Το κλειδί του... παραδείσου, δηλαδή της επίγειας ευτυχίας, υπάρχει και το κρατάει ο κάθε ένας από εμάς μέσα του. Αρκεί να μάθουμε να το χρησιμοποιούμε.
Σε αυτή τη θεώρηση έχει αφιερώσει τη ζωή του ο Tal Ben-Shahar, Αμερικανοϊσραηλινός ακαδημαϊκός και συγγραφέας, που εστιάζει στα πεδία της θετικής ψυχολογίας και της ηγεσίας, και έχει διδάξει επί σειρά ετών στο Harvard.
Ο ίδιος παραδίδει μεγάλο αριθμό διαλέξεων, στην προσπάθειά του να προσφέρει αφειδώς την ευτυχία σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους μπορεί, καθώς, σύμφωνα με τις θεωρίες του, η ουσία του «Άγιου Δισκοπότηρου» της ανθρώπινης ζωής, αναζήτησης, αλλά και ύπαρξης, η ευτυχία δηλαδή, δεν βρίσκεται αλλού, παρά μέσα μας.
Οι διαλέξεις του μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα έχουν γίνει viral παγκοσμίως, ενώ και τα βιβλία του καταγράφουν εκατομμύρια πωλήσεις.
Εμπνεόμενος από διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα, αλλά κυρίως από τον Αριστοτέλη και τα Ηθικά Νικομάχεια, ο Tal Ben-Shahar παραχώρησε συνέντευξη στο iefimerida.gr, στην οποία ξεδίπλωσε επιγραμματικά όλη την ουσία των διδαχών του, ενώ απάντησε στις ερωτήσεις μας σχετικά με το πώς θα επιλέξουμε ο κάθε ένας από εμάς ξεχωριστά το πιο κατάλληλο μονοπάτι...
Iefimerida.gr: Κύριε Tal Ben-Shahar, αν είχαμε μόνο πέντε λεπτά μαζί και σας ρωτούσα «πώς μπορώ να είμαι ευτυχισμένος», τι θα μου απαντούσατε;
Tal Ben-Shahar: Εδώ είναι επτά μαθήματα που συγκέντρωσα και είναι σημαντικά για την ευτυχία.
Μάθημα 1: Δώστε στον εαυτό σας την «άδεια» να είναι άνθρωπος. Όταν δεχόμαστε συναισθήματα -όπως ο φόβος, ο φθόνος, η λύπη ή το άγχος- ως κάτι το φυσιολογικό, είναι πιο πιθανό να ξεπεράσουμε αυτές τις καταστάσεις. Η απόρριψη των συναισθημάτων μας, είτε είναι ευχάριστα είτε επώδυνα, οδηγεί σε απογοήτευση και δυστυχία. Έχουμε μια κουλτούρα που έχει εμμονή με την ευχαρίστηση και πιστεύουμε ότι το βασικό στοιχείο μιας αξιόλογης ζωής είναι η απουσία δυσφορίας.
Μάλιστα, όταν νιώθουμε πόνο, τότε θεωρούμε ότι κάτι πρέπει να πηγαίνει στραβά με εμάς. Στην πραγματικότητα, κάτι δεν πάει καλά με εμάς αν δεν νιώθουμε λύπη ή άγχος μερικές φορές, που είναι ανθρώπινα συναισθήματα. Το παράδοξο είναι ότι όταν αποδεχόμαστε τα συναισθήματά μας -όταν δίνουμε στον εαυτό μας την «άδεια» να είμαστε άνθρωποι και βιώνουμε οδυνηρά συναισθήματα- είναι πιο πιθανό να ανοιχτούμε σε ευχάριστα συναισθήματα.
Μάθημα 2: Η ευτυχία βρίσκεται στο σημείο τομής μεταξύ της ευχαρίστησης και του νοήματος. Είτε στη δουλειά είτε στο σπίτι, ο στόχος είναι να συμμετέχετε σε δραστηριότητες που είναι προσωπικά σημαντικές και ευχάριστες. Όταν αυτό δεν είναι εφικτό, φροντίστε να έχετε «ενισχυτές» ευτυχίας, στιγμές δηλαδή σε όλη τη διάρκεια της εβδομάδας που σας προσφέρουν ευχαρίστηση και νόημα. Οι έρευνες δείχνουν ότι μία ή δύο ώρες μιας ουσιαστικής και ευχάριστης εμπειρίας μπορεί να επηρεάσει την ποιότητα μιας ολόκληρης ημέρας ή ακόμα και μιας ολόκληρης εβδομάδας.
Μάθημα 3: Λάβετε υπόψη ότι η ευτυχία εξαρτάται κυρίως από την κατάσταση του μυαλού μας, όχι από την κατάστασή μας ή την κατάσταση του τραπεζικού μας λογαριασμού. Εκτός από ακραίες περιστάσεις, το επίπεδο ευημερίας μας καθορίζεται από αυτό στο οποίο εστιάζουμε και από την ερμηνεία μας στα εξωτερικά γεγονότα. Για παράδειγμα, εστιάζουμε στο άδειο μέρος του γεμάτου μέρους του ποτηριού; Θεωρούμε τις αποτυχίες ως καταστροφικές ή τις βλέπουμε ως ευκαιρίες μάθησης;
Μάθημα 4: Απλοποιήστε! Είμαστε, γενικά, πολύ απασχολημένοι, προσπαθώντας να στριμώξουμε όλο και περισσότερες δραστηριότητες σε όλο και λιγότερο χρόνο. Η ποσότητα επηρεάζει την ποιότητα και κάνουμε συμβιβασμούς με την ευτυχία μας προσπαθώντας να κάνουμε πάρα πολλά. Το να ξέρουμε πότε να πούμε «όχι» στους άλλους, συχνά σημαίνει να λέμε «ναι» στον εαυτό μας.
Μάθημα 5: Θυμηθείτε τη σύνδεση μυαλού-σώματος. Αυτό που κάνουμε -ή δεν κάνουμε- με το σώμα μας επηρεάζει το μυαλό μας. Η τακτική άσκηση, ο επαρκής ύπνος και οι υγιεινές διατροφικές συνήθειες οδηγούν σε σωματική και ψυχική υγεία.
Μάθημα 6: Εκφράστε ευγνωμοσύνη, όποτε είναι δυνατόν. Πολύ συχνά θεωρούμε τη ζωή μας δεδομένη. Μάθετε να εκτιμάτε και να απολαμβάνετε τα υπέροχα πράγματα στη ζωή, από τους ανθρώπους μέχρι το φαγητό, από τη φύση μέχρι το χαμόγελο.
Μάθημα 7: Δώστε προτεραιότητα στις σχέσεις. Ο νούμερο ένα προγνωστικός παράγοντας της ευτυχίας είναι ο χρόνος που περνάμε με ανθρώπους που νοιαζόμαστε και που νοιάζονται για εμάς. Η πιο σημαντική πηγή ευτυχίας μπορεί να είναι το άτομο που κάθεται δίπλα σας. Εκτιμήστε τους, απολαύστε τον χρόνο που περνάτε μαζί.
Λέτε ότι η ευτυχία είναι η δυνατότητα των αρνητικών συναισθημάτων να συνυπάρχουν με τα θετικά, η λεγόμενη «χαρμολύπη». Πώς το εξηγείτε αυτό; Έχει να κάνει με τη μετάβαση από τη μια κατάσταση στην άλλη; Ή μήπως εννοείτε ότι αν είχαμε μόνιμα θετικά συναισθήματα, τότε αυτά θα γίνονταν τόσο οικεία που δεν θα τα εκτιμούσε κανείς;
Κατ' αρχάς, δεν θα μιλούσα για θετικά και αρνητικά συναισθήματα, αλλά για ευχάριστα και επώδυνα συναισθήματα. Ευτυχία σημαίνει αποδοχή της πραγματικότητας όπως είναι, και αυτό σημαίνει αποδοχή επώδυνων συναισθημάτων ως αναπόφευκτο μέρος της ζωής. Η προσδοκία ότι η ζωή μπορεί να μην έχει ποτέ και καθόλου πόνο θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε απογοήτευση και δυστυχία.
«Είναι εντάξει να μην είσαι καλά»… Αλλά μερικές φορές οι αντικειμενικές συνθήκες υπερβαίνουν τη δυνατότητα να σκεφτείς το οτιδήποτε, από το να αισθανθείς ανείπωτο πόνο… Σκεφτείτε, για παράδειγμα, μια γυναίκα στην Ουκρανία τώρα, που σε μια στιγμή έχασε από μια βόμβα τον άντρα της, τον μονάκριβο γιο της και το σπίτι της… Μπορεί αυτή η γυναίκα, μια μέρα, να γίνει ευτυχισμένη;
Μια μέρα, ναι. Σήμερα, πιθανότατα όχι. Το να υποφέρεις είναι πάντα μέρος της ζωής, και φυσικά ορισμένες καταστάσεις κάνουν την ταλαιπωρία την κυρίαρχη εμπειρία. Ο πόλεμος είναι ένα από αυτά. Η επιστήμη της ευτυχίας δεν είναι πανάκεια. Δεν μπορεί να λύσει όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε. Αυτό που μπορεί να κάνει είναι να ενισχύσει το ψυχολογικό μας ανοσοποιητικό σύστημα. Και ένα ισχυρό ανοσοποιητικό σύστημα δεν σημαίνει ότι δεν αρρωσταίνουμε, αλλά μάλλον ότι αρρωσταίνουμε λιγότερο συχνά και όταν το κάνουμε αναρρώνουμε πιο γρήγορα.
Συνιστάτε να γίνουμε «άτρωτοι» για να μη μας καταβάλλουν τα προβλήματά μας. Καλό ακούγεται, αλλά… πώς θα το πετύχουμε; Είναι μόνο θέμα νοοτροπίας και τρόπου σκέψης;
Δεν συνιστώ να γίνουμε άτρωτοι. Αυτό δεν είναι δυνατόν. Αντίθετα, συνιστώ να αγκαλιάσουμε την ευαλωτότητά μας, να αποδεχτούμε τις αδυναμίες μας, όπως ακριβώς αποδεχόμαστε τα δυνατά μας σημεία. Το να βιώνουμε τον πόνο, να κλαίμε, να μιλάμε ή να γράφουμε για τον πόνο μας, είναι κρίσιμο για την ψυχική μας υγεία.
«Η κόλαση είναι οι άλλοι», έλεγε ο Ζαν-Πολ Σαρτρ. Απ' ό,τι κατάλαβα, εσείς λέτε ότι ο παράδεισος είναι... ο ίδιος;
Οι σχέσεις είναι ο νούμερο ένα προγνωστικός παράγοντας της ευτυχίας. Το να έχεις στενές, υποστηρικτικές, ευγενικές και οικείες σχέσεις είναι το «κλειδί» για μια ευτυχισμένη ζωή. Ταυτόχρονα, δεδομένης της σημασίας τους, μπορούν φυσικά να προκαλέσουν πολύ πόνο. Το «κλειδί» είναι να επενδύσουμε στις σχέσεις μας και να αποδεχθούμε το γεγονός ότι ακόμη και οι καλύτερες σχέσεις δεν είναι τέλειες και ότι πάντα θα υπάρχουν σκαμπανεβάσματα.
Λέτε ότι πρέπει να αποδεχθούμε ότι διανύουμε μια πολύ χαοτική περίοδο στην ιστορία της ανθρωπότητας και ότι το αίσθημα της αγωνίας είναι φυσιολογικό. Μπορώ όμως να φανταστώ άλλες, πολύ πιο χαοτικές εποχές, με περισσότερα προβλήματα, χειρότερη υγεία, πιο μόνιμες απειλές, φτώχεια και στερήσεις. Ίσως θα έπρεπε να αρχίσουμε να εκτιμούμε περισσότερο αυτό που έχουμε;
Δεν υπάρχει αντίφαση μεταξύ του γεγονότος ότι περνάμε χαοτικές και δύσκολες εποχές και του γεγονότος ότι υπάρχουν ακόμη πιο χαοτικές και δύσκολες εποχές. Και ναι, θα πρέπει να αρχίσουμε να εκτιμούμε περισσότερο αυτά που έχουμε, γιατί υπάρχει πάντα κάτι που πρέπει να εκτιμήσουμε, και κάτι τέτοιο οδηγεί σε περισσότερη ανθεκτικότητα και ευτυχία.
Στις διδασκαλίες και τα βιβλία σας βασίζεστε στην επιστήμη. Θεωρείτε την επιστήμη πλεονέκτημα των καιρών μας, για την κατάκτηση της ευτυχίας, δεδομένου ότι η επιστήμη πλέον βρίσκεται σε πρωτόγνωρα υψηλό επίπεδο, ειδικά οι επιστήμες ψυχικής υγείας; Και συγκεκριμένα, ποιοι τομείς της επιστήμης είναι κρίσιμοι για να μας διδάξουν τι είναι πραγματικά η ευτυχία και πώς να την πετύχουμε;
Είμαι υπέρ της επιστημονικής προσέγγισης ως του μονοπατιού προς τη μάθηση. Έχουμε πολύ δρόμο να διανύσουμε στον τομέα της ψυχικής υγείας, πολλά να μάθουμε. Πρέπει να συνεχίσουμε με τις διαφορετικές προσεγγίσεις στην έρευνα, από τη μελέτη των νευρώνων μας, τη μελέτη ατόμων, έως την έρευνα που χρησιμοποιεί μελέτες μεγάλης κλίμακας.
Και επειδή μιλήσαμε για επιστήμη… Μπορεί η έντονη θρησκευτικότητα και ο διαλογισμός να αποτελέσουν τους δρόμους προς την ευτυχία;
Τόσο η θρησκεία όσο και ο διαλογισμός οδηγούν σε περισσότερη ευτυχία. Οι θρησκευόμενοι είναι γενικά πιο ευτυχισμένοι από τους μη θρησκευόμενους. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν κοσμικοί άνθρωποι που να είναι εξαιρετικά ευτυχισμένοι και θρησκευόμενοι άνθρωποι που είναι δυστυχισμένοι, αλλά συνολικά η θρησκεία φαίνεται να συμβάλλει στην ευημερία. Ένας από τους λόγους για αυτό είναι ότι οι θρησκευόμενοι βιώνουν την πνευματικότητα, η οποία είναι σημαντική για την ευτυχία.
Ωστόσο, ένα κοσμικό άτομο μπορεί επίσης να βιώσει πνευματικότητα. Ένας από τους ορισμούς της πνευματικότητας είναι η εύρεση μιας αίσθησης σημασίας σε κάτι. Ένας επενδυτής-τραπεζίτης που βρίσκει νόημα στη δουλειά του -που την κάνει για τους σωστούς λόγους- ζει μια πιο πνευματική και ικανοποιητική ζωή από έναν μοναχό που βρίσκεται στο μοναστήρι για λάθος λόγους.
Οι θρησκευόμενοι είναι γενικά πιο ευτυχισμένοι επειδή έχουν μια κοινότητα στην οποία ανήκουν και αυτό είναι ένα σημαντικό συστατικό της ευτυχίας. Φυσικά, είναι επίσης δυνατό για μη θρησκευόμενους να είναι μέρος μιας κοινότητας, αλλά συχνά πρέπει να καταβάλουν περισσότερη προσπάθεια για να βρουν τα άτομα με τα οποία μπορούν να συνδεθούν. Τέλος, υπάρχουν τελετουργίες και πρακτικές στη θρησκεία που συμβάλλουν στην ευημερία μας, όπως η τακτική έκφραση ευγνωμοσύνης. Μπορούμε να το κάνουμε αυτό μέσω προσευχής ή/και κρατώντας ένα τακτικό ημερολόγιο ευγνωμοσύνης, στο οποίο γράφουμε για τα πράγματα για τα οποία είμαστε ευγνώμονες.
Η επιστήμη μπορεί να μελετήσει τη θρησκεία, να κατανοήσει τα πράγματα που λειτουργούν εκεί, να μάθει από αυτά, να τα εφαρμόσει.
Με το θέμα της ευτυχίας έχουν ασχοληθεί όλοι οι μεγάλοι φιλόσοφοι από τα αρχαία χρόνια. Ποιον θα ξεχωρίζατε ότι είναι πιο κοντά σε αυτά που πρεσβεύετε;
Θεωρώ τον Αριστοτέλη πατέρα του κλάδου των Σπουδών Ευτυχίας. Ειδικότερα, η εργασία του στα Ηθικά Νικομάχεια θέτει τα θεμέλια σε αυτόν τον τομέα.
Από όσα διάβασα για εσάς και τη διδασκαλία σας, ωστόσο, δεν είδα να αναφέρετε κάπου τον παράγοντα «επίτευγμα» –εννοώ τη χαρά της εκπλήρωσης των στόχων. Δεν είναι αυτό σημαντικό για εμάς, ώστε να επιτύχουμε την ευτυχία;
Ναι, αλλά στην καλύτερη περίπτωση οδηγεί σε ένα «προσωρινό υψηλό». Η επίτευξη ενός στόχου δεν είναι ο δρόμος προς την ευτυχία, εκτός εάν αυτός ο στόχος διευκολύνει ουσιαστικές εμπειρίες σε συνεχή βάση. Για παράδειγμα, αν ο στόχος μου είναι να ξεκινήσω μια ακαδημία, ας πούμε όπως το Λύκειο του Αριστοτέλη, τότε αυτό μπορεί να οδηγήσει στην ευτυχία, αλλά μόνο αν σημαίνει ότι αυτό μου επιτρέπει να διδάσκω διαρκώς πώς να πηγαίνουμε μπροστά. Είναι η συνεχής διδασκαλία που οδηγεί στην ευτυχία, όχι το γεγονός ότι πέτυχα τον στόχο μου να ξεκινήσω μια ακαδημία.
Τελικά, εμείς οι σύγχρονοι άνθρωποι, μήπως έχουμε ξεχάσει ότι στόχος της ζωής μας πρέπει να είναι η ευτυχία μας, ατομική και συλλογική;
Ναι, πολλοί το έχουν ξεχάσει. Ωστόσο, υπάρχει και το αντίθετο πρόβλημα των ανθρώπων, να εστιάζουν στην ευτυχία ως στόχο ζωής. Υπάρχουν έρευνες που υποδηλώνουν ότι όσοι υπερεκτιμούν την επιδίωξη της ευτυχίας, για τους οποίους η ευτυχία είναι σημαντική, είναι πιο πιθανό να είναι μοναχικοί, ένα χαρακτηριστικό που συνδέεται στενά με την κατάθλιψη και τη... δυστυχία. Χρειάζεται λοιπόν να λέμε ψέματα στον εαυτό μας και να πούμε επίσης στον εαυτό μας ότι στην πραγματικότητα η ευτυχία δεν είναι σημαντική για εμάς, παρόλο που γνωρίζουμε όλα τα οφέλη της; Είναι η αυτοεξαπάτηση ο δρόμος; Ή μήπως το να παραμελούμε την ευτυχία, να αγνοούμε τη σημασία της, είναι η καλύτερη επιλογή; Καμία επιλογή -αυταπάτης ή παραμέλησης- δεν είναι η απάντηση.
Η επίλυση του παραδόξου έγκειται στην ανάγκη να επιδιώξουμε την ευτυχία έμμεσα... Με άλλα λόγια, να επιδιώξουμε εκείνα τα πράγματα που θα οδηγούσαν στην ευτυχία.
Στη δεκαετία του 1800, ο Βρετανός φιλόσοφος John Stuart Mill υποστήριξε ότι «είναι ευτυχισμένοι μόνον εκείνοι που έχουν το μυαλό τους στραμμένο σε κάποιο αντικείμενο διαφορετικό από τη δική τους ευτυχία». Ποιο θα μπορούσε να είναι αυτό το αντικείμενο εκτός από τη δική τους ευτυχία; Επιδιώξτε την εύρεση νοήματος, καλλιεργήστε σχέσεις, ασκηθείτε σε τακτική βάση, εκτιμήστε αυτό που έχετε, αποδεχθείτε οδυνηρά συναισθήματα κ.λπ.
Έχετε γνωρίσει πραγματικά χαρούμενους ανθρώπους; Πώς πιστεύετε ότι το πέτυχαν αυτό και… είστε σίγουρος ότι ήταν ευτυχισμένοι;
Συναντώ ανθρώπους που φαίνονται χαρούμενοι κάθε μέρα. Ταυτόχρονα, ξέρω ότι ακόμη και όσοι φαίνονται εξαιρετικά χαρούμενοι περνούν δύσκολες στιγμές και εμπειρίες. Είμαστε όλοι μαζί σε αυτό, βιώνοντας τα σκαμπανεβάσματα της ζωής.
Κύριε Tal Ben-Shahar, εσείς είστε ευτυχισμένος; Και αν μπορούσα να σας ζητήσω μια πρόβλεψη… Τις τελευταίες στιγμές της ζωής σας, που θα κάνετε τις τελευταίες σκέψεις… θα είστε ευτυχισμένος;
Δεν συμφωνώ ότι η ευτυχία αξιολογείται με βάση τις τελευταίες μας σκέψεις. Γιατί να περιμένεις; Είμαι χαρούμενος τώρα; Είμαι σίγουρα πιο χαρούμενος σήμερα από ό,τι ήμουν πριν από 30 χρόνια, όταν ξεκίνησα το ταξίδι μου. Ταυτόχρονα, ελπίζω να είμαι πιο ευτυχισμένος σε πέντε ή δέκα χρόνια από ό,τι είμαι σήμερα. Η ευτυχία δεν είναι ένα τελικό σημείο που πρέπει να φτάσετε, αλλά μάλλον ένα ταξίδι, ένα ταξίδι που τελειώνει όταν τελειώνει η ζωή.