Στη δεκαετία του 1960, ο Βρετανός ψυχίατρος Ουίλιαμ Σάρτζεντ χρησιμοποίησε έναν συνδυασμό ναρκωτικών και ηλεκτροσόκ για να διορθώσει τις «προβληματικές» γυναίκες. Οι γυναίκες αυτές είτε έπεσαν σε κώμα, είτε ακόμη υποφέρουν.
Από τα ενισχυμένα παράθυρα της Πτέρυγας Νο5 του Royal Waterloo Hospital for Children and Women του Λονδίνου, η 14χρονη Celia Imrie συνήθιζε να κοιτάζει προς τα κάτω, ελπίζοντας να εντοπίσει τη μητέρα της.
«Όταν περνάω σήμερα από αυτό το κτίριο πηγαίνοντας στο Εθνικό Θέατρο», λέει η Imrie -η οποία στη συνέχεια έγινε επιτυχημένη ηθοποιός-, «βλέπω το παράθυρο όπου καθόμουν περιμένοντάς την και με διαπερνά μια βαθιά ανατριχίλα».
Κάθε μέρα, χιλιάδες εργαζόμενοι και τουρίστες περνούν κάτω από το πρώην νοσοκομείο, αλλά λίγοι γνωρίζουν την ιατρική φρίκη που έλαβε χώρα σε ένα μικρό δωμάτιο στον τελευταίο όροφο: το Δωμάτιο Ύπνου του Ουίλιαμ Σάρτζεντ.
Εδώ, στον Θάλαμο 5, οι γυναίκες ασθενείς -σχεδόν πάντα ήταν γυναίκες- έπεφταν σε ύπνο για τρεις έως τέσσερις μήνες (σε μια περίπτωση, πέντε) και ξυπνούσαν από τα κρεβάτια τους μόνο για να τραφούν, να πλυθούν και να τους χορηγηθεί ηλεκτροσπασμοθεραπεία (ΗΣΘ): ένα ηλεκτροσόκ έως 110 βολτ που περνούσε αμφίπλευρα από τον κροταφικό λοβό του εγκεφάλου.
Σχεδόν 60 χρόνια μετά, η Imrie και άλλοι πρώην ασθενείς θέλουν να μάθουν γιατί υποβλήθηκαν σε τόσο ακραίες θεραπείες χωρίς τη συγκατάθεσή τους.
«Ο πατέρας μου ήταν εντελώς συντετριμμένος όταν με είδε», θυμάται η Anne White για την εποχή που βρισκόταν στο δωμάτιο ύπνου. «Είπε ότι έμοιαζα με ζωντανό ζόμπι».
Η Shelley [αρνείται να δηλώσει το επώνυμό της στην βρετανική εφημερίδα Guardian], η οποία εργάστηκε ως νοσοκόμα στον Θάλαμο 5 για έξι μήνες το 1968, θυμάται το γυάλινο δέρμα των ασθενών. «Ήταν σαν αόρατοι άνθρωποι. Τους ξέραμε όλους, αλλά στην πραγματικότητα δεν υπήρχαν για εμάς».
Ο διαβόητος «Θάλαμος 5» του Ουίλιαμ Σάρτζεντ
Το νοσοκομείο Royal Waterloo έγινε μέρος και πτέρυγα του νοσοκομείου St Thomas, το 1948, τη χρονιά που δημιουργήθηκε η Εθνική Υπηρεσία Υγείας, το γνωστό βρετανικό NHS.
Ήταν μια σημαντική χρονιά και για τον William Sargant. Ένας φιλόδοξος 41χρονος γιατρός, ο Sargant διορίστηκε υπεύθυνος ιατρός του τμήματος ψυχιατρικής στο St Thomas. Δεν άργησε να έρθει η ώρα που ο Θάλαμος 5, μια ψυχιατρική μονάδα για εσωτερικούς ασθενείς, αναφερόταν ως «Θάλαμος του Ουίλιαμ Σάρτζεντ». Ήταν το προσωπικό φέουδο του Sargant, ένα μέρος όπου μπορούσε να ακολουθήσει, ανεξέλεγκτα, τη δική του αμφιλεγόμενη προσέγγιση στην ψυχιατρική: ο εγκέφαλος, όπως και κάθε άλλο όργανο ή άκρο, διορθωνόταν καλύτερα με κάποιες συγκεκριμένες θεραπείες, όπως πίστευε.
Για τον Sargant οι ψυχοθεραπευτές τύπου Φρόιντ που βασίζονταν στον καναπέ και είχαν κυριαρχήσει στην ψυχιατρική στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν παρωχημένοι. Και η θεραπεία του βαθύ ύπνου ή αλλιώς η συνεχής νάρκωση ήταν η πιο διαβόητη διαδικασία του.
Ο ύπνος έχει αναγνωριστεί εδώ και καιρό ως ένας τρόπος για να ηρεμήσουν οι ταλαιπωρημένοι -το «βάλσαμο των πληγωμένων μυαλών», όπως το αποκάλεσε ο Σαίξπηρ στον «Μάκβεθ»-, αλλά για τον Sargant είχε άλλη χρήση.
Η αίθουσα ύπνου του επέτρεπε να χορηγεί θεραπείες στις οποίες οι ασθενείς του δεν θα συμφωνούσαν διαφορετικά, όπως τα εντατικά μαθήματα ηλεκτροθεραπείας. Η συγκατάθεση ήταν σιωπηρή και όχι απαραίτητα ζητούμενη, καθώς οι επιθυμίες των απελπισμένων συγγενών ήταν συχνά επαρκείς για τη διενέργεια της όλης διαδικασίας.
«Δεν είμαι σίγουρος ότι τα έντυπα συγκατάθεσης ήταν σε χρήση τη δεκαετία του '60», θυμάται ένας γιατρός που εργαζόταν στον Θάλαμο 5 το 1968 και επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία του. «Εκείνη την εποχή, οι γιατροί σπάνια συζητούσαν τους κινδύνους που σχετίζονταν με τις θεραπείες».
Η νάρκωση σε συνδυασμό με την ΗΚΘ, πίστευε ο Sargant, διέσπαγε καθορισμένα πρότυπα ή κυκλώματα συμπεριφοράς και «επαναπρογραμμάτιζε» τα διαταραγμένα μυαλά με πιο θετικές σκέψεις. Κάτι σαν μια... επαναφορά εργοστασιακών ρυθμίσεων, ένα ολικό reboot.
Αλλά για πολλούς ήταν μια τρομακτική δοκιμασία που κατέστρεφε τις αναμνήσεις και τους άφηνε να παλεύουν με υπαρξιακές κρίσεις ταυτότητας.
«Κατά κανόνα, ο ασθενής δεν γνωρίζει πόσο καιρό κοιμόταν ή ποια θεραπεία του έχει χορηγηθεί», δήλωνε ο Sargant. «Υπό καθεστώς ύπνου μπορεί κανείς πλέον να έχει πολλά είδη σωματικής θεραπείας, αναγκαίας, αλλά συχνά όχι εύκολα ανεκτής».
Λίγοι άνθρωποι είχαν το θάρρος να σταθούν απέναντι στον Sargant. Ανήκε σε μια εποχή απεριόριστης ιατρικής εξουσίας, όταν οι γιατροί, ιδίως οι άνδρες σύμβουλοι, αποπνέουν μια αίσθηση αυθεντίας. Τους αντιμετώπιζαν σαν θεούς, τόσο οι συνάδελφοι όσο και οι ασθενείς.
«Ακόμα εμφανίζεται στους χειρότερους εφιάλτες μου [ο Σάρτζεντ]», λέει σήμερα η Imrie. «Υπήρχε μια αίσθηση... θεϊκού γύρω του» έλεγε ο αείμνηστος Malcolm Lader, ομότιμος καθηγητής κλινικής ψυχοφαρμακολογίας στο King's College του Λονδίνου.
Ο Σάρτζεντ φορούσε άψογα ριγέ κοστούμια, παρουσίαζε τηλεοπτικές εκπομπές στο BBC, έκανε συχνά ταξίδια στην άλλη άκρη του Ατλαντικού για να δώσει διαλέξεις για το «The Mind Possessed», το best seller βιβλίο του. Με ύψος πάνω από 1,80 μ., ήταν μια επιβλητική φυσική παρουσία, τόσο στους θαλάμους όσο και στους διαδρόμους του νοσοκομείου.
Ο Sargant άρχισε να υπερασπίζεται τη θεραπεία του μόλις τη δεκαετία του '60, όταν ένας από τους ειδικευόμενους γιατρούς του, ο Chris Walter, παρατήρησε ότι αν οι ασθενείς έκαναν θεραπεία με έναν συνδυασμό από ECT, αντικαταθλιπτικά και νάρκωση, τα πήγαιναν καλύτερα από εκείνους που έπαιρναν μόνο ECT και αντικαταθλιπτικά.
Όπως συνέβαινε τόσο συχνά στην ψυχιατρική, κανείς δεν ήταν απόλυτα σίγουρος για το γιατί συνέβαινε κάτι. Αλλά οι ασθενείς στέλνονταν τώρα στο δωμάτιο ύπνου αντί να υποβληθούν σε λοβοτομή, που συνηθιζόταν μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Οι «ξεσαλωμένες» έφηβες των '60s
Πίσω από την ιατρική λογική, ωστόσο, το Sleep Room εξυπηρετούσε έναν πιο σκοτεινό σκοπό. Καθώς η δεκαετία του '60 άρχισε να χτυπάει... κόκκινο και η φήμη του Sargant ανέβηκε στα ύψη, οι γονείς της μεσαίας τάξης έστελναν τις δύστροπες κόρες τους σε αυτόν για... «ηθική διόρθωση».
Στα μέσα της δεκαετίας του '60, για παράδειγμα, ένας πλούσιος επιχειρηματίας επικοινώνησε με τον Sargant, εξηγώντας ότι η κόρη του είχε ερωτευτεί έναν «ακατάλληλο» άνδρα σε κάποια ευρωπαϊκή χώρα και ήθελε να τον παντρευτεί. Θα μπορούσε ο Sargant να βοηθήσει ώστε να μεταπείσει την κόρη του -έστω και διά της βίας;
Αργότερα κυκλοφόρησε μια φωτογραφία του Sargant, του πατέρα και μιας βαριά ναρκωμένης κόρης να στέκονται στην πόρτα του αεροπλάνου που την είχε επιστρέψει στο Ηνωμένο Βασίλειο. «Ουσιαστικά, ο Sargant έφερε πίσω με τη βία αυτήν τη νεαρή γυναίκα» θυμάται ένας συνταξιούχος καθηγητής, ο οποίος ήταν φοιτητής στο St Thomas εκείνη την εποχή.
Τα τελευταία 15 χρόνια, διαδικτυακές κοινότητες ιστοσελίδων, όπως του William Sargant στο Royal Waterloo Hospital, προσπάθησαν να φέρουν κοντά τους επιζώντες αυτών των πειραμάτων και αυτών των ιατρικών διαδικασιών για να πουν στον κόσμο τι τους συνέβη.
Δεν ήταν εύκολο. Ορισμένα από τα ιατρικά αρχεία των ασθενών που πέρασαν από το δωμάτιο ύπνου, μεταξύ των οποίων και πέντε που πέθαναν, έχουν εξαφανιστεί ή καταστραφεί, τροφοδοτώντας τις θεωρίες συνωμοσίας ότι ο Sargant έκανε πειράματα για λογαριασμό των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών. Και εξακολουθεί να υπάρχει ένα στίγμα που συνδέεται με την ψυχική ασθένεια. Οι ασθενείς συχνά διστάζουν να πουν την ιστορία τους, ενώ μία από αυτούς συνέκρινε την ντροπή για το χρόνο που πέρασε στο Sleep Room με την παραδοχή ότι ήταν... στη φυλακή.
Οι επιζώντες ασθενείς του Sargant πιστεύουν ότι αποτελούσε την επιτομή της πατρικής αλαζονείας, απηχώντας τον τρόπο με τον οποίο οι άνδρες, σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, ασκούσαν έλεγχο στο γυναικείο σώμα.
Υποφέροντας από μια σειρά διατροφικών διαταραχών, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και άγχος, καθώς και από επιλόχειο κατάθλιψη, πολλές από αυτές ήταν στην εφηβεία ή λίγο μετά τα 20 τους χρόνια κατά τη διάρκεια της θεραπείας τους, πράγμα που σημαίνει ότι σήμερα είναι 70 ετών.
Οι αναμνήσεις των εξηντάχρονων μπορεί να είναι αναξιόπιστες, ιδίως εκείνες που αμβλύνονται από τα επαναλαμβανόμενα ηλεκτροσόκ και τις μεγάλες δόσεις φαρμάκων. Και υπάρχουν και εκείνοι που θα υποστηρίξουν ότι οι αναμνήσεις που καταγράφονται ενώ οι σκέψεις παραμορφώνονται από την ψυχική ασθένεια δεν είναι πραγματικές και δεν πρέπει να τις εμπιστεύεστε.
«Αλλά ο εγκέφαλος είναι ένα εξαιρετικά ανθεκτικό όργανο. Ο Sargant υποτίμησε την πλαστικότητά του και την αντίστασή του στη μόνιμη ''αναδιάταξη''. Και τώρα οι ασθενείς του, που για τόσο καιρό δεν ακούγονταν ούτε γίνονταν πιστευτοί, είναι έτοιμοι να πουν την ιστορία τους», καταλήγει με νόημα η Guardian.