«Η πανδημία που μόλις σάρωσε τον πλανήτη ήταν πρωτοφανής».
Αυτό σημειώνει σε ένα άρθρο τον Μάιο του 1919 στο περιοδικό Science με τίτλο «Τα μαθήματα της πανδημίας», ο Τζορτζ Σόπερ, μηχανικός υγειονομίας ο οποίος, μεταξύ άλλων, δημιούργησε ένα σύστημα για τον αερισμό του υπόγειου σιδηρόδρομου της Νέας Υόρκης.
Η πανδημία στην οποία αναφέρεται, φυσικά, είναι η ισπανική γρίπη του 1918-1919, που προκάλεσε τον θάνατο 50 εκατομμυρίων ανθρώπων. Οι επιστήμονες δεν είχαν ιδέα τι ήταν αυτό που τους βρήκε, και ο Σόπερ τονίζει στο άρθρο του ότι “το εκπληκτικότερο σχετικά με την πανδημία ήταν το απόλυτο μυστήριο που την περιέβαλε". Οι ιοί ήταν ακόμη άγνωστοι. Η ασθένεια προσέβαλε σαφώς το αναπνευστικό σύστημα – η πνευμονία ήταν συνηθισμένη κατάληξη – ο ένοχος όμως θεωρείτο πως ήταν κάποιο βακτήριο. (Το πραγματικό παθογόνο, ένας ιός της γρίπης H1N1, ταυτοποιήθηκε τελικά τη δεκαετία του 1990).
“Κανείς δεν έμοιαζε να ξέρει τι ήταν αυτή η ασθένεια, από πού ήρθε ή πώς να τη σταματήσουμε”, έγραφε ο Σόπερ. “Τα αγχώδη μυαλά αναρωτιούνται αν θα έρθει κάποια στιγμή και άλλο κύμα”.
Όπως σημειώνεται σε άρθρο των New York Times, η τρέχουσα πανδημία δεν θα μπορούσε να είναι πιο διάφανη. Μέσα σε μερικές εβδομάδες από την εμφάνιση των πρώτων κρουσμάτων στη Γουχάν, οι επιστήμονες είχαν ταυτοποιήσει το παθογόνο ως έναν νέο κορωνοϊό, το ονόμασαν SARS-CoV-2, προσδιόρισαν τη γονιδιακή αλληλουχία του και μοιράστηκαν τα δεδομένα αυτά με εργαστήρια σε όλο τον κόσμο. Κάθε μετάλλαξη και παραλλαγή του εντοπίζεται και παρακολουθείται. Γνωρίζουμε πώς μεταδίδεται ο ιός, ποιοι είναι πιο ευάλωτοι σε αυτόν και ποια απλά μέτρα μπορούμε να υιοθετήσουμε για να τον αποφύγουμε. Μέσα σε χρόνο ρεκόρ δημιουργήθηκε όχι ένα, αλλά αρκετά αποτελεσματικά εμβόλια.
Οταν της επιτρέπεται, η επιστήμη λειτουργεί
Ένα ξεκάθαρο μάθημα από την πανδημία λοιπόν, είναι πως, όταν της επιτρέπεται, η επιστήμη λειτουργεί. Όχι άψογα, και όχι πάντα με τον ρυθμό που απαιτεί μια παγκόσμια κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Ακόμη και τώρα, η ιατρική γνωρίζει καλύτερα πώς να αποτρέψει τη μόλυνση από τον νέο κορωνοϊό παρά πώς να τον θεραπεύσει. Κι αυτό όμως, είναι εποικοδομητικό. Το κοινό μπόρεσε να παρακολουθήσει την επιστήμη στην καλύτερη, αν και ατελή, αν και άτακτη, στιγμή της, με τους ερευνητές να καταλήγουν σε συμπεράσματα σε πραγματικό χρόνο αντλώντας από τους όλο και αυξανόμενους σωρούς δεδομένων. Ποτέ άλλοτε δεν είχε φανεί σε ποιο βαθμό η επιστήμη είναι μία διαδικασία.
Κι όμως, ο ιός διαδόθηκε. Ταξιδιωτικοί περιορισμοί, κλειστά σχολεία, οδηγίες παραμονής στο σπίτι. Ασθένεια και απομόνωση, άγχος και κατάθλιψη, απώλειες: φίλων και συγγενών, θέσεων εργασίας ή απλώς της συντροφιάς των άλλων. Για πολλούς, η προηγούμενη χρονιά είναι σαν να κράτησε έναν αιώνα.
Η επιστήμη από μόνη της δεν είναι αρκετή
Ένα δεύτερο μάθημα από την πανδημία λοιπόν είναι αυτό: Η επιστήμη από μόνη της δεν είναι αρκετή. Χρειάζεται κάποιον να την προωθήσει, έναν άμβωνα, έναν προβολέα, ένα κοινό. Για αρκετό καιρό, πολλές κυβερνήσεις στον πλανήτη υποβίβαζαν τη σημασία των εύλογων και προφανών συμβουλών – φοράτε μάσκα, αποφύγετε τον συνωστισμό.
Ιδιαιτέρως αξιοπρόσεκτα είναι τα βασικά συμπεράσματα του Σόπερ: πρώτον, οι ασθένειες του αναπνευστικού είναι εξαιρετικά μεταδοτικές, και ακόμα και οι πιο απλές απαιτούν προσοχή. Δεύτερον, το βάρος της πρόληψης πέφτει κυρίως στο άτομο.
Εκατό χρόνια ιατρικής προόδου αργότερα, τα εμπόδια παραμένουν τα ίδια. Είναι καθήκον της ηγεσίας, και όχι της επιστήμης, να βγάλει τους πολίτες από την αδιαφορία τους. Αν και η λέξη “αδιαφορία”, που είχε επιλέξει ο Σόπερ μάλλον δεν είναι αποδίδει σωστά τους λόγους για τους οποίους μας φάνηκε τόσο δύσκολο να σταματήσουμε να συνωστιζόμαστε σε εσωτερικούς χώρους ή χωρίς μάσκες. Αυτό που σίγουρα υπογράμμισε η πανδημία είναι η ισχύς της επιθυμίας του είδους μας να συγχρωτίζεται. Χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλο, ακόμη και ενάντια στη λογική και τις φρόνιμες συμβουλές για τη δημόσια υγεία.
Μία εβδομάδα πριν τη δημοσίευση στο περιοδικό Science, ο Σόπερ είχε δημοσιεύσει ένα άλλο άρθρο, στο περιοδικό New York Medical Journal, όπου υποστήριζε πως έπρεπε να δημιουργηθεί μία διεθνής επιτροπή υγείας. Η ευχή του πραγματοποιήθηκε. Ο Σόπερ βάσιζε το όραμά του στη Διεθνή Υπηρεσία Δημόσιας Υγείας που ιδρύθηκε το 1908 στο Παρίσι και αργότερα απορροφήθηκε στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας των Ηνωμένων Εθνών, που ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1948.
Όμως ούτε ο ΠΟΥ κατάφερε να περιορίσει την πανδημία του κορωνοϊού. Για να αποτραπεί η επόμενη πανδημία θα χρειαστεί πολύ μεγαλύτερος συντονισμός και σχεδιασμός εντός και μεταξύ των κυβερνήσεων απ’ όσο καταφέραμε να επιδείξουμε αυτή τη φορά.
“Ας ελπίσουμε πως τα έθνη θα κατανοήσουν την αναγκαιότητα και θα προχωρήσουν το έργο που πρέπει οπωσδήποτε να επιτευχθεί”, έγραφε ο Σόπερ το 1919. Ας ελπίσουμε πως, προτού να εμφανιστεί η επόμενη πανδημία, θα έχουμε κάνει κάτι περισσότερο απ’ το να ελπίζουμε.