Υπάρχει μια περιοχή της Ελλάδας που είναι ελάχιστα γνωστή και ακόμη λιγότερο επισκέψιμη. Βαθιά στο εσωτερικό της ηπειρωτικής χώρας, αποκομμένη από τον υπόλοιπο κόσμο από βουνά, βρίσκεται η περιοχή των Αγράφων, για την οποία το BBC Travel έκανε ένα μίνι αφιέρωμα.
Το όνομά της το πήρε, γιατί όταν οι Βυζαντινοί γραφείς αντιμετώπισαν για πρώτη φορά την περιοχή, τη βρήκαν πολύ απομακρυσμένη για εγγραφή στους χάρτες τους, χαρακτηρίζοντάς την ως άγραφα μέρη, αχαρτογράφητη περιοχή. Οι Οθωμανοί, επίσης, βρήκαν την περιοχή πολύ απρόσιτη για έλεγχο, και έτσι τα Άγραφα έγιναν μία από τις ελάχιστες περιοχές της Ελλάδας που δεν έπεσαν ποτέ στην οθωμανική κατοχή.
Οι Αγραφιώτες, οι ανθεκτικοί και ανεξάρτητοι κάτοικοι αυτής της περιοχής, χρησιμοποίησαν αυτήν την οιονεί ανεξαρτησία για να καλλιεργήσουν τη γη τους σε κόμβο επαναστατικής δραστηριότητας. Ο θρυλικός αγωνιστής της ανεξαρτησίας, Αντώνης Κατσαντώνης, γεννήθηκε εδώ και ο επαναστάτης ηγέτης Γεώργιος Καραϊσκάκης χρησιμοποίησε τα Άγραφα ως βάση από την οποία τρομοκρατούσε τα οθωμανικά στρατεύματα στις πεδιάδες.
Το 1823, μια οθωμανική φρουρά, υποχωρώντας από την παράκτια πόλη του Μεσολογγίου, έκανε μια παράλογη παράκαμψη μέσω των Αγράφων. Αποπροσανατολισμένοι από το ανελέητο τοπίο των βουνών, των δασών και των χαράδρων, έπεσαν σε ενέδρα από μια ομάδα 800 Ελλήνων μαχητών που τους εξόντωσε όλους από το χωριό Άγιος Βλάσιος σε μια από τις πιο γνωστές μάχες της Ελληνικής Επανάστασης. Οι Οθωμανοί δεν πλησίασαν ποτέ ξανά την περιοχή. Λίγα χρόνια αργότερα, τα Άγραφα έγιναν μέρος του ανεξάρτητου Βασιλείου της Ελλάδας.
Όχι ότι η ανεξαρτησία έφερε πολλά οφέλη στα Άγραφα. Η περιοχή παρέμεινε φτωχή και απομονωμένη και στα τέλη του 19ου αιώνα, πολλοί Αγραφιώτες άρχισαν να αναζητούν μια καλύτερη ζωή αλλού. Άλλοι πήγαν στις πεδιάδες, άλλοι στην Αθήνα. Πολλοί έψαξαν την τύχη τους στην Αμερική, ιδιαίτερα στην πόλη Σάρλοτ της Βόρειας Καρολίνας.
«Ο πρώτος Αγραφιώτης που μετανάστευσε στην Αμερική κατέληξε κάπως έτσι εκεί», εξήγησε η Ελισάβετ Παπαδοπούλου, η οικοδέσποινα του δημοσιογράφου του BBC στο χωριό Άγραφα της Φραγκίστας. «Έγραψε στους φίλους του στο χωριό ότι ήταν ένα ωραίο μέρος με άφθονη δουλειά και άλλοι τόσοι ακολούθησαν. Τώρα η Σάρλοτ έχει τη μεγαλύτερη κοινότητα Αγραφιωτών εκτός Ελλάδας».
Υπάρχει τόσο μικρή επίπεδη γη στα Άγραφα που πολλοί οικισμοί απλώνονται στις πλευρές των βουνών και η Φραγκίστα είναι στην πραγματικότητα δύο χωριά που χωρίζονται από μια μεγάλη χαράδρα, σημειώνει ο Alex Sakalis. «Ήμουν στην Ανατολική Φραγκίστα, ενώ η Δυτική Φραγκίστα έλαμπε σε απόσταση», αναφέρει χαρακτηριστικά.
«Εκείνο το βράδυ στην τοπική ταβέρνα, το αυτί μου “έπιασε” στο τραπέζι δίπλα μου, δύο ηλικιωμένους άντρες να μιλούν εναλλάξ ελληνικά και αμερικάνικα αγγλικά. Συστήθηκαν ως Κωνσταντίνος “Ντίνο” Πανουργιάς και ο αδελφός του Ευάγγελος “Βαν”. Ο Ντίνο, ο μεγαλύτερος από τους δύο, είχε πρόσφατα γιορτάσει τα 91α γενέθλιά του», περιγράφει ο δημοσιογράφος.
«Όταν ήμουν νεότερος, το σχολείο εδώ είχε 70 μαθητές. Όλοι σε ένα δωμάτιο!» είπε ο Ντίνο. «Οι χειμώνες ήταν σκληροί. Δεν είχαμε τζάκι, μόνο μια σόμπα. Κάθε μαθητής έφερνε ένα κούτσουρο στην τάξη για να καεί, για ζεστασιά. Τώρα δεν υπάρχουν μαθητές. Το σχολείο έκλεισε πριν από 20 χρόνια».
Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η περιοχή έπεσε στα χέρια των Ναζί, ίσως οι πρώτοι εισβολείς που κατέλαβαν πραγματικά τα Άγραφα.
«Πρέπει να είχαν ακολουθήσει τα παλιά ποιμενικά μονοπάτια πάνω από τα βουνά», είπε ο Ντίνο. «Όταν τους είδαμε, τρέξαμε όλοι να κρυφτούμε στις σπηλιές. Έμειναν για δύο ημέρες και μετά έκαψαν το χωριό».
Αλλά το τοπικό κίνημα αντίστασης ήταν ισχυρό και τα Άγραφα έγιναν το πρώτο μέρος στην Ελλάδα που απελευθερώθηκε από τη ναζιστική κυριαρχία, διακηρύσσοντας την «Ελεύθερη Ελλάδα» από τα βουνά, τον Αύγουστο του 1943.
Τα χειρότερα όμως δεν είχαν τελειώσει. Πριν ακόμα τελειώσει ο πόλεμος, η Ελλάδα κατέληξε σε έναν φαύλο εμφύλιο πόλεμο μεταξύ εθνικιστών και κομμουνιστών. Τα γεγονότα, που χώρισαν τη χώρα, έγιναν σε μικρότερη κλίμακα στα Άγραφα. Τα πράγματα δεν ήταν διαφορετικά στη Φραγκίστα. Εδώ, οι οικογένειες στράφηκαν η μία ενάντια στην άλλη, και η απομόνωση του χωριού σήμαινε ότι δεν υπήρχε διαφυγή από τη βία. «Δεν συνάντησα ποτέ τον πατέρα μου», είπε ο Βαν. «Τον σκότωσαν πριν γεννηθώ».
Το 1951, ο 21χρονος Ντίνο ταξίδεψε στην Αθήνα, όπου πήρε το καράβι για τη Νέα Υόρκη και στη συνέχεια πήγε αμέσως με τρένο για -πού αλλού; - τη Σάρλοτ. Εργάστηκε εκεί για μερικά χρόνια προτού μετακομίσει στο Σικάγο και στη συνέχεια στη Νέα Υόρκη, όπου άνοιξε το δικό του εστιατόριο. Το 1963, ο Βαν και η μητέρα τους ενώθηκαν μαζί του. Τα αδέλφια ζουν ακόμα στη Νέα Υόρκη, αλλά επιστρέφουν για να περάσουν τα καλοκαίρια στο παλιό τους χωριό. Είναι παράδεισος εδώ, είπαν.
Την επόμενη μέρα ο δημοσιογράφος μεταφέρθηκε πιο μακριά στην καρδιά των Αγράφων. Πέρασε από τη Δυτική Φραγκίστα, η οποία ήταν εμφανώς μεγαλύτερη και πιο ζωντανή από την ανατολική αδελφή της, με καφετέριες γεμάτες και ακόμη και ένα σχολείο με λίγους μαθητές.
Πιο πέρα, το τοπίο γίνεται πιο σαγηνευτικό. Κάτω από τα βουνά των Αγράφων (όπως και η περιοχή, θεωρούνταν πολύ απομακρυσμένα για να τους δοθεί άλλο όνομα), βρίσκονται οι τρεις μεγάλοι ποταμοί των Αγράφων - ο Αχελώος, ο Αγραφιώτης και ο Μέγδοβας - που διασχίζουν την περιοχή σαν παγωμένες μπλε μπούκλες. Ατελείωτα δάση με έλατα ξεχύνονται σε απόσταση, τα οποία φιλοξενούν αρκούδες και λύκους. Τα απόκρημνα χωριά είναι σαν κολλημένες πεταλίδες στις πλαγιές των βουνών, με τις κόκκινες στέγες των σπιτιών να καλύπτονται από καταπράσινο δάσος, σαν να έχουν ανακτηθεί από την ίδια τη φύση. «Νιώθεις ότι μπαίνεις σε έναν διαφορετικό κόσμο», όπως το περιέγραψε η δημοσιογράφος Νατάσσα Μπλάτσιου. «Ο κόσμος των Αγράφων».
Μερικές φορές η περιοχή φαινόταν σχεδόν αλπική, και τα Άγραφα συχνά έχουν πάρει το παρατσούκλι «η Ελβετία της Ελλάδας» από τους ντόπιους. Αρκετά πολυτελή χιονοδρομικά κέντρα περιβάλλουν τα σύνορα των Αγράφων, αν και δεν υπάρχουν στην ίδια την περιοχή. Αυτό είναι τελικά τα Άγραφα - άγραφη γη. Δεν έγινε επίσημη απογραφή εδώ μέχρι τη δεκαετία του 1950 (σήμερα ο πληθυσμός είναι μόλις 11.000 κάτοικοι), το ρεύμα ήρθε μόλις τη δεκαετία του 1980 και πολλά χωριά περιμένουν ακόμη για ασφαλτοστρωμένους δρόμους.
«Ευλογία και κατάρα η απομόνωση»
«Αυτή η απομόνωση ήταν ευλογία και κατάρα για τα Άγραφα», δήλωσε ο κάτοικος της περιοχής, Θωμάς Νταβαρίνος. «Έχει διατηρήσει τον παραδοσιακό τρόπο ζωής, με τη χλωρίδα και την πανίδα της Εδέμ, αλλά αυτό είναι επίσης ένα δύσκολο μέρος για να ζεις. Οι χειμώνες είναι μακροχρόνιοι και βάναυσοι και είναι εύκολο να αποκοπείς».
Περήφανος Αγραφιώτης, ο Νταβαρίνος μεγάλωσε σε ένα σπίτι με 11 αδέλφια και χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα. Οι γονείς του ήταν βοσκοί, ένας από τους λίγους πόρους διαβίωσης σε αυτές τις άγραφες χώρες. Μίλησε εύγλωττα για τα Άγραφα και τις αντιφάσεις της γεωγραφίας τους, που είναι όμορφες και εχθρικές. Αν και πέρασε προσοδοφόρα χρόνια δουλεύοντας στην Αθήνα και τα ελληνικά νησιά, η καρδιά του παρέμενε πάντα εδώ, στα Άγραφα. Πριν από δέκα χρόνια, επέστρεψε για να ιδρύσει τον Ορειβατικό Σύλλογο Αγράφων.
«Δεν υπήρχε τίποτα εδώ. Τίποτα. Άγραφα. Μόνο βουνά, δάση και ποτάμια», χαμογέλασε. «Έτσι έπρεπε να ξεκινήσω από την αρχή».
Δουλεύοντας σε μεγάλο βαθμό μόνος του, άρχισε να καθαρίζει την περιοχή γύρω από το χωριό του, τα Τοπόλιανα, στις δυτικές παρυφές των Αγράφων. Ξεκίνησε να χτίζει μονοπάτια, να φτιάχνει μπουλόνια αναρρίχησης και να οργανώνει εκδρομές καγιάκ και άλλες δραστηριότητες.
Στην αρχή, οι ντόπιοι νόμιζαν ότι ήταν τρελός. Στη συνέχεια, όμως, άρχισαν να καταφθάνουν τουρίστες, κυρίως πλούσιοι Αθηναίοι που αναζητούσαν κάτι διαφορετικό από τα κλασικά τουριστικά μέρη. Τώρα ο Ορειβατικός Σύλλογος Αγράφων διαθέτει 200 μέλη, συμπεριλαμβανομένων αρκετών έμπειρων οδηγών.
«Ήθελα να δείξω ότι υπάρχει δυνατότητα για τουρισμό εδώ», είπε. «Ήθελα να βάλω τα Άγραφα στον χάρτη».
«Πίσω στη Φραγκίστα, ο Ντίνο επέμενε να μου δείξει το οικογενειακό του σπίτι, ένα εντυπωσιακό πέτρινο αρχοντικό λίγο έξω από την πλατεία του χωριού», γράφει ο Sakalis.
«Ένιωσα ότι είχε πάει πολύ καλά στις ΗΠΑ, αλλά δεν είχα συνειδητοποιήσει πόσο καλά. Το σπίτι του ήταν γεμάτο φωτογραφίες του, να ποζάρει με πελάτες στο εστιατόριο του στη Νέα Υόρκη. Υπήρχαν φωτογραφίες του με διάσημους Ελληνοαμερικάνους - Μάικλ Δουκάκης, Τέλι Σαβάλος, Αριστοτέλης Ωνάσης – καθώς και με άλλες μεγάλες προσωπικότητες, όπως ο Ρούντολφ Νουρέγιεφ, Λιμπεράτσε, Ζα Ζα Γκαμπόρ.
«Ήμασταν οι αγαπημένοι του Μπρόντγουεϊ», χαμογέλασε ο Ντίνο. «Όλοι ήρθαν στο εστιατόριο μου».
Παρά την επιτυχία τους, κάθε χρόνο, για τουλάχιστον τρεις μήνες, επιστρέφουν στον τόπο όπου γεννήθηκαν. «Νιώθω σαν το ίδιο χωριό που μεγάλωσα», χαμογέλασε ξανά ο Ντίνο. «Είναι μικρότερο, οι δρόμοι είναι καλύτεροι, αλλά τίποτα άλλο δεν έχει αλλάξει. Μπορώ ακόμα να δω όλους τους παλιούς μου φίλους από το σχολείο εδώ».
Ο Ντίνο πλέον φέρνει και την οικογένειά του. Παρόλο που κανένας από τους αδερφούς δεν παντρεύτηκε ούτε απέκτησε παιδιά, οι αδελφές τους το έκαναν και έτσι έχουν πολλούς ανιψιούς, ανιψιές και εγγόνια.
«Είναι σημαντικό να μην χάνετε επαφή με τις ρίζες σας», είπε. «Βρίσκομαι στις ΗΠΑ εδώ και επτά δεκαετίες, αλλά θα είμαι πάντα ένα αγόρι από τα Άγραφα».
Φωτογραφίες: Shutterstock