Μια μεγάλη «πληγή» για την Ελλάδα αποτελεί ο κρίσιμος κλάδος των μεταμοσχεύσεων, με συνέπεια κάθε χρόνο να χάνονται ζωές που θα μπορούσαν να έχουν σωθεί.
Είναι ενδεικτικό ότι στην Ελλάδα -που «θυμήθηκε» τις μεταμοσχεύσεις με αφορμή τον πρόωρο θάνατο του 6χρονου Θωμά από τα Γρεβενά και του 22χρονου ποδοσφαιριστή από την Πάτρα- βρίσκονται σε λίστα αναμονής για μεταμόσχευση πάνω από 1.300 άνθρωποι και, την ίδια στιγμή, 11.500 νεφροπαθείς υποβάλλονται σε αιμοκάθαρση. Οι αριθμοί είναι σκληροί: Το 25% από αυτούς θα αποβιώσει τον πρώτο χρόνο. Γιατί; Διότι ο μέσος όρος αναμονής για μεταμόσχευση νεφρού στην Ελλάδα είναι τα 8,8 χρόνια. Για ποιους λόγους όμως η Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις σε ό,τι αφορά τις μεταμοσχεύσεις στην Ευρώπη; Και τι θα μπορούσε να γίνει;
Το iefimerida.gr αναζήτησε τις απαντήσεις στον πλέον αρμόδιο, τον κ. Βασίλειο Παπαλόη, καθηγητή Χειρουργικής Μεταμοσχεύσεων στο Imperial College του Λονδίνου, ο οποίος μαζί με τον Ηλία Μόσιαλο, και τη στήριξη του Ωνάσειου Ιδρύματος, ανέλαβαν και συνέταξαν μια πραγματική «βίβλο» για τις μεταμοσχεύσεις: Το Εθνικό Σχέδιο για τη Δωρεά και Μεταμόσχευση Συμπαγών Οργάνων.
«Η πατρίδα μας είναι ιατρικά προηγμένη, και σε ορισμένες περιπτώσεις πρωτοπόρα, στους περισσότερους τομείς της σύγχρονης ιατρικής. Δυστυχώς όμως, οι μεταμοσχεύσεις στην Ελλάδα ήταν πάντα μια παρένθεση κι ένα μικρό μέρος ενός άλλου κλινικού προγράμματος» αναφέρει ο κ. Παπαλόης, που είναι επικεφαλής προγραμμάτων αριστείας για τις μεταμοσχεύσεις, που εστιάζουν στη μεταμόσχευση νεφρών και παγκρέατος βάσει διευρυμένων κριτηρίων και σε περιπτώσεις υψηλού κινδύνου.
Είναι ενδεικτικό, όπως εξηγεί, ότι στην Ελλάδα «ο χρόνος αναμονής για ένα νεφρικό μόσχευμα είναι σχεδόν 9 χρόνια, ενώ στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης είναι 2 με 3 χρόνια. Ο ένας στους τέσσερις ασθενείς που είναι στην αιμοδιάλυση περιμένοντας για μεταμόσχευση νεφρού θα αποβιώσει μέσα σε ένα χρόνο και το 60% των ασθενών θα αποβιώσουν μέσα στα πρώτα πέντε χρόνια. Σημειωτέον, ότι μόνο το 10% των ασθενών που θα μπορούσαν να είναι στη λίστα αναμονής είναι πράγματι στη λίστα αναμονής για νεφρικό μόσχευμα».
Στη συνέντευξη που παραχώρησε στο iefimerida (ακολουθεί ολόκληρη), o καθηγητής παρουσιάζει τους 6 βασικούς άξονες του Εθνικού Σχεδίου για τις Μεταμοσχεύσεις και υποστηρίζει ότι «οι μεταμοσχεύσεις πρέπει να έχουν τη δική τους κλινική οντότητα, τον δικό τους σχεδιασμό, ανθρώπους που θα πρέπει να είναι πλήρως αφοσιωμένοι στο χώρο αυτό, τις δικές τους ειδικές εγκαταστάσεις και φυσικά την κατάλληλη χρηματοδότηση». Μεταξύ άλλων, περιγράφει το παράδειγμα της Ισπανίας και το πώς κατάφερε να κινητοποιήσει και να ευαισθητοποιήσει τους πολίτες, μιλά για τις ξενομεταμοσχεύσεις και χαρακτηρίζει ως χρέος την ενίσχυση και ανάπτυξης της δωρεάς οργάνων από αποβιώσαντες και ζώντες δότες.
Παπαλόης στο iefimerida: Χιλιάδες ασθενείς περιμένουν το τηλεφώνημα -Είναι καθήκον μας να ανταποκριθούμε στην ελπίδα τους για ζωή
Ακολουθεί ολόκληρη η συνέντευξη του καθηγητή Βασίλειου Παπαλόη στο iefimerida:
-Κύριε καθηγητά, να ξεκινήσουμε από μια πιο προσωπική ερώτηση. Τι προσέλκυσε εσάς στο κομμάτι των μεταμοσχεύσεων; Τι βρίσκετε μοναδικό σε αυτόν τον κλάδο της Υγείας;
Βασίλειος Παπαλόης: Αποφάσισα να αφιερώσω τη σταδιοδρομία μου στον Τομέα της Δωρεάς Οργάνων και των Μεταμοσχεύσεων όταν επισκέφθηκα ως πεμπτοετής φοιτητής της Ιατρικής ένα από τα μεγαλύτερα και πλέον πρωτοπόρα μεταμοσχευτικά κέντρα στον κόσμο στο Πανεπιστήμιο της Μιννεσσότα και γνώρισα το δάσκαλο και μέντορά μου στις μεταμοσχεύσεις Καθηγητή David Sutherland. Θυμάμαι ακόμη ότι τον συνάντησα για πρώτη φορά στο χειρουργείο στις 3 η ώρα τα ξημερώματα στο λίγο χρόνο που είχε μεταξύ δύο δύσκολων μεταμοσχεύσεων. Αυτό που ήταν συναρπαστικό από όσα μου είπε ήταν ο φανταστικός συνδυασμός στις μεταμοσχεύσεις πρωτοπόρων κλινικών εφαρμογών με μεταφραστική (άμεσα εφαρμόσιμα στην κλινική πράξη) ακαδημαϊκή έρευνα. Επίσης, η μεταμόσχευση είναι μια έκφραση του θαύματος της ζωής. Είναι συγκλονιστικό να βλέπεις ότι το τέλος της ζωής ενός ανθρώπου – του δότη – σώζει και αλλάζει τις ζωές τόσων άλλων. Μου θύμιζε πάντα αυτό που είχε πει ο Νίκος Καζαντζάκης ότι «μετά την απελπισία υπάρχει ελπίδα όπως μόνο μετά το σταυρό υπάρχει Ανάσταση». Έχω αφιερώσει τα τελευταία τριάντα πέντε χρόνια της ζωής μου στις μεταμοσχεύσεις – κι αν ξεκινούσα πάλι τη σταδιοδρομία μου θα επέλεγα τον ίδιο δρόμο.
-Πλέον γνωρίζουμε τους αριθμούς για την Ελλάδα. Μπορείτε να μας πείτε συνοπτικά γιατί είμαστε τόσο χαμηλά στις μεταμοσχεύσεις και τους δότες; Αυτή η συνθήκη πόσο κοστίζει τελικά στη δημόσια Υγεία, ή πιο απλά, σε ζωές;
Β.Π.: Η πατρίδα μας είναι ιατρικά προηγμένη (και σε ορισμένες περιπτώσεις πρωτοπόρα) στους περισσότερους τομείς της σύγχρονης ιατρικής. Δυστυχώς όμως, οι μεταμοσχεύσεις στην Ελλάδα ήταν πάντα μια παρένθεση κι ένα μικρό μέρος ενός άλλου κλινικού προγράμματος. Επιπλέον, οι μεταμοσχεύσεις στηριζόντουσαν στις ηρωικές προσπάθειες ενός μικρού αριθμού εξαιρετικά εκλεκτών συναδέλφων στους οποίους οφείλουμε ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη. Όμως, με το να είναι ένα περιθωριακό στοιχείο μέσα στο Εθνικό Σύστημα Υγείας και να βασίζεται στις υπεράνθρωπες προσπάθειες λίγων ανθρώπων, δεν ήταν δυνατό ποτέ να προοδεύσει σε ένα ισχυρό και αποτελεσματικό κλινικό πρόγραμμα.
Οι μεταμοσχεύσεις πρέπει να έχουν τη δική τους κλινική οντότητα, τον δικό τους σχεδιασμό, ανθρώπους που θα πρέπει να είναι πλήρως αφοσιωμένοι στο χώρο αυτό, τις δικές τους ειδικές εγκαταστάσεις και φυσικά την κατάλληλη χρηματοδότηση. Αυτό ακριβώς εισηγείται στο σύνολό του το Εθνικό Σχέδιο το οποίο συνέταξα με τον αγαπητό φίλο Καθηγητή κ. Ηλία Μόσιαλο και τη μεικτή ερευνητική μας ομάδα από το London School of Economics και το Imperial College. Για να αντιληφθούμε το μέγεθος του προβλήματος και το τεράστιο κόστος σε ανθρώπινες ζωές αρκεί να αναφέρουμε ως χαρακτηριστικό παράδειγμα την τελικού σταδίου νεφρική ανεπάρκεια και την ανάγκη για μεταμοσχεύσεις νεφρού: λαμβάνοντας υπόψη την επίπτωση της τελικού σταδίου νεφρικής ανεπάρκειας στην Ελλάδα, χρειαζόμαστε 100% περισσότερες μεταμοσχεύσεις νεφρού και πραγματοποιούμε κατά 75% λιγότερες. Ο χρόνος αναμονής για ένα νεφρικό μόσχευμα είναι σχεδόν 9 χρόνια (στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης είναι 2 με 3 χρόνια), ο ένας στους τέσσερις ασθενείς που είναι στην αιμοδιάλυση περιμένοντας για μεταμόσχευση νεφρού θα αποβιώσει μέσα σε ένα χρόνο και το 60% των ασθενών θα αποβιώσουν μέσα στα πρώτα πέντε χρόνια. Σημειωτέον, ότι μόνο το 10% των ασθενών που θα μπορούσαν να είναι στη λίστα αναμονής είναι πράγματι στη λίστα αναμονής για νεφρικό μόσχευμα. Εάν το ποσοστό αυτών που ήσαν στη λίστα αναμονής ήταν μεγαλύτερο τότε ο χρόνος αναμονής για μεταμόσχευση και η θνητότητα περιμένοντας για ένα μόσχευμα θα ήταν πραγματικά δυσθεώρητες.
-Το οικονομικό βάρος για τους ίδιους τους ασθενείς, φαντάζομαι, είναι δυσβάσταχτο. Το γεγονός ότι έχουμε μείνει πίσω στις μεταμοσχεύσεις δημιουργεί πρόβλημα και στα δημόσια ταμεία, το ΕΣΥ; Έχει υπολογιστεί το κόστος;
Β.Π.: Η ανθρώπινη υγεία και οι ανθρώπινες ζωές δεν μπορούν ασφαλώς ποτέ να εκτιμηθούν με οικονομικά δεδομένα. Ωστόσο, τα διεθνή στοιχεία δείχνουν ότι το 75% των νεφροπαθών είναι χρόνια άνεργοι και το ετήσιο κόστος για το Εθνικό Σύστημα Υγείας για κάθε ασθενή που είναι στην αιμοδιάλυση είναι 40.000 ευρώ – κι αυτό δεν υπολογίζει το επιπλέον κόστος από πιθανές ανάγκες νοσηλείας για προβλήματα και επιπλοκές που σχετίζονται με τη νεφρική νόσο. Όπως έχουμε δείξει στο Εθνικό Σχέδιο, εάν οι αριθμοί της δωρεάς οργάνων και των μεταμοσχεύσεων στην πατρίδα μας πλησιάσουν αυτούς της Πορτογαλίας (μια χώρα που έχει συγκριτικά παρόμοιο μέγεθος, πληθυσμό και οικονομικές δυνατότητες με την Ελλάδα κι οποία πραγματοποιεί περίπου 4 φορές περισσότερες μεταμοσχεύσεις σχετικά με την Ελλάδα κάθε χρόνο) τότε το Εθνικό Σύστημα Υγείας θα εξοικονομεί περίπου 11 εκατομμύρια ευρώ το χρόνο τα οποία μπορούν να επανεπενδυθούν για την περαιτέρω ανάπτυξη των μεταμοσχεύσεων ή για άλλους τομείς της υγείας οι οποίοι έχουν ανάγκη. Επαναλαμβάνω και πάλι ότι ο πρώτος και μέγιστος στόχος μας με τις μεταμοσχεύσεις είναι να σώσουμε και να βελτιώσουμε ανθρώπινες ζωές όμως ο οικονομικός παράγοντας πρέπει να ληφθεί υπόψη.
-Αναλάβατε να συντάξετε το Εθνικό Σχέδιο για τη Δωρεά και Μεταμόσχευση Συμπαγών Οργάνων, που ξεκινά από την πρόληψη και φτάνει σε αναλυτικές εισηγήσεις για τις μεταμοσχεύσεις. Θα μας απαριθμήσετε τις κυριότερες προτάσεις και τι αντίκτυπο θα έχουν στην περίπτωση εφαρμογής τους;
Β.Π.: Το πρώτο που πρέπει να τονίσουμε είναι ότι το Εθνικό Σχέδιο για τις μεταμοσχεύσεις δεν αποτελεί μια έκθεση προσωπικών απόψεων αλλά είναι το αποτέλεσμα σοβαρής, ενδελεχούς και εκτεταμένης επιστημονικής έρευνας που έλαβε υπόψη τεκμηριωμένα επιστημονικά δεδομένα, είναι περίπου 400 σελίδες, και είναι κάτι μοναδικό στο είδος και το σχεδιασμό του σε διεθνές επίπεδο. Όπως είπα, το Εθνικό Σχέδιο εκπονήθηκε από τον Καθηγητή κ. Μόσιαλο, εμένα και την ερευνητική μας ομάδα και το σχέδιο νόμου το οποίο πρόσφατα συζητήθηκε στο Υπουργικό Συμβούλιο προετοιμάστηκε από ομάδα ειδικών (Καθηγητές : Ιωάννης Μπολέτης, Βασίλης Παπαλόης, Ηλίας Μόσιαλος, Γιώργος Παπαθεοδωρίδης) και φυσικά από διακεκριμένη ομάδα νομικών.
Οι βασικοί άξονες προτάσεων του Εθνικού Σχεδίου που τώρα εκφράζονται και στο νομοσχέδιο έχουν ως εξής:
- Ριζική αναβάθμιση του Ε.Ο.Μ. που μετονομάζεται σε Ελληνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων, με πλήρως αναβαθμισμένη οργάνωση, λειτουργία και προσωπικό. Δίνεται τεράστια έμφαση στη δυνατότητα του Ε.Ο.Μ. να συγκροτεί συμμετοχικές ομάδες εργασίας που θα συνεισφέρουν στο σχεδιασμό, εφαρμογή και ανάπτυξη κλινικών πρωτοκόλλων και προγραμμάτων στον τομέα των μεταμοσχεύσεων. Επίσης, δίνεται μεγάλη έμφαση στη δυνατότητα του Ε.Ο.Μ. να ελέγχει τη λειτουργία και την ποιότητα των αποτελεσμάτων όλων των δομών που άπτονται του τομέα των μεταμοσχεύσεων. Μέρος αυτής της προσπάθειας είναι και η καταχώρηση όλων των δεδομένων που αφορούν τη δωρεά οργάνων και τις μεταμοσχεύσεις σε μια εθνική καθώς και στην ευρωπαϊκή βάση δεδομένων.
- Θεσμοθετείται η δυνατότητα δωρεάς οργάνων μετά από καρδιακό θάνατο. Τα διεθνή δεδομένα δείχνουν ότι αυτό μπορεί να αυξήσει τον αριθμό των αποβιωσάντων δοτών έως και 50%.
- Δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στην ανάπτυξη των μεταμοσχεύσεων από ζώντα δότη – κάτι το οποίο έχει τεράστιες προοπτικές για την πατρίδα μας η οποία είναι μια χώρα όπου ο θεσμός της οικογένειας είναι εξαιρετικά ισχυρός.
- Θέσπιση της εικαζόμενης συναίνεσης με υποχρεωτική τη σύμφωνο γνώμη της οικογένειας (soft opt out) όπως ισχύει στη συντριπτική πλειοψηφία των χωρών της Ευρώπης και η οποία αποδεδειγμένα αυξάνει τον αριθμό της δωρεάς οργάνων από αποβιώσαντες δότες.
- Σύσταση θέσεων Συντονιστών Μεταμοσχεύσεων σε όλες τις μονάδες εντατικής θεραπείας της χώρας. Τα διεθνή δεδομένα δείχνουν ότι η παρουσία των συντονιστών στις Μ.Ε.Θ. αποτελεί αποφασιστικό παράγοντα για την ανάπτυξη ενός ισχυρού και αποτελεσματικού συστήματος δωρεάς οργάνων.
- Τέλος, προβλέπεται εισηγητική αρμοδιότητα του Ε.Ο.Μ. προς τους αρμόδιους Υπουργούς που θα αφορά την κοστολόγηση όλων των επιμέρους σταδίων της δωρεάς οργάνων και των μεταμοσχεύσεων με σχετική αποζημίωση όλων των νοσοκομείων που συμβάλουν σε αυτά τα στάδια.
Θα ήθελα επιπλέον, να τονίσω ότι η εφαρμογή και μακροχρόνια επιτυχία των ανωτέρω προτάσεων θα εξαρτηθεί άμεσα από δύο επιπλέον παράγοντες: Πρώτον, την πιστοποιημένη εκπαίδευση με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα κατάλληλα καταρτισμένου προσωπικού που αφορά όλους τους τομείς επιστημών υγείας που άπτονται των μεταμοσχεύσεων σε συνδυασμό με την ανάπτυξη σοβαρής, βασικής, μεταφραστικής και κλινικής έρευνας. Δεύτερον, τη μακροχρόνια, συνεπή και αμέριστη στήριξη όλου του πολιτικού κόσμου. Η μεταμόσχευση δεν είναι sprint – είναι μαραθώνιος.
-Τι θα είναι οι ομάδες συντονιστών δωρεάς οργάνων ή ο σύμβουλος δωρεάς οργάνων;
Β.Π.: Ο ρόλος του Συντονιστή της Δωρεάς Οργάνων καθιερώθηκε και αναπτύχθηκε στην σημερινή του μορφή αρχικά στην Ισπανία. Οι Συντονιστές Δωρεάς Οργάνων είναι κατάλληλα εκπαιδευμένοι γιατροί ή νοσηλευτές οι οποίοι:
α. Προάγουν εκστρατείες ενημέρωσης στο χώρο εργασίας τους σε σχέση με τη δωρεά οργάνων.
β. Είναι υπεύθυνοι για τον εντοπισμό κάθε πιθανού δότη στο χώρο που εργάζονται.
γ. Είναι εκείνοι οι οποίοι προσεγγίζουν την οικογένεια του πιθανού δότη κατά τρόπο ανθρώπινο, σωστά προετοιμασμένο και στο κατάλληλο περιβάλλον.
δ. Συντονίζουν την όλη διαδικασία της οργάνωσης που αφορά τη φροντίδα του δότη, την προετοιμασία των χειρουργείων, την έλευση της ομάδας λήψης των οργάνων, την επέμβαση της λήψης των οργάνων και την ασφαλή μεταφορά τους στα μεταμοσχευτικά κέντρα.
ε. Είναι υπεύθυνοι για τη σύνταξη τακτικών αναφορών προς τον Ε.Ο.Μ. για τη δραστηριότητα στον τομέα της δωρεάς οργάνων στο χώρο εργασίας τους συμπεριλαμβανομένων παραδειγμάτων προς μίμηση και από άλλα κέντρα καθώς και προβλημάτων που εμφανίσθηκαν με τις σχετικές προτάσεις για την αντιμετώπισή τους.
Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι ο ρόλος των Συντονιστών είναι απόλυτα καθοριστικός στην επιτυχία ενός εθνικού προγράμματος δωρεάς οργάνων.
-Το Σχέδιο παρουσιάστηκε προ ημερών στο υπουργικό. Στο δια ταύτα, σε τι φάση βρισκόμαστε; Θα υλοποιηθεί;
Β.Π.: Μετά την παρουσίασή του στο Υπουργικό Συμβούλιο, ευελπιστούμε ότι σύντομα στις αρχές του 2023 θα έρθει προς ψήφιση στο Κοινοβούλιο. Από εκεί και πέρα, θα αρχίσει η εξαιρετικά δύσκολη φάση της εφαρμογής του. Δεν έχουμε ψευδαισθήσεις ότι ο δρόμος θα είναι σπαρμένος με ρόδα. Όπως έλεγε ο Κολοκοτρώνης : «ο δρόμος θα είναι ανηφορικός, γεμάτος πέτρες κι αγκάθια». Τα τελευταία τρία χρόνια συνεργάζομαι τακτικά με όλους τους συναδέλφους που υπηρετούν τον τομέα των μεταμοσχεύσεων στην πατρίδα μας και είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι με την τοποθέτηση των κατάλληλων ανθρώπων στις κατάλληλες θέσεις και στην πρώτη γραμμή του μετώπου μπορούμε όχι μόνο να φθάσουμε τους Ευρωπαίους εταίρους μας αλλά και να τους ξεπεράσουμε.
-Στο θέμα των μεταμοσχεύσεων παίζει μεγάλο ρόλο η επικοινωνία του μηνύματος, οι όροι που χρησιμοποιούνται. Να εστιάσουμε λίγο στους δότες. Πώς θα πειστούν περισσότεροι πολίτες; Είναι μόνο θέμα επικοινωνίας;
Β.Π.: Θα πρέπει να δούμε και πάλι τα παραδείγματα από τη διεθνή εμπειρία. Η Ισπανία ήταν και πάλι πρωτοπόρος στον τομέα αυτό καθιερώνοντας προγράμματα αγωγής υγείας που αφορούν τη δωρεά οργάνων που αρχίζουν από το δημοτικό σχολείο και συνεχίζουν στη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση, στους χώρους εργασίας, στους χώρους θρησκευτικής λατρείας καθώς και σε κάθε έκφανση της σύγχρονης ζωής σε κοινοτικό και κοινωνικό επίπεδο. Οι εκστρατείες αυτές είναι βεβαίως επιστημονικά σχεδιασμένες και αυστηρά προσαρμοσμένες στο κοινό στο οποίο απευθύνονται. Με τον τρόπο αυτό, η ιδέα της δωρεάς οργάνων δεν εμφανίζεται ως κεραυνός εν αιθρία για τις οικογένειες των πιθανών δοτών, αλλά αποτελεί ένα αναπόσπαστο μέρος της κουλτούρας και των αξιών του κοινωνικού συνόλου. Η προσπάθεια αυτή απαιτεί επίσης, πολύ σοβαρό σχεδιασμό και μακροχρόνια επιμονή και υπομονή για να αποδώσει καρπούς. Όταν όμως ο στρατηγικός αυτός στόχος επιτευχθεί, η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι αλλάζει ριζικά και αμετάκλητα το τοπίο της δωρεάς οργάνων.
-Σας ρωτούν συχνά για τις ξενομεταμοσχεύσεις, δηλαδή τη λήψη οργάνου από άλλο ζώο. Έχετε εκφράσει τις επιφυλάξεις σας. Μπορεί να δούμε τις ξενομεταμοσχεύσεις να γίνονται κάποια νόρμα στο μέλλον; Υπάρχει κάποια άλλη ριζοσπαστική μέθοδος που να βρίσκεται στα «σκαριά» (σημ: είχατε πει σε μια συνέντευξή σας -νομίζω για τους πνεύμονες- ότι υπάρχει τρόπος να ελεγχθεί και να βελτιωθεί το μόσχευμα πριν τη μεταμόσχευση. Ισχύει;);
Β.Π.: Η μεγαλύτερη πρόοδος στον τομέα της έρευνας για τη δωρεά οργάνων και τις μεταμοσχεύσεις τα τελευταία 20 χρόνια είναι η χρησιμοποίηση των μηχανών εξω-σωματικής συντήρησης και βελτίωσης της ποιότητας των μοσχευμάτων πριν μεταμοσχευθούν. Αυτό αποτελεί πλέον καθιερωμένη κλινική πρακτική για όλα τα όργανα κι έχει αποδεδειγμένα αυξήσει τον αριθμό των χρησιμοποιούμενων μοσχευμάτων καθώς και τα βραχυπρόθεσμα, μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα των μεταμοσχεύσεων. Η σταδιακή εισαγωγή τους στην κλινική πράξη και στην πατρίδα μας προβλέπεται σαφώς από το Εθνικό Σχέδιο και είναι ήδη στα σκαριά. Οι ξενομεταμοσχεύσεις έχουν μεγάλα θεωρητικά πλεονεκτήματα, το μεγαλύτερο είναι βεβαίως, ένας απεριόριστος αριθμός δοτών από ζώα όπως οι χοίροι που αποτελούν ούτως ή άλλως μέρος της τροφικής μας αλυσίδας. Οι ξενομεταμοσχεύσεις συνδέονται όμως με μια σειρά από ανοσολογικά, λοιμωξιολογικά και ηθικά προβλήματα τα οποία πρέπει να συζητηθούν συμμετοχικά και σε βάθος τόσο από τον επιστημονικό κόσμο όσο και από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Αποτελούν αδιαμφισβήτητα, μια πολλά υποσχόμενη προσέγγιση για το μέλλον, η οποία σαφέστατα πρέπει να υποστηριχθεί. Όμως, πιστεύω ότι στην πατρίδα μας η άμεση προτεραιότητα είναι η ενίσχυση και ανάπτυξη της δωρεάς οργάνων από αποβιώσαντες και ζώντες δότες οι οποίες θα σώσουν και θα βελτιώσουν ζωές άμεσα. Χιλιάδες Έλληνες ασθενείς περιμένουν με αγωνία το τηλεφώνημα για την προσφορά ενός οργάνου κι έχουμε χρέος να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, να πράξουμε το καθήκον μας και να ανταποκριθούμε στην ελπίδα τους για ζωή.