Φωτογραφίες και ντοκουμέντα από την πρώτη απαγορευμένη Πορεία Ειρήνης (21 Απριλίου 1963).Συμπληρώνονται φέτος τον Φεβρουάριο, 49 χρόνια από τον θάνατο του Άγγλου φιλόσοφου και μαθηματικού, Μπέρτραντ Ράσελ.
Η δράση και οι ιδέες του, επηρέασαν την προδικτατορική ελληνική νεολαία, τόσο, ώστε τον χειμώνα του 1962-63, Έλληνες φοιτητές να σχηματίσουν τον περίφημο Σύνδεσμο για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό Μπέρτραντ Ράσελ. Ο Σύνδεσμος οργάνωσε την Πρώτη Πορεία Ειρήνης στην Ελλάδα, η οποία πέρασε στην ιστορία με την εμβληματική μορφή του Γρηγόρη Λαμπράκη. Ποιος δεν γνωρίζει την φωτογραφία, που δείχνει τον Λαμπράκη, να βαδίζει αγέρωχος, και με ανοιχτά τα χέρια σαν αετός, να κρατά το πανό που γράφει ΕΛΛΑΣ έχοντας δεξιά και αριστερά το σήμα της Ειρήνης!
Πρόεδρος του Συνδέσμου, ήταν ο Μιχάλης Περιστεράκης φοιτητής Νομικής. Αυτός, διατηρούσε επαφές, με ακτιβιστές της CND (Campaign for Nuclear Disarmament), που διοργάνωναν πορείες Ειρήνης στην Αγγλία από το 1958. Οι πορείες αυτές ήταν υπερκομματικές, και στρέφονταν εναντίον της κατασκευής και χρήσης, Πυρηνικών Όπλων. Στις πορείες αυτές, συμμετείχαν δεξιοί και αριστεροί, απλοί άνθρωποι, επιστήμονες, συγγραφείς, πολιτικοί, καλλιτέχνες, ακόμη και ιερείς, όλοι όσοι ανησυχούσαν δηλαδή, για την τύχη, αυτού του πλανήτη.
Ο Μιχάλης Περιστεράκης, αποφασίζει να διοργανώσει ανάλογη πορεία Ειρήνης στην Ελλάδα. Εξομολογείται τα σχέδιά του, στους φίλους του Νίκο Κιάο, Ντούνια Κουσίδου, Θεόδωρο Πάγκαλο, Καίτη Παυλάκου, και άλλους, που αποτελούν τον πρώτο πυρήνα του ελληνικού Συνδέσμου Ράσελ. Νοικιάζουν γραφεία στην οδό Ασκληπιού 3, στο σπίτι όπου παλαιότερα, είχε ζήσει ο Εθνικός ποιητής Κωστής Παλαμάς. Ανακοινώνουν ότι θα πραγματοποιήσουν πορεία Ειρήνης, ορίζουν την διαδρομή από τον Μαραθώνα στην Αθήνα, και ημερομηνία 21 Απριλίου του 1963.
Η αναγγελία, ενθουσιάζει τους νέους που καθημερινά κατακλύζουν τα γραφεία του Συνδέσμου Ράσελ. Στην οδό Ασκληπιού 3, δημιουργείται το κέντρο δράσης μιας ευφάνταστης και γενναίας νεολαίας που κάθε βράδυ συζητά για τον μεγάλο στόχο (την Πορεία), διαβάζει ποίηση, τραγουδά Θεοδωράκη αλλά και protest songs, όπως και Bob Dylan. Διαχέει συνεπώς μία διάθεση που δεν έχει κομματική σκοπιμότητα: ασκεί κριτική τόσο στην Σοβιετική Ένωση όσο και στις ΗΠΑ, συνδέεται με το παγκόσμιο Αντιπολεμικό Κίνημα, και εμπνέεται, από τη νεολαία της Δύσης, και ιδιαίτερα της Αγγλίας.
Οι εφημερίδες προβάλλουν την δραστηριότητα του Συνδέσμου και σε λίγες εβδομάδες ανοίγουν παραρτήματα σχεδόν παντού στην Ελλάδα.
Οι αντιδράσεις των τριών κομματικών αντιπάλων, της Δεξιάς, της Αριστεράς και του Κέντρου, διαφέρουν. Η Αριστερά, εντυπωσιάζεται από τον όγκο του νεανικού κινήματος και αποφασίζει να το υποστηρίξει με μία στρατηγική όμως, που αποβλέπει στον έλεγχο. Εφαρμόζεται λοιπόν, ή ιδέα, τα μέλη της νεολαίας ΕΔΑ να μπουν στον Σύνδεσμο, και να «επιβλέπουν». Η Ένωση Κέντρου, χαρακτηρίζει την Πορεία, σαν κίνηση αφελών και γραφικών ανθρώπων, που πάντως, έχουν δικαίωμα να παρελάσουν. Η Δεξιά αντίθετα, πλην κάποιων φωτεινών εξαιρέσεων όπως αυτή του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, κάνει την ανοησία. Στέκεται κάθετα αντίθετη με το κίνημα Ειρήνης. Κατηγορεί τον νεανικό Σύνδεσμο, σαν κομμουνιστική οργάνωση, και ρίχνει γραμμή, στις δεξιές οικογένειες, να απομακρύνουν τα παιδιά τους. Φυσικά, απαγορεύει την πορεία. Ο υφυπουργός Εσωτερικών, Δ. Δαβάκης, ανακοινώνει ότι «η κυβέρνησις δεν θα επιτρέψει την μελετώμενην “πορείαν ειρήνης” διότι οργανούται από τους εγχωρίους κομμουνιστάς».
Ο σύνδεσμος Ράσσελ με ανακοίνωσή του διευκρινίζει ότι δεν ανήκουν σε κανένα κόμμα και ότι το ενδιαφέρον είναι, για την Παγκόσμια Ειρήνη. Δηλώνει ακόμη, ότι τα μέλη του πράττουν το αυτονόητο, το οποίο θα έπρεπε, οι μεγαλύτεροι, ήδη να το έχουν κάνει, και τελικά καλεί και τον Δαβάκη στην Πορεία. Υπέρ του Συνδέσμου, εκδηλώνονται άνθρωποι του πνεύματος και της Τέχνης, και μάλιστα, ο Μίκης Θεοδωράκης, ενθουσιάζεται από την γενναία πρωτοβουλία των νεαρών, ώστε πηγαίνει στα γραφεία δηλώνει συμμετοχή και γράφει τραγούδι για να αποτελέσει τον Ύμνο της πορείας. Οι πρώτοι στίχοι έλεγαν…
Από τον Μαραθώνα ξεκινήσαμε
Να πάμε στην Αθήνα ξεκινήσαμε
Έλα κι εσύ μαζί μας
Έλα κι εσύ κοντά μας
Δυστυχώς, η μουσική του Ύμνου, δεν έχει διασωθεί, και σήμερα πια, δεν την θυμάται ο μεγάλος Συνθέτης.
Σήμα του Συνδέσμου, και της Πορείας, καθορίζεται το αγγλικό Σήμα της Ειρήνης, που ήταν ήδη, παγκόσμιο σύμβολο ζωής, και με αυτό τον υπερκομματικό χαρακτήρα, θα το δούμε αργότερα στο Woodstock και στο Πολυτεχνείο.
Το Σήμα της Ειρήνης γίνεται κονκάρδα, που διατίθεται από τα γραφεία του Συνδέσμου, όπου εκατοντάδες νεαροί σπεύδουν καθημερινά για να την αποκτήσουν. Την φορούσαν στο πέτο σαν επαναστατική πράξη και σαν κάτι που φώναζε «επιτέλους θέλουμε να ζήσουμε με τον δικό μας τρόπο!». Όταν έβλεπαν κάποιον στο δρόμο που φορούσε αυτή την κονκάρδα, τον αγκάλιαζαν με συγκίνηση και συνομιλούσαν μαζί του σαν να ήταν από χρόνια φίλοι.
Για να διαδώσουν την ιδέα, αποφασίζουν να πετάξουν χαρταετούς που θα έχουν πάνω το Σήμα. Η Αστυνομία μοιάζει μικρή, ανόητη και κωμική όταν συλλαμβάνει πιτσιρικάδες με τους αετούς της Ειρήνης και τους κατηγορεί ότι εξωθούν τον κόσμο σε κομμουνιστική παρέλαση! Οι νεαροί μεταφέρονται «προς εξακρίβωσιν» στα τοπικά αστυνομικά τμήματα μαζί με τους χαρταετούς. Πολλοί τραγουδούν…
Ένας αετός καθότανε
στο τμήμα και λιαζότανε
…ενώ γελούν και προειδοποιούν τους αστυνομικούς ότι η πορεία τους «θα γίνει οπωσδήποτε!».
Ήταν φανερό ότι η απαγόρευση της πορείας δεν έφερνε τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Φανταζόταν ίσως η κυβέρνηση ότι απαγορεύοντας την πορεία θα προκαλούσε μείωση του ενδιαφέροντος, κάμψη του ηθικού και αμηχανία στους πρωτεργάτες. Συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Ποτέ δεν ήταν τόσος ο ενθουσιασμός και οι δηλώσεις συμμετοχής. Συγχαρητήριες επιστολές στέλνονται από όλα τα μέρη της Ελλάδας και τώρα πια όχι μόνον οι νέοι αλλά και μεγαλύτεροι έρχονται στα γραφεία του Συνδέσμου για να δηλώσουν συμπαράσταση. Η προετοιμασία για την μεγάλη ημέρα συνεχίζεται πυρετώδης και κλείνονται πούλμαν για να μεταφέρουν τον κόσμο στον Μαραθώνα. Η Αστυνομία απειλεί τους ιδιοκτήτες των πούλμαν και των λεωφορείων, οι οποίοι τελικά υπαναχωρούν φοβισμένοι και ακυρώνουν τις συμφωνίες. Μέλη «εθνικοφρόνων» οργανώσεων, μοιράζουν προκηρύξεις με πλαστογραφημένη την υπογραφή του Συνδέσμου, οι οποίες «πληροφορούν» ότι η πορεία αναβάλλεται. Ο κόσμος ανησυχεί και πηγαίνει καθημερινά στα γραφεία του συνδέσμου για να μάθει τελικά αν θα πραγματοποιηθεί η πορεία. Είναι τόσο μεγάλη η προσέλευση, ώστε οι οπαδοί της Ειρήνης τοποθετούν μία τεράστια ταμπέλα έξω από τα γραφεία που γράφει: Η ΠΟΡΕΙΑ ΘΑ ΓΙΝΕΙ ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ!
Τα γεγονότα της 21ης Απριλίου 1963
Εκείνη η Κυριακή του Θωμά, 21 Απριλίου 1963, ξημέρωνε συννεφιασμένη. Το λεκανοπέδιο της Αττικής είχε μεταβληθεί από το βράδυ του Σαββάτου σε ζώνη πολεμικών επιχειρήσεων. Από τα βόρεια προάστια της πρωτεύουσας ως τον Μαραθώνα είχαν διασκορπιστεί άντρες της αστυνομίας και της χωροφυλακής. Στις ακτές, απέναντι από την Εύβοια, βρίσκονταν άντρες του ναυτικού για τον φόβο της απόβασης των οπαδών της Ειρήνης και του σπασίματος του κλοιού από θαλάσσης!
Μαζί με την αστυνομική δύναμη, εμφανίστηκαν στην περιοχή του Μαραθώνα και μερικοί που παρίσταναν τους αγανακτισμένους πολίτες. Είχαν κρεμάσει μερικά πανό στον δρόμο που οδηγούσε στον Τύμβο που έγραφαν ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΑΡΑΘΩΝΑ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ.
Όλοι αυτοί -που ενισχύονταν με δεκάδες τζιπ, καμιόνια, κλούβες, ασυρμάτους και κινητούς ραδιοφωνικούς σταθμούς- είχαν αποκλείσει κάθε οδική αρτηρία που οδηγούσε στον Μαραθώνα στήνοντας μπλόκα ακόμη και μέσα στα χωράφια.
Από τις συνοικίες, ξεκινούν νύχτα ακόμη, τα πρώτα παιδιά. Έμελλε, τα λαμπερά τους μάτια να μαυρίσουν και τα μαλλιά των κοριτσιών, να μείνουν τούφες στα χέρια των αστυνόμων. Δεν ήταν τυχαίο που ξημέρωνε 21 Απριλίου. Εκείνη τη μέρα, που οι βαριές γροθιές έπεσαν στα κεφάλια των παιδιών της Ειρήνης, άνοιγε ο δρόμος στους σκοτεινότερους μηχανισμούς που θα έφερναν τη χούντα.
Ένα βουητό ερχόταν με την ανατολή καθώς τα παιδιά έβγαιναν από τα σπίτια, κρυφομιλούσαν και σχημάτιζαν ομάδες να πάνε με κάθε τρόπο στον Μαραθώνα. Ένα βουητό ερχόταν καθώς οι αστυνομικοί έστηναν μπλόκα και κινητοποιούσαν μηχανοκίνητα στο σκοτάδι.
Η μεγαλύτερη μάχη δόθηκε στη Λεωφόρο Κηφισίας, στο ύψος των Αμπελοκήπων. Οι αστυνομικοί συλλαμβάνουν αδιακρίτως και όσους βρίσκουν στα ζαχαροπλαστεία, στα καφενεία και στα γαλακτοπωλεία. Η Λεωφόρος Κηφισίας, έγινε εκείνο το πρωινό Λεωφόρος της Ειρήνης. Έτσι πρέπει να ονομαστεί εις ανάμνηση. Εδώ, έδωσαν τα παιδιά της Ειρήνης την μεγάλη τους μάχη.
Εκτός από τη λεωφόρο, άλλες μάχες γίνονται παντού στην Αθήνα. Οι συλληφθέντες έφθασαν τους 2000. Στοιβάζονται στα αστυνομικά τμήματα και σε σχολεία. Το μεγαλύτερο μέρος κρατείται στη Σχολή Αστυνομίας. Τα παιδιά φουσκώνουν μπαλόνια που φέρουν το σήμα της Ειρήνης και τα αφήνουν πάνω από τους αστυνόμους. Οι αστυνομικοί κυνηγούν τα μπαλόνια και τα σκάζουν με τα χέρια. Τα κορίτσια γρήγορα αρχίζουν να τραγουδούν τον ύμνο της ειρήνης…
Να πάμε στον Μαραθώνα ξεκινήσαμε
Έλα κι εσύ
Έλα κι εσύ μαζί μας…
Οι αστυνομικοί δυσανασχετούν και βηματίζουν νευρικά, γι αυτούς είναι σκάνδαλο να ακούγονται τέτοια τραγούδια και μάλιστα μέσα στη σχολή της αστυνομίας! Τα παιδιά δείχνουν εξαιρετικό χιούμορ. Αρχίζουν να χορεύουν και μάταια οι αστυνομικοί προσπαθούν να τους σταματήσουν. Ένας νεαρός βηματίζει πάνω κάτω σε μία απόσταση 50 μέτρων. «Τι κάνεις εσύ εκεί;» τον ρωτούν οι αστυνόμοι. «Κάνω τον Μαραθώνιο!..» απαντά «…θα συμπληρώσω 42 χιλιόμετρα και μετά θα σταματήσω!».
Όλοι οι διαδηλωτές εύχονται να μπορούσε έστω και ένας να σπάσει τον κλοιό και να φθάσει στον Τύμβο. Υπήρξε άραγε κανείς; Υπήρξε. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης!
Ο άθλος του Λαμπράκη
Ο Γρηγόρης Λαμπράκης, βαλκανιονίκης, πανελληνιονίκης, υφηγητής της ιατρικής και ανεξάρτητος βουλευτής (συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ), δεν ήταν κομμουνιστής.
Συγκινημένος βαθιά από την αποφασιστικότητα των παιδιών του Συνδέσμου Ράσελ, υπόσχεται να τους βοηθήσει.
Μια βδομάδα πριν την πορεία, ταξιδεύει στην Αγγλία για να λάβει μέρος στην εκεί πορεία ειρήνης (12- 15 Απριλίου 1963) όπου και βαδίζει με τον Μανώλη Γλέζο, τον Λεωνίδα Κύρκο και άλλους ειρηνιστές. Φαίνεται ότι είχε ήδη σχεδιάσει του τι θα έκανε στον Μαραθώνα, αφού φεύγοντας για την Ελλάδα, παίρνει μαζί του το πανό που κράτησε στο Λονδίνο και το οποίο έγραφε στη μία πλευρά GREECE και στην άλλη ΕΛΛΑΣ.
Την ημέρα της Μαραθώνιας πορείας, ο Λαμπράκης ξεκίνησε με το αυτοκίνητό του, από την οδό Πατησίων, πριν ακόμη ξημερώσει. Είχε μαζί του την γυναίκα του Ρούλα, τον ποιητή Τεύκρο Ανθία και την Γιούλα Λιναρδάτου. Πέρασαν όλα τα μπλόκα αφού ήταν βουλευτής, αλλά στο μπλόκο της στροφής της Ραφήνας, η αστυνομία τους σταμάτησε και τους απαγόρευσε να προχωρήσουν. Έγιναν διαπραγματεύσεις, αφού ο Λαμπράκης ισχυριζόταν σωστά, ότι εκείνον ως βουλευτή δεν μπορούσαν να τον σταματήσουν. Οι αστυνομικοί τότε κράτησαν τους υπόλοιπους και στον ίδιο επέτρεψαν να προχωρήσει ύστερα από συνεννόηση μέσω ασυρμάτου με την Αθήνα. Φαντάστηκαν ίσως οι κυβερνητικοί που αγρυπνούσαν στον θάλαμο επιχειρήσεων της Αθήνας, ότι ο βουλευτής θα πήγαινε στον Μαραθώνα για να δει την κατάσταση και τίποτε περισσότερο. Κανείς δεν περίμενε αυτό που θα επακολουθούσε. Ο Λαμπράκης έφτασε στον Τύμβο στις 8 το πρωί. Γύρω από τον Τύμβο βρισκόταν ισχυρή αστυνομική δύναμη, δημοσιογράφοι και φωτορεπόρτερ που ετοιμάζονταν να φύγουν αφού δεν πίστευαν ότι θα κατόρθωνε να περάσει κανείς τα μπλόκα.
Ο Λαμπράκης, είχε κρύψει κάτω από το κουμπωμένο σακάκι του το πανό της Ειρήνης. Ξαφνικά, άρχισε να ανεβαίνει τα σκαλοπάτια. Στην κορυφή φώναξε «Ζήτω η Ειρήνη» και ξεδίπλωσε το κρυμμένο πανό. Τα φλας άστραψαν. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης περνούσε στην ιστορία. Με το πανό τεντωμένο στα χέρια του, έβγαλε ένα μικρό λόγο με ακροατήριο τους έκπληκτους αστυνομικούς και τους δημοσιογράφους! Είπε ότι έστω και με αυτόν τον συμβολικό τρόπο, η πορεία της Ειρήνης θα πραγματοποιηθεί. Φώναξε πάλι «Ζήτω η Ειρήνη» και λέγεται ότι τότε, ένας αστυνόμος απάντησε «Ζήτω ο Πόλεμος». Οι αστυνομικοί δίστασαν να αντιδράσουν φοβούμενοι τα δημοσιογραφικά φλας αλλά δεν είχαν και οδηγίες για το πώς να ενεργήσουν διότι τέτοια περίπτωση δεν είχε προβλεφτεί.
Όλα έγιναν γρήγορα, και μέχρι να έρθουν οι οδηγίες από την Αθήνα μέσω ασυρμάτου, ο Λαμπράκης είχε αφήσει τον Τύμβο και βάδιζε στον δρόμο για την στροφή της Ραφήνας. Τον ακολουθούσαν οι δημοσιογράφοι με αυτοκίνητα και η γυναίκα του που οδηγούσε το αυτοκίνητό του, αφού εντωμεταξύ είχε κατορθώσει να φθάσει και εκείνη στον Τύμβο του Μαραθώνα. Στην στροφή της Ραφήνας, οι αστυνομικοί κατόρθωσαν τελικά να του πάρουν το πανό. Ο Λαμπράκης συνέχισε έχοντας κρυμμένες τις αφίσες, μέχρι που από τα χωράφια πετάχτηκε ένας δεκαεξάχρονος, ο Ανδρέας Μαμωνάς και άρχισε να βαδίζει δίπλα του. Αμέσως μετά φάνηκε και ένας άλλος. Ήταν ο κρεοπώλης Μπάμπης Παπαδόπουλος. Οι δύο αυτοί είχαν καταφέρει να αποφύγουν με χίλιες περιπέτειες τα μπλόκα και να πλησιάσουν στον Τύμβο σερνόμενοι μέσα στις καλαμιές.
Λίγο μετά, ένας ακόμη οδοιπόρος βγήκε από τα χωράφια. Ήταν ο Παντελής Γούτης, ηλεκτρολόγος που όρμησε, αγκάλιασε και φίλησε τον Λαμπράκη. Έτσι, φιλώντας τον ηρωικό βουλευτή, απαθανατίστηκε κι αυτός και πέρασε στην ιστορία. Αυτοί ήταν οι άνθρωποι που πραγματοποίησαν την πρώτη πορεία ειρήνης στην Ελλάδα.
Τελικά οι αστυνομικοί κινήθηκαν με διαφορετικό τρόπο. Τον προσήγαγαν σε κλούβα, και τον μετέφεραν από χωρίου εις χωρίον μέχρι να βραδιάσει, αφού η βουλευτική του ιδιότητα απαγόρευε να κρατηθεί σε αστυνομικό τμήμα. Όμως, το μεγάλο κατόρθωμα είχε συντελεσθεί και τίποτε δεν μπορούσε να εμποδίσει τις εφημερίδες να δημοσιεύσουν τις φωτογραφίες που θα γίνονταν σύμβολα πια για την δημοκρατία.
Ο Γρηγόρης Λαμπράκης είχε κατορθώσει να τους ρεζιλέψει. Έτσι, μπήκε στον στόχο του σκοτεινού παρακράτους και ύστερα από ένα μήνα, δολοφονείται στη Θεσσαλονίκη.
Credits – Όλες οι φωτογραφίες και τα άλλα ντοκουμέντα ΑΡΧΕΙΟ Μ.Νταλούκας.