουλεύονται να μετριάσουν το γέλιο τους κατά τη διάρκεια ενός δείπνου, ώστε να μην είναι ούτε πολύ δυνατό ούτε πολύ απαλό:
«Το να γελάτε με καταπιεσμένο τρόπο δίνει την εντύπωση ότι γελάτε κρυφά με τους γύρω σας, ενώ ένα δυνατό, ακατάσχετο γέλιο δεν είναι πάντα ευγενικό».
Οι κοινωνικές κρίσεις αφθονούν όχι μόνο σε σχέση με το πώς γελάμε, αλλά και με τι γελάμε -όπως μαρτυρά ένα έργο τέχνης των αρχών του 19ου αιώνα. Το έργο «Γέλιο», χαραγμένο από τον Βρετανό καλλιτέχνη και κοινωνικό σχολιαστή Thomas Rowlandson, απεικονίζει έναν χωρικό που γελάει με τη γάτα του.
Καθώς λοιπόν το γέλιο συχνά προκαλείται από τις πιο απλές αιτίες -όπως συμβαίνει με τον χωρικό και τη γάτα του-, το... ταξικό υπονοούμενο είναι ότι οι «άξεστοι και απαίδευτοι» χωρικοί διασκεδάζουν πολύ πιο εύκολα σε σχέση με τους πεπαιδευμένους.
To γέλιο στις κωμωδίες
Ακόμα, παρά τη συσχέτιση μεταξύ χιούμορ και γούστου, συχνά η λεγόμενη «σωματική κωμωδία» [πεσίματα, πτώσεις α λα Μπάστερ Κίτον] είναι αυτή που προκαλεί τα περισσότερα γέλια.
Πράγματι, οι σεναριογράφοι έχουν προβλέψει εδώ και καιρό ότι το «σωματικό χιούμορ» θα γίνεται όλο και πιο σημαντικό στις κωμωδίες του Χόλιγουντ, επειδή «ξεπερνά τους διαλόγους και ακόμη και τις περισσότερες πολιτισμικές διαφορές» και οι ταινίες πρέπει να απευθύνονται όλο και περισσότερο σε μια παγκόσμια αγορά.
Αυτό εξηγεί επίσης την επιτυχία εκπομπών όπως το America's Funniest Home Videos, που ανήκουν σε μεγάλο βαθμό στο είδος των κωμικών ατυχιών. Ή, όπως προκύπτει εσχάτως στο Διαδίκτυο, από τα βίντεο τύπου Fail / Fail Army. Δηλαδή... ανθρώπους που έχουν ατυχήματα.
Τελικά, το γέλιο είναι ένα βαθιά περίεργο πράγμα. Είναι ταυτόχρονα η πιο κοινωνική από τις ανθρώπινες εκφράσεις και η πιο διαλυτική για τα κοινωνικά οικοδομήματα και τους κανόνες. Το κοινό, εγκεκριμένο γέλιο μπορεί να μας ενώνει, αλλά το μη εγκεκριμένο γέλιο δείχνει τις όποιες... ρωγμές στην πνευματική μας πανοπλία, αποκαλύπτοντας ότι δεν είμαστε ακριβώς αυτοί που νομίζουμε...