Ο Αϊνστάιν και όσα (δεν) είπε ποτέ - Πώς και γιατί γίνονται viral κάποια λόγια... φαντάσματα - Ειδικός, εξηγεί

Η ίσως πιο διάσημη φράση του Αλβέρτου Αϊνστάιν δεν ειπώθηκε ποτέ. Και ένας άνθρωπος έχει αναλάβει να βρει την εγκυρότητά τους, αλλά και το γιατί γίνονται viral για όλους τους λάθος λόγους.

«Δύο πράγματα είναι άπειρα, το σύμπαν και η ανθρώπινη βλακεία. Μάλιστα για το πρώτο δεν είμαι απόλυτα σίγουρος».

Η ίσως πιο διάσημη φράση του Einstein δεν ειπώθηκε ποτέ. Ο αμερικανός ψυχίατρος Frederick S. Perls ισχυριζόταν ότι του την είχε πει προφορικά ο σπουδαίος επιστήμονας. Αυτό, όμως, από μόνο του δεν αρκεί ως προς την... εγγύηση γνησιότητας μιας ρήσης ή ενός αποφθέγματος, έτσι δεν είναι;

Δεύτερο παράδειγμα: «Αν δεν έχουν ψωμί, ας φάνε παντεσπάνι». Η ιστορία λέει ότι η Μαρία Αντουανέτα είπε αυτή τη φράση όταν πληροφορήθηκε ότι οι αντάρτες εισέβαλαν στη Βαστίλλη -και έκτοτε έχει κατοχυρωθεί ως δική της. Το θέμα είναι ότι ποτέ δεν το είπε όντως αυτό. Στην πραγματικότητα η φράση αυτή απαντάται σε ένα βιβλίο του Ζαν Ζακ Ρουσσώ και ειπώθηκε όταν η Μαρία ήταν περίπου... επτά ετών.

Και ένα τρίτο παράδειγμα: «Διαφωνώ με αυτό που λες αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες». Μάθαμε ότι την ανωτέρω φράση την είπε ο Βολταίρος. Η αλήθεια είναι ότι δεν ειπώθηκε ποτέ από το Βολταίρο. Αντιθέτως, η φράση αυτή απαντάται σε ένα βιβλίο που λέγεται «Οι φίλοι του Βολταίρου», το οποίο αναφέρεται σε ιδέες και στη φιλοσοφία του Βολταίρου. Σε αυτό το βιβλίο η Evelyn Beatrice Hall ανέφερε ότι «όλα όσα είπε ο Βολταίρος μπορούν να συνοψιστούν σε μια φράση, δηλαδή στο εν λόγω γνωμικό». Ωστόσο, προϊόντος του χρόνου επικράτησε η ιδέα ότι τη συγκεκριμένη φράση την είπε ο ίδιος ο Βολταίρος.

Ο άνθρωπος που ερευνά την ορθότητα των ρήσεων

Διάσημες προσωπικότητες όπως ο Αϊνστάιν γίνονται συχνά «quote magnets» [μαγνήτες γνωμικών], που σημαίνει ότι συχνά μνημονεύονται στην ιδιωτική και δημόσια σφαίρα για όλα εκείνα... που ουδέποτε είπαν.

Από τον Αϊνστάιν μέχρι τον Μαρκ Τουέιν, ο αμερικανός ερευνητήςGarson O'Toole (ψευδώνυμο του Γκρέγκορι Σάλιβαν) ερευνά την αλήθεια πίσω από τα αγαπημένα σας αποφθέγματα.

Ο O'Toole κάνει λόγο για «τους αστέρες των τσιτάτων», στους οποίους περιλαμβάνονται επιφανείς προσωπικότητες όπως ο Μαρκ Τουέιν, ο Όσκαρ Ουάιλντ, η Μάγια Αγγέλου, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, η Ντόροθι Πάρκερ και ο Μπέντζαμιν Φράνκλιν .

Ο Ο'Τουλ διευθύνει το Quote Investigator, έναν ιστότοπο αφιερωμένο στην αποκάλυψη της αλήθειας για τα αποφθέγματα και στον εντοπισμό της πρώτης χρήσης τους.

Για παράδειγμα, οπως είπε ο Αϊνστάιν, «τρέλα είναι να κάνεις το ίδιο πράγμα ξανά και ξανά και να περιμένεις διαφορετικά αποτελέσματα».

Μόνο που δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι είπε ή έγραψε αυτά τα λόγια. Η παλαιότερη απόδειξη για το απόσπασμα αυτό προέρχεται από ένα άρθρο εφημερίδας του 1981 που αναφέρεται σε μια συνάντηση των Al-Anon [ομάδα υποστήριξης κάτι σαν τους Ανώνυμους Αλκοολικούς]. Μιλάμε για το 1981, περισσότερο από 25 χρόνια μετά το θάνατο του διάσημου φυσικού.

Ο Αϊνστάιν ήταν, φυσικά, ένας διορατικός στοχαστής που έκανε πολλές έξυπνες και βαθιές παρατηρήσεις σχετικά με τη φύση του Σύμπαντος και της ανθρωπότητας. Αλλά αν ανατρέξει κανείς στις αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, θα νόμιζε ότι ο άνθρωπος αυτός... ήταν μια πραγματική μηχανή παροιμιών. Που δεν ήταν, δηλαδή.

Αποφθέγματα του Αϊνστάιν που δεν τού ανήκουν

Ακολουθούν μερικά άλλα αποφθέγματα του Αϊνστάιν που ίσως αναγνωρίσετε:

«Η φαντασία είναι το παν. Είναι η προεπισκόπηση των επερχόμενων αξιοθέατων της ζωής».

«Κάθε τόσο, το μυαλό ενός ανθρώπου τεντώνεται από μια νέα ιδέα ή αίσθηση και δεν συρρικνώνεται ποτέ ξανά στις προηγούμενες διαστάσεις του».

«Η ανθρωπότητα εφηύρε την ατομική βόμβα. Κανένα ποντίκι στον κόσμο δεν θα σκεφτόταν να φτιάξει ποντικοπαγίδα».

«Η διάκριση μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος είναι μόνο μια πεισματικά επίμονη ψευδαίσθηση».

Από αυτά, το μόνο που ενδεχομένως και να εκστόμισε όντως ο Αϊνστάιν είναι το τελευταίο, μια εκδοχή του οποίου βρέθηκε σε μια επιστολή που έγραψε το 1955.

Τα υπόλοιπα... μάλλον τα είπε κάποιος άλλος.

Ο O'Toole περιέγραψε λεπτομερώς τα ευρήματά του σε ένα άρθρο του 2007 στο TeleRead, έναν ιστότοπο αφιερωμένο σε ειδήσεις σχετικά με τα ηλεκτρονικά βιβλία. Το άρθρο ανακαλύφθηκε από τον Fred Shapiro, τον αναπληρωτή διευθυντή συλλογών και ειδικών έργων στη Νομική Σχολή του Γέιλ.

Η εμπειρία αυτή οδήγησε τον O'Toole να ξεκινήσει το Quote Investigator το 2010. Σήμερα, οι έρευνες του O'Toole αναφέρονται από δημοσιογράφους των New York Times, της Washington Post, και της Guardian.

Οι τρεις ιδιότητες των «quote magnets»

Η έρευνα του O'Toole όλα αυτά τα χρόνια τον οδήγησε να αναγνωρίσει τρεις ιδιότητες που μετατρέπουν ορισμένες προσωπικότητες σε «quote magnets».

Πρώτον, το πρόσωπο είναι ιστορικά σημαντικό. Ο Αβραάμ Λίνκολν ή ο Γκάντι ας πούμε.

Η δεύτερη ιδιότητα είναι ότι το πρόσωπο έχει ήδη τη φήμη ότι δημιουργεί σοφές, πνευματώδεις και βαθυστόχαστες ατάκες. Και τέλος, το άτομο θα πρέπει να ενσαρκώνει ένα αρχέτυπο... παιγνιώδους συγγραφέα και γλωσσοπλάστη. Π.χ. η ευφυΐα του Μαρκ Τουέιν προετοιμάζει τον αναγνώστη για μια χιουμοριστική ρήση, ενώ η έφεση του Τσόρτσιλ στον σαρκασμό... σχεδόν προηγείται της φήμης του.

Πώς συμβαίνουν όμως όλες αυτές οι λανθασμένες αποδόσεις σε τρίτους και πώς εδραιώνονται στο συλλογικό μας υποσυνείδητο;

Υπάρχουν άνθρωποι που σκόπιμα αποδίδουν λανθασμένα αποσπάσματα για να δώσουν μεγαλύτερη βαρύτητα στις αναρτήσεις τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή στα επιγράμματα των βιβλίων τους;

Ως παράδειγμα, ο O'Toole επισημαίνει αυτό το απόσπασμα που συχνά αποδίδεται στον Χριστόφορο Κολόμβο: «Και η θάλασσα θα δώσει σε κάθε άνθρωπο νέα ελπίδα, όπως ο ύπνος φέρνει όνειρα για την πατρίδα»

Ο O'Toole δεν μπόρεσε να βρει αποδείξεις ότι ο Κολόμβος είπε ή έγραψε αυτά τα λόγια. Και όμως, ο Σον Κόνερι λέει αυτή την ατάκα στο φινάλε της ταινίας «Το κυνήγι του Κόκκινου Οκτώβρη» (1990) και την αποδίσει στον Κολόμβο!

Ο σεναριογράφος Larry Ferguson έγραψε όντως το απόσπασμα ειδικά για το τέλος της ταινίας και... «κότσαρε» το όνομα του Κολόμβου, αν και ούτε ο ίδιος ούτε ο σκηνοθέτης John McTiernan προσπαθούσαν να παραπλανήσουν τους θεατές.

Στην πραγματικότητα, ο McTiernan συζητά ανοιχτά για την επινόηση αυτή στα extras του DVD της ταινίας: «Ο Larry έγραψε το ποίημα που λέει ο Sean στο τέλος. Προφανώς, ο Χριστόφορος Κολόμβος δεν έγραψε ποτέ κάτι τέτοιο, αλλά το τέχνασμα λειτουργεί».

Όπως επισημαίνει ο O'Toole, «ο συναισθηματικός αντίκτυπος της σκηνής ενισχύθηκε από την προσθήκη του πλαστού αποσπάσματος». Επειδή ο Κολόμβος ενσαρκώνει το αρχέτυπο του ταξιδιού προς την Αμερική -ένα ταξίδι με συμβολική σημασία για τα θέματα της ταινίας και τα ταξίδια των χαρακτήρων της- το τέχνασμα λειτουργεί. Και επειδή πρόκειται για μια αξιομνημόνευτη ατάκα που υποτίθεται ότι ειπώθηκε από μια ιστορική προσωπικότητα, απέκτησε ζωή πέρα από το σενάριο.

«Οι άνθρωποι κοιμούνται στα κρεβάτια τους»... αλλά πώς;

Πολύ συχνότερα, όμως, οι λανθασμένες αποδόσεις προκύπτουν από ειλικρινή λάθη. Ο O'Toole μοιράζεται ένα παράδειγμα: «Οι άνθρωποι κοιμούνται ειρηνικά στα κρεβάτια τους τη νύχτα μόνο επειδή σκληροί άνδρες στέκονται έτοιμοι να ασκήσουν βία για λογαριασμό τους».

Αυτό το απόσπασμα έχει αποδοθεί, μεταξύ άλλων, στους Rudyard Kipling, George Orwell και Winston Churchill, αλλά η παλαιότερη αξιόπιστη αντιστοιχία που μπόρεσε να βρει ο O'Toole εμφανίστηκε σε μια στήλη των Washington Times το 1993.

Δεδομένης της ημερομηνίας αυτής, κανένας από αυτούς τους άνδρες δεν θα ήταν εν ζωή για να γράψει τα λόγια, και ο πραγματικός συγγραφέας αποδείχθηκε ότι ήταν ο κριτικός κινηματογράφου και δοκιμιογράφος Richard Grenier. Ανιχνεύοντας την ιστορία του παραθέματος, ο O'Toole πιστεύει ότι ο Γκρένιερ απλά... συνόψιζε μια άποψη που απέδιδε στον Όργουελ και οι μεταγενέστεροι σχολιαστές την τοποθέτησαν λανθασμένα μέσα σε εισαγωγικά.

Ακολουθεί ένα άλλο παράδειγμα: «Ο ορισμός του κλασικού: κάτι που όλοι θέλουν να έχουν διαβάσει και κανείς δεν θέλει να διαβάσει.

Αυτή είναι μια διάσημη ρήση του Μαρκ Τουέιν και το 1900, ενώ εκφωνούσε μια ομιλία στο Nineteenth Century Club στη Νέα Υόρκη, είπε πραγματικά αυτά τα λόγια. Αλλά κατά τη διάρκεια της ομιλίας του, ο Τουέιν ξεκαθάρισε ότι απλά ο ίδιοςεπικαλούνταν μια έξυπνη παρατήρηση που άκουσε από τον Κέιλεμπ Τόμας Γουίντσεστερ, καθηγητή αγγλικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Wesleyan του Κονέκτικατ.

«Ο Τουέιν αναφέρθηκε πολύ ξεκάθαρα και προσεκτικά στον Γουίντσεστερ, αλλά το όνομα του Γουίντσεστερ έχει ξεχαστεί σε μεγάλο βαθμό και ο Τουέιν σχεδόν πάντα λαμβάνει τα εύσημα για αυτό το απόφθεγμα», λέει ο O'Toole.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη θα το κάνει ακόμη χειρότερο

«Συνολικά, η έρευνά μου είναι εξαιρετικά ικανοποιητική, επειδή συναντά κανείς μια σειρά από διασκεδαστικά μυστήρια. Μερικές φορές το μυστήριο λύνεται και σημειώνεται πρόοδος ακόμη και όταν η λύση παραμένει αβέβαιη», γράφει ο O'Toole.

Οι σύγχρονες τεχνολογίες όπως το Α.Ι. βοηθούν στην αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας χάρη στο εύρος και την προσβασιμότητα των βάσεων δεδομένων υψηλής ποιότητας. Ωστόσο, αν χρησιμοποιηθούν απερίσκεπτα, οι ίδιες αυτές τεχνολογίες μπορούν επίσης να παρέχουν στους ανθρώπους μια ψευδή αίσθηση ασφάλειας στις απαντήσεις που δίνονται.

Όπως σημειώνει ο O'Toole, οι λανθασμένες αναφορές φαίνεται να εμφανίζονται συχνότερα στο διαδίκτυο από τότε που ξεκίνησε το 2010. Ένα άτομο που παλεύει να θυμηθεί ένα απόσπασμα ή μια έκφραση συχνά το βάζει στο Google και επιλέγει τον πρώτο ή τον δεύτερο σύνδεσμο.

Αυτοί οι σύνδεσμοι συχνά τον οδηγούν σε ιστότοπους όπως το Goodreads ή το BrainyQuote, οι οποίοι είναι γεμάτοι με πολλά λάθη. Χωρίς να μπει στον κόπο να ερευνήσει βαθύτερα, το άτομο απλά μοιράζεται το λανθασμένα αποδοθέν απόσπασμα σε ένα κείμενο σε έναν φίλο ή ακολούθους στο Facebook και αυτό αναπαράγεται. Γίνεται viral και ούτω καθεξής.

Και δυστυχώς η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί όλο αυτό το χάος να το κάνει αυτό χειρότερο...