Εδώ και δύο χρόνια, από το ξέσπασμα της πανδημίας COVID-19 συλλέγονται κλινικά δεδομένα τα οποία δείχνουν μια συσχέτιση της λοίμωξης από τον SARS-CoV-2 με νευρολογικές παρενέργειες όπως «ανοσμία» ή «αγευσία» (απώλεια της όσφρησης ή της γεύσης) και νευροανοσολογικά σύνδρομα.
Τον Απρίλιο του 2021 δημοσιεύθηκε στο έγκυρο περιοδικό Lancet μια έρευνα στην οποία μελετήθηκε συγκριτικά και στατιστικά το ιστορικό 236 χιλιάδων ανθρώπων που είχαν νοσήσει από την COVID-19 και είχαν θεραπευτεί. Η έρευνα έδειξε ότι ένας στους τρεις από αυτούς τους ανθρώπους παρουσίασε κάποιο νευρολογικό ή ψυχιατρικό πρόβλημα έξι μήνες μετά τη νόσησή του, ένας στους πενήντα έπαθε εγκεφαλικό επεισόδιο και ένας στους έντεκα εμφάνισε σοβαρές διαταραχές των εγκεφαλικών του λειτουργιών.
«Πώς σχετίζονται αυτές οι νευρολογικές επιπτώσεις με μια ιογενή νόσο την οποία μέχρι τότε ο ιατρικός κόσμος αντιμετώπιζε κυρίως ως μια λοίμωξη του αναπνευστικού συστήματος, η οποία προκαλούσε πνευμονολογικά και ανοσολογικά προβλήματα; Τεκμηριώνεται αυτός ο συσχετισμός από τα μέχρι τώρα δεδομένα και, αν ναι, υπεύθυνος γι’ αυτό είναι ο νέος κορωνοϊός ή το ανοσιακό μας σύστημα το οποίο αντιδρώντας στην «εισβολή», προκαλεί μια καταστροφική φλεγμονή η οποία, ανάμεσα στα άλλα, επηρεάζει και τον εγκέφαλο», δηλώνει ο κ. Κωνσταντίνος Βουμβουράκης, Διευθυντής-Υπεύθυνος Τμήματος Σκλήρυνσης Κατά Πλάκας στο Metropolitan Hospital, Καθηγητής Νευρολογίας Νευροανοσολογίας στο ΕΚΠΑ.
Τι γνωρίζουμε μέχρι τώρα;
Πριν τον SARS-CoV-2 ήταν γνωστοί έξι κορωνοϊοί που προσβάλλουν τον άνθρωπο. Οι τέσσερεις από αυτούς προκαλούν ήπιες λοιμώξεις του αναπνευστικού, ενώ οι δύο, ο MERS-CoV το 2012 και ο SARS-CoV το 2002-03 έχουν προκαλέσει πανδημίες και έχουν γίνει αιτία θανάτων. Με τη βοήθεια πειραματικών μοντέλων έχει βρεθεί ότι αυτοί οι δύο κορωνοϊοί (MERS-CoV και SARS-CoV) μπορούν να εισβάλλουν στο νευρικό σύστημα και να προκαλέσουν ποικίλα νευρολογικά προβλήματα τόσο στο κεντρικό (ΚΝΣ) όσο και στο περιφερικό (ΠΝΣ) σύστημα.
Ο μηχανισμός εισόδου του κορωνοϊού στο κύτταρο - ξενιστή
Ο
ιός, μέσω της ακίδας του, της γλυκοπρωτεΐνης
S συνδέεται στον υποδοχέα του μετατρεπτικού
ενζύμου της αγγειοτενσίνης 2 (ACE2). Το
ένζυμο ACE2 ανιχνεύεται σε πολλά όργανα
και συστήματα του σώματος: στη μύτη,
τους πνεύμονες, τα νεφρά, το ήπαρ, τα
αιμοφόρα αγγεία, το ανοσοποιητικό
σύστημα και τα αγγεία του εγκεφάλου
(αλλά όχι στον εγκέφαλο). Σε αυτό το
στάδιο της προσβολής οι ασθενείς
παρουσιάζουν υποσμία, ανοσμία και
αγευσία οι οποίες είναι αναστρέψιμες.
Μετά τη δέσμευση του ACE2 πρώτα στα
αναπνευστικά επιθηλιακά κύτταρα και
στη συνέχεια στα επιθηλιακά κύτταρα
των αιμοφόρων αγγείων, ο ιός πυροδοτεί
μια «καταιγίδα κυτοκινών», με αξιοσημείωτη
αύξηση στα επίπεδα της ιντερλευκίνης-1,
της ιντερλευκίνης-6 και του παράγοντα
νέκρωσης όγκου. Τα υψηλά επίπεδα αυτών
των κυτοκινών αυξάνουν την αγγειακή
διαπερατότητα, το οίδημα και προκαλούν
εκτεταμένες φλεγμονώδεις αλλοιώσεις
και υπερπηκτικότητα του αίματος με
αποτέλεσμα μικρούς και μεγάλους θρόμβους
αίματος. Αυτός ο συνδυασμός εκτεταμένης
φλεγμονής, αγγειακών βλαβών και
υπερπηκτικότητας οδηγεί σε σύνδρομο
οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας (ARDS),
νεφρική ανεπάρκεια, ηπατική βλάβη,
καρδιακή ανεπάρκεια, έμφραγμα του
μυοκαρδίου, αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο
με πολλαπλά νευρολογικά επακόλουθα.
Στη συνέχεια, προκαλεί παρατεταμένη
νευροφλεγμονώδη αντίδραση που οδηγεί
σε διάσπαση των εγκεφαλικών φραγμών
(αιματοεγκεφαλικού, μηνιγγικού) και
άμεση είσοδο του SARS-CoV-2
και διαφόρων συστατικών του αίματος
στο κεντρικό νευρικό σύστημα με πιθανό
αποτέλεσμα επιληπτικές κρίσεις,
εγκεφαλοπάθεια, αγγειακά εγκεφαλικά
επεισόδια, κώμα.
Τρόποι προσβολής του κεντρικού νευρικού συστήματος από τον κορωνοϊό
Ως πιθανοί τρόποι προσβολής του ΚΝΣ από τον κορωνοϊό αναφέρονται:
- Η αιματογενής διασπορά μέσω σωματιδίων του ιού ή μέσω μονοκύτταρων μακροφάγων
- Η νευρογενής διασπορά μέσω εγκεφαλικών συζυγιών όπως το οσφρητικό, το τρίδυμο και το πνευμονογαστρικό νεύρο.
Πανδημία και νευρολογικές επιπτώσεις
Οι επιπτώσεις της προσβολής του κεντρικού και του περιφερικού νευρικού συστήματος από τον κορωνοϊό που έχουν καταγραφεί, περιλαμβάνουν: νευρολογικά συμπτώματα, νευρολογικές διαταραχές και όψιμες νευρολογικές εκδηλώσεις.
Τα συχνότερα νευρολογικά συμπτώματα είναι: ζάλη (9%), κεφαλαλγία (6-13%), καταβολή, υπογευσία - αγευσία (5-30%), υποσμία - ανοσμία (5-70%), μυαλγία (14,9 %).
«Οι συχνότερες νευρολογικές διαταραχές είναι: αγγειακά επεισόδια (ισχαιμικά, αιμορραγικά), θρόμβωση φλεβωδών κόλπων, εγκεφαλοπάθεια, πυρετικοί σπασμοί αιμορραγική νεκρωτική εγκεφαλίτιδα (σύνδρομο Weston), ΑDEM, μυελίτις μυασθένεια πυρετικοί σπασμοί, σύνδρομο Μiller-Fisher, σύνδρομο Guillain-Barre, κρανιακή πολυνευρίτις», εξηγεί ο ιατρός.
Οι συχνότερες όψιμες νευρολογικές εκδηλώσεις είναι: νόσος Αlzheimer, νόσος Parkinson, νόσος κινητικού νευρώνα, νερομυϊκες διαταραχές με αναπνευστική δυσχέρεια, αυτοάνοσα νοσήματα, πολλαπλή σκλήρυνση, οπτική νευρομυελίτις, μυασθένεια, σύνδρομο Guillain-Barre, αυτοάνοσες νευροπάθειες.
Αβεβαιότητες και συμπεράσματα
Παρά το γεγονός ότι ο νευροβιολογικός μηχανισμός της δράσης των κορωνοϊών στον εγκέφαλο έχει αρχίσει να γίνεται κατανοητός, ακόμα αγνοούμε ποιες από τις παραπάνω εκτιθέμενες νευρολογικές διαταραχές μπορεί να αποδοθούν αποκλειστικά στην εισβολή του κορωνοϊού στον οργανισμό και ποιες σε προϋπάρχοντες υποκείμενους παράγοντες, όπως η γενετική προδιάθεση, το υπερβολικό άγχος, η ψυχοσωματική εξάντληση ακόμα και ο διαρκής φόβος νόσησης.
Συμπερασματικά όμως και με τη συνδρομή αρκετών κλινικών μελετών και μετα-αναλύσεων που είτε προηγήθηκαν είτε ακολούθησαν την έρευνα που δημοσιεύτηκε στο Lancet θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως δεδομένα τα εξής:
Ο ιός SARS-CoV-2 προκαλεί έντονη φλεγμονώδη αντίδραση με «καταιγίδα κυτταροκινών», διαταραχές πηκτικότητας και πολυοργανική ανεπάρκεια.
Το νευρικό σύστημα προσβάλλεται από τον ιό με αιματογενή ή νευρογενή διασπορά ενώ η άμεση επίδραση στο νευρικό παρέγχυμα δεν έχει πλήρως τεκμηριωθεί.
Υπάρχουν ενδείξεις άμεσων αλλά και μακροπρόθεσμων διαταραχών της φυσικής και της επίκτητης ανοσίας με πρόκληση ανοσολογικών φλεγμονωδών και εκφυλιστικών νοσημάτων του νευρικού συστήματος.
«Η πανδημία της COVID-19 βρίσκεται σε εξέλιξη και καθημερινά αντλούνται πληροφορίες τόσο σε κλινικό όσο και εργαστηριακό επίπεδο.
Οι θεράποντες ιατροί θα πρέπει να είναι προετοιμασμένοι για την εμφάνιση νευρολογικών επιπλοκών σε ασθενείς με νόσο COVID-19 τόσο κατά τη διάρκεια της πανδημίας όσο και αργότερα, με σκοπό την κατανόηση της φυσικής ιστορίας της λοίμωξης από τον ιό SARS-CoV-2 και της επίδρασής της στο κεντρικό και περιφερικό νευρικό σύστημα.
Τούτων δοθέντων, φαίνεται ότι η «μετά-COVID» εποχή θα συνοδεύεται πιθανώς από μια «νέα πανδημία» αναζήτησης, γνώσης, και ίσως ριζικότερης αντιμετώπισης των νευρολογικών νοσημάτων», καταλήγει ο κ Βουμβουράκης.