Ποιος ήταν ο βαρόνος Μινχάουζεν, ο οποίος έδωσε το όνομά του σε ένα ιατρικό σύνδρομο που σχετίζεται με ψευδοπάθεια. Και οι ιστορίες που συνόδευαν την ύπαρξή του.
Το 1951, ο Λονδρέζος γιατρός Richard Asher έγραψε ένα άρθρο σε περιοδικό για «ένα κοινό σύνδρομο που οι περισσότεροι γιατροί έχουν δει, αλλά για το οποίο ελάχιστα έχουν γραφτεί».
Περιέγραψε ένα μοτίβο φαινομενικά άρρωστων ασθενών με πολύ σοβαρό αλλά αληθοφανές ιατρικό ιστορικό, οι οποίοι πραγματοποιούσαν αμέτρητες επισκέψεις σε γιατρούς και νοσοκομεία, διαπληκτίζονταν με τους επαγγελματίες υγείας και κατόπιν έπαιρναν εξιτήριο, παρά τις συμβουλές τους.
Εν ολίγοις, τα άτομα αυτά έπασχαν από αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως «σύνδρομο Μινχάουζεν», μια ψυχολογική κατάσταση κατά την οποία ο ασθενής προσποιείται ότι ο ίδιος ή κάποιος άλλος, συχνά ένα παιδί, είναι σοβαρά άρρωστος.
Αν ο «ιδρυτής» της διαταραχής είχε υιοθετήσει τα ιατρικά επώνυμα, όπως έκαναν ο Alois Alzheimer ή ο Burrill Bernard Crohn, στις ομώνυμες νόσους, θα μπορούσε να ονομαστεί «νόσος του Asher». Αλλά δεν είναι, επειδή ο Asher δεν ήθελε να συνδέσει το καλό του όνομα με μια ψευδοπάθεια που ορίζεται από τα ψέματα των ανθρώπων που θεωρούσε «υστερικούς, σχιζοφρενείς, μαζοχιστές ή κάποιου είδους ψυχοπαθείς».
Ο ευγενής αλλά φαντασιόπληκτος στρατιώτης
Ο Άσερ, αντ' αυτού, αναζήτησε έμπνευση στη λογοτεχνία, βρίσκοντας συναρπαστική την αφήγηση του Βαρόνου Μινχάουζεν για τα θαυμαστά ταξίδια και τις εκστρατείες του στη Ρωσία, όλα παρμένα από ένα μυθιστόρημα του 1785 από τον Γερμανό συγγραφέα Ρούντολφ Έριχ Ράσπε.
Στο πνεύμα των «Ταξιδιών του Γκιούλιβερ», το βιβλίο του Ράσπε -που αρχικά δημοσιεύθηκε ως σειρά ανώνυμων άρθρων- περιλαμβάνει τις φανταστικές ιστορίες [σε πρώτο πρόσωπο] του βαρόνου Μινχάουζεν, ενός ευγενούς πλην... συνταξιούχου στρατιώτη, του οποίου τα προφανή... παραμύθια ενθουσιάζουν τους καλεσμένους του στο δείπνο.
Μεταξύ των πολλών υποτιθέμενων περιπετειών του, ο Μινχάουζεν διασχίζει τον Τάμεση πάνω σε μια μπάλα κανονιού, παλεύει με έναν κροκόδειλο μήκους 40 μέτρων και ταξιδεύει στο φεγγάρι.
Οι ιστορίες συνοδεύονταν, φυσικά, από πρωτότυπες εικονογραφήσεις. Ένα τέτοιο σχέδιο, που δημοσιεύθηκε σε μια έκδοση του μυθιστορήματος του 1786, δείχνει τον Μινχάουζεν να κρέμεται από ένα σχοινί δεμένο σε μια ημισέληνο. Είναι το αγαπημένο της Sarah Tindal Kareem, λογοτεχνικής μελετήτριας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες, η οποία επέλεξε τη σκηνή ως εξώφυλλο του βιβλίου της το 2014, «Eighteenth-Century Fiction and the Reinvention of Wonder».
Ποιος ήταν ο πραγματικός Μινχάουζεν
O Karl Friedrich Hieronymus, Freiherr (δηλαδή «βαρόνος») von Münchhausen, ήταν ένας απόστρατος Γερμανός αξιωματικός που πολέμησε με ένα ρωσικό σύνταγμα σε δύο εκστρατείες κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Μέχρι το 1760, ζούσε μια χαλαρή ζωή στη γερμανική ύπαιθρο, φιλοξενώντας τακτικά ευγενείς και αριστοκράτες στο σπίτι του στο Ανόβερο. Ο Münchhausen απέκτησε τη φήμη ενός καλόκαρδου, γενναιόδωρου, ζωηρού και συναρπαστικού αφηγητή - όχι πάντως ψεύτη.
«Στο βιβλίο του Ράσπε, ο Μινχάουζεν, καθώς νομίζει ότι οι καλεσμένοι του τού λένε ανοησίες, λέει αυτά τα ακόμη πιο ανόητα παραμύθια για να τους κοροϊδέψει και να τους διακωμωδήσει», λέει η Καρίμ, η οποία εκτιμά ότι το μυθιστόρημα του Ράσπε ανατυπώθηκε 100 φορές τους επόμενους δύο αιώνες. Κάθε έκδοση και μετάφραση εισήγαγε αλλαγές στο κείμενο. «Στις μεταγενέστερες εκδόσεις, ωστόσο, υπάρχει μια μετατόπιση εις βάρος του», εξηγεί η Kareem. «Γίνεται καραγκιόζης και ψεύτης».
Ο Μινχάουζεν δεν δέχτηκε το αστείο...
Οι αλλαγές στον φανταστικό χαρακτήρα υιοθετήθηκαν αναμφίβολα από τη σπασμωδική αντίδραση του πραγματικού Münchhausen. Ο αληθινός Münchhausen δεν είχε καμία αίσθηση του χιούμορ για το θέμα. Απεχθανόταν την απεικόνισή του και απείλησε επανειλημμένα να υποβάλει μήνυση. Πέρα από το... ομιχλώδες καθεστώς των νόμων περί συκοφαντικής δυσφήμισης εκείνη την εποχή, ένα ακόμη ανυπέρβλητο πρόβλημα στάθηκε εμπόδιο στη μήνυση του πραγματικού βαρόνου: Εκείνη την εποχή, ο συγγραφέας του ολοένα και πιο δημοφιλούς βιβλίου ήταν ακόμη... ανώνυμος.
Ο Münchhausen προσπάθησε να μηνύσει τον Gottfried August Bürger, ο οποίος μετέφρασε το αγγλόφωνο μυθιστόρημα στα γερμανικά και αναγνωρίστηκε εσφαλμένα ως συγγραφέας του, αλλά δεν τα κατάφερε.
Γιατί τον βάσισε εκεί
Ο λόγος για τον οποίο ο Raspe βάσισε τον πρωταγωνιστή του στον Münchhausen έχει διαφύγει από τους ιστορικούς εδώ και αιώνες. «Δεν ξέρουμε καν αν αυτοί οι άνδρες συναντήθηκαν έστω και μια φορά» λέει ο Régis Olry, γιατρός και ανατόμος στο Πανεπιστήμιο του Κεμπέκ στο Trois-Rivières καθώς και συγγραφέας ενός άρθρου σε περιοδικό του 2002 σχετικά με την ιστορία του συνδρόμου Μινχάουζεν.
Το πιο πιθανό μέρος όπου μπορεί να διασταυρώθηκαν οι δρόμοι του ζεύγους είναι το Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν στη Γερμανία, όπου ο Ράσπε εργαζόταν ως υπάλληλος της βιβλιοθήκης για να ξεπληρώσει τα αυξανόμενα χρέη του στις αρχές της δεκαετίας του 1760, περίπου την ίδια εποχή που ο Μινχάουζεν -ο θείος του οποίου έπαιξε ρόλο στην ίδρυση της σχολής- διοργάνωνε πλούσια δείπνα στην κοντινή του έπαυλη.
Όπως και η Καρίμ, ο Όλρι δεν θεωρεί καθόλου ψεύτη τον αποκαλούμενο βαρόνο των ψεμάτων.
«Ο Μινχάουζεν ήταν παραμυθάς» λέει, και αν αυτές οι ιστορίες δεν ήταν απολύτως αληθινές, αυτό συνέβαινε για έναν από τους δύο λόγους: «Είτε επινόησε συνειδητά αυτές τις ιστορίες για να διασκεδάσει το ακροατήριό του, είτε αυτές οι ιστορίες ήταν απλά... φληναφήματα που δεν είχε επίγνωση ότι επινοούσε». Δεδομένου ότι ο Münchhausen συνταξιοδοτήθηκε το 1760 σε ηλικία 39 ή 40 ετών, είναι απίθανο να υπέφερε από «ψευδαισθήσεις μεγαλείου».
Η γνώμη του Raspe για τον Münchhausen παραμένει, κατά τα άλλα, ένα μυστήριο. Μήπως ζήλευε τον πλούτο και το κύρος του βαρόνου, δεδομένης της δικής του χαμηλής θέσης; Μήπως λάτρευε τις αφηγηματικές ικανότητες του Münchhausen;
Ενδείξεις για τη γοητεία του Münchhausen μπορούν να βρεθούν στη βιογραφία του Raspe. Γεννημένος στο Ανόβερο το 1737, ο Ράσπε σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, αλλά δεν έγινε ποτέ δικηγόρος. Αντ' αυτού, το βιογραφικό του Ράσπε περιελάμβανε θητείες ως συγγραφέας, ερευνητής, μεταφραστής, δημοσιογράφος, βιβλιοθηκάριος, γεωλόγος και θεματοφύλακας νομισμάτων - μια θέση όπου η πρόσβαση στον πλούτο αποδείχθηκε εντέλει πολύ δελεαστική γι' αυτόν.
Κατηγορούμενος για κλοπή από τη συλλογή νομισμάτων και πολύτιμων λίθων ενός μουσείου, ο Raspe διέφυγε στην Αγγλία το 1775 για να αποφύγει τη σύλληψη.
Εν τω μεταξύ, ο Ράσπε έγραφε βιβλία, μυθιστορήματα και διηγήματα. «Ενώ βρισκόταν σε αυτήν τη δύσκολη κατάσταση, θυμήθηκε τις ιστορίες που είχε ακούσει στο τραπέζι του βαρόνου Münchhausen και, πιστεύοντας ότι θα μπορούσε να τις αξιοποιήσει, δημοσίευσε τις αναμνήσεις του από αυτές», σημείωσε ο συγγραφέας Samuel Austin Allibone το 1908.
Ο Raspe, που μιλούσε άπταιστα γερμανικά, αγγλικά, γαλλικά και λατινικά, έγραψε τα πάντα, από ποίηση μέχρι ερευνητικά έγγραφα και καταλόγους. Αν επεδίωκε τη φήμη και την περιουσία μέσω της συγγραφής του, ωστόσο, η αφήγηση του βαρόνου Μινχάουζεν δεν έφερε τίποτα από τα δύο.
Κατά ειρωνικό τρόπο, το όνομά του δεν εμφανίστηκε στο πιο διάσημο και επιτυχημένο έργο του κατά τη διάρκεια της ζωής του. Εξάλλου, η διεκδίκηση της κυριότητας του έργου θα σήμαινε ότι θα... αντιμετώπιζε τον πραγματικό Μινχάουζεν στο δικαστήριο!
Τελικά, ο Münchhausen ξεπέρασε τον Raspe κατά τρία χρόνια. Ο πρώτος πέθανε το 1797, αγνοώντας ακόμη την ταυτότητα του αντιπάλου του, ενώ ο δεύτερος πέθανε το 1794.
Τα επόμενα 200 χρόνια, η λέξη «Μινχάουζεν» μπήκε για τα καλά στο συλλογικό υποσυνείδητο. Μέχρι τη δεκαετία του 1850 χρησιμοποιούνταν συχνότερα ως ρήμα, αργκό για την αφήγηση «υπερβολικά αναληθών ψευδο-αυτοβιογραφικών ιστοριών», σύμφωνα με το Oxford English Dictionary.
Στη δεκαετία του 1950, ο όρος ήταν αρκετά διαδεδομένος ώστε ο Asher θεώρησε ότι ήταν το τέλειο παρατσούκλι για το νεοπεριγραφόμενο σύνδρομό του. «Όπως και ο διάσημος βαρόνος φον Μινχάουζεν, τα άτομα που πάσχουν από αυτό έχουν πάντα ταξιδέψει ευρέως και οι ιστορίες τους, όπως εκείνες που του αποδίδονται, είναι τόσο δραματικές όσο και αναληθείς», έγραψε ο γιατρός.
Η πάθηση έχει ονομαστεί επίσης «σύνδρομο νοσοκομειακού εθισμού». Ο επίσημος τίτλος της στο DSM, το εγχειρίδιο ψυχικής υγείας της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, είναι «μια πλασματική διαταραχή που επιβάλλεται στον εαυτό του παθόντα» ή «πλασματική διαταραχή που επιβάλλεται σε κάποιον άλλον».
Αυτό που τελικά έχει σημασία είναι το ότι το όνομα του Ράσπε είναι τόσο άγνωστο όσο διάσημο είναι, αντίστροφα, το όνομα του Münchhausen.
Οπότε, την επόμενη φορά που θα υπερβάλλετε εν γνώσει σας, λέγοντας μια ιστορία σε ένα δείπνο, σκεφτείτε το εξής: Τριακόσια χρόνια αργότερα, οι άνθρωποι μπορεί να εξακολουθούν να μιλούν για εσάς, είτε προς το καλύτερο είτε προς το χειρότερο.