Το Théâtre du Grand-Guignol στο Παρίσι ήταν κάτι παραπάνω από ένα απλό μέρος όπου οι θεατές πήγαιναν για να φοβηθούν. Το θέατρο που ιδρύθηκε το 1897 ουσιαστικά προφήτεψε το σινεμά του τρόμου και τα θρίλερ του 20ού αιώνα.
«Ο αγώνας έχει χαρακτήρα γκραν γκινιόλ» λέει ο σπίκερ του αγώνα μπάσκετ, αναφερόμενος προφανώς στο συναίσθημα αγωνίας που σου προκαλεί το γεγονός ότι οι δύο ομάδες πηγαίνουν πόντο-πόντο.
Το «γκραν γκινιόλ» το ακούμε από μικροί. Οι περισσότεροι γνωρίζουμε ότι το «γκραν» αναφέρεται σε κάτι «μεγάλο», αλλά το «γκινιόλ» τι είναι; Να αναφέρεται στη «Μεγάλη Ανατριχίλα»; Τι θέλει να πει ο ποιητής;
Το Théâtre du Grand-Guignol (Θέατρο Γκραν Γκινιόλ) ιδρύθηκε από τον Oscar Méténier, ο οποίος το σχεδίασε ως χώρο για παραστάσεις... νατουραλιστικού χαρακτήρα (που σημαίνει «η ωμή αλήθεια»). Με 293 θέσεις, ο χώρος ήταν ο μικρότερος στο Παρίσι.
Πού οφείλει το όνομά του το θέατρο στο Παρίσι
Το θέατρο οφείλει το όνομά του στο Guignol, έναν παραδοσιακό χαρακτήρα θεάτρου σκιών / μαριονέτας της περιοχής της Λιόν, που ένωνε τον πολιτικό σχολιασμό με το σαρκαστικό και περιπαικτικό ύφος του βρετανικού ντουέτου μαριονετών «Punch and Judy».
Το θέατρο άνοιξε το 1897 σε ένα παλιό παρεκκλήσι στο Pigalle, μια κακόφημη συνοικία κοντά στη Μονμάρτη, δίπλα στο Moulin Rouge.
Αλλά η παράσταση που πραγματικά έκανε το κοινό να ξεσηκωθεί (και τον ιδιοκτήτη του να πάρει... ιδέες) ήταν μια διασκευή ενός διηγήματος του Γκι ντε Μοπασάν που διαδραματιζόταν κατά τη διάρκεια του γαλλοπρωσικού πολέμου, όπου μια Γαλλίδα πόρνη σκοτώνει με αρκετά βίαιο και αιματηρό τρόπο έναν Γερμανό αξιωματικό.
Αίμα, δάκρυα και ιδρώτας (και ενδεχομένως λίγο σπέρμα)
Εντοπίζοντας αυτή τη λαχτάρα του κοινού του για αίμα, ο δεύτερος ιδιοκτήτης του θεάτρου, ο Max Maurey, ανέπτυξε γρήγορα ένα μοναδικό brand για το Grand Guignol: έγινε το θεατρικό «σπίτι» των γκροτέσκων ιστοριών τρόμου, συχνά βασισμένων σε πραγματικά παραδείγματα αρρωστημένης βίας πουν οι σεναριογράφοι αντλούσαν από τη γαλλική ή παρισινή επικαιρότητα.
Με έξυπνες τεχνικές σκηνοθεσίας έτσι ώστε να φαίνεται ότι η ηρωίδα έβγαλε όντως το μάτι του εραστή της και το ψεύτικο αίμα... να βάφει τις πρώτες σειρές των θεατών, το Grand Guignol ήταν το μέρος όπου ο ανατριχιαστικός ρεαλισμός συναντούσε το φανταχτερό μελόδραμα. Και όλα αυτά αποδείχθηκαν πολύ πιο τρομακτικά -και δημοφιλή- από τις παραδοσιακές αφηγήσεις τρόμου με φαντάσματα ή τέρατα.
Το θέατρο ήταν πρώην παρεκκλήσι και αυτή η προηγούμενη ζωή του θεάτρου ήταν εμφανής στα θεωρεία του που έμοιαζαν με εξομολογητήρια και στους αγγέλους πάνω από την ορχήστρα.
Μια εμπειρία και ένα συναίσθημα, όχι απλώς μια παράσταση
Οι άνθρωποι πήγαιναν σε αυτό το θέατρο για να ζήσουν μια εμπειρία και να βιώσουν ένα συναίσθημα, όχι μόνο για να δουν μια παράσταση. Οι θεατές του Grand Guignol υπέμειναν τον τρόμο των παραστάσεων επειδή ήθελαν να γεμίσουν με έντονα «συναισθήματα» για κάτι. Πολλοί παρακολουθούσαν τις παραστάσεις για να αποκτήσουν μέχρι και... το αίσθημα της σεξουαλικής διέγερσης. Κάποιοι άνδρες είχαν στύση βλέποντας τις παραστάσεις.
Κάτω από το θεωρείο υπήρχαν μικρά κουτιά (που αρχικά είχαν κατασκευαστεί για τις καλόγριες, ώστε να παρακολουθούν τις εκκλησιαστικές λειτουργίες), τα οποία μπορούσαν να... νοικιάσουν οι θεατρόφιλοι κατά τη διάρκεια των παραστάσεων, επειδή διεγείρονταν τόσο πολύ από τη δράση που ήθελαν να είναι κάπου μόνοι τους (και να κάνουν ό,τι επιθυμούν).
Επίσης, υπήρχαν θεατές που δεν μπορούσαν να αντέξουν το αίμα και τη βία των επί σκηνής τεκταινομένων. Συχνά, τα «ειδικά εφέ» ήταν υπερβολικά ρεαλιστικά και συχνά κάποιο μέλος του κοινού λιποθυμούσε ή έκανε εμετό κατά τη διάρκεια των παραστάσεων.
Ο πανούργος Maurey χρησιμοποίησε όλα αυτά τα πρωτόγνωρα σκηνικά προς όφελός του, προσλαμβάνοντας... γιατρούς για να βρίσκονται διά παν ενδεχόμενο στις παραστάσεις (ως τέχνασμα μάρκετινγκ, λένε πολλοί, καθώς κάποιοι από αυτούς δεν ήταν καν... γιατροί).
«Ο Max Maurey αποφάσισε να μετακινήσει το θέατρο από τα «θέματα της ζωής» στα «θέματα του θανάτου»», λέει ο Richard J. Hand, καθηγητής ΜΜΕ στο Πανεπιστήμιο της East Anglia, ο οποίος πραγματοποίησε ένα σεμιναριακό μάθημα για το Miskatonic Institute of Horror Studies σχετικά με το Grand Guignol.
«Έγινε ένα θέατρο τρόμου, αλλά όχι ένα υπερφυσικό θέατρο - τους ενδιέφεραν οι κατά συρροή δολοφόνοι, οι δραπέτες, οι τρελοί, οι επιθέσεις εκδίκησης. Πράγμα που αναμφίβολα προσέλκυε τον κόσμο: διάβαζαν γι' αυτό στην εφημερίδα και μετά το έβλεπαν να αναπαριστάται στη σκηνή».
Τα πρώτα ειδικά εφέ
Ένας ηθοποιός, ο Paul Ratineau, ο οποίος ήταν επίσης τεχνικός σκηνής, ήταν πρωτοπόρος στα πρώτα αυτοσχέδια ειδικά εφέ. «Ήταν πολύ διάσημος για την εφεύρεση του ψεύτικου αίματος», λέει ο Hand.
«Επινόησε καταπληκτικές οπτικές ψευδαισθήσεις και τις ενσωμάτωσε σε ένα σόου τρόμου, έτσι ώστε οι ανθρώπινοι βολβοί των ματιών να πετάγονται έξω, ή τα κεφάλια να κόβονται ή το οξύ να λιώνει ένα πρόσωπο».
Οι επιθέσεις με οξύ ήταν πολύ δημοφιλείς τότε, όπως και τώρα, και αποδείχθηκαν πηγή έμπνευσης. Οι ηθοποιοί του Grand Guignol χρησιμοποιούσαν μια πρώιμη μορφή λατέξ για να υποδηλώνουν ένα λιωμένο από το οξύ πρόσωπο.
Τρόμος και έρωτας
Για να μη γίνουν τα πράγματα πολύ ζοφερά, τα έργα τρόμου διανθίζονταν με ερωτικές ιστορίες. Και προφανώς το κόλπο ήταν πολύ καλό: το κοινό συνέρρεε στο Grand Guignol.
Υπήρχαν πιστοί ντόπιοι, καθώς και ένα πιο μορφωμένο, πιο... αστικό κοινό που προσελκύονταν στην άλλη άκρη της πόλης με την υπόσχεση για σπαρταριστές, μοχθηρές συγκινήσεις, ενώ το γεγονός ότι βρισκόταν σε ένα ύποπτο δρομάκι, σε μια... ύποπτη περιοχή, ενίσχυε την αίσθηση του κινδύνου.
Γιατί όμως το κοινό έλκεται τόσο πολύ από την παρακολούθηση απερίγραπτων πράξεων; Από τους δημόσιους απαγχονισμούς μέχρι τα αιματηρά αθλήματα, ως γένος έχουμε... μπόλικη όρεξη για βία.
«Σίγουρα υπάρχει μια τρομακτική γοητεία σε όλο αυτό το θέαμα, αλλά η επιθυμία να γίνουμε πραγματικά μάρτυρες μιας φρίκης μπορεί, με έναν περίεργο τρόπο, να είναι επίσης μια τεχνική εξουδετέρωσης των φόβων μας» λέει ο Hand, προσθέτοντας:
«Αυτό είναι το ενδιαφέρον με το Grand Guignol. Πήγαιναν, έβλεπαν και μετά έβγαιναν με αυτή την έκρηξη αδρεναλίνης στο σώμα τους - ευτυχώς, σκέφτονταν, αυτό που μόλις είχαν δει, συνέβη σε κάποιον άλλον και όχι στους ίδιους».
Ήταν αυτή η έκδηλη ανησυχία ότι το Grand Guignol... δήθεν τροφοδοτούσε τα κατώτερα ένστικτά μας που προκάλεσε τις επιθέσεις στο θέατρο από τους τότε πολύ σεβάσμιους κριτικούς. Παρ' όλα αυτά, καλλιτεχνικά, το Grand Guignol ήταν ως επί το πλείστον αρκετά σεβαστό από το κοινό του.
«Είχατε σπουδαία υποκριτική και ηθοποιούς που μπορούσαν να περάσουν από τον ρεαλισμό στο απόλυτο μελόδραμα», λέει ο Hand. «Πολλοί κριτικοί θαύμαζαν την Paula Maxa, η οποία ήταν η μεγάλη "scream queen" του Grand Guignol. Και ήταν ένα θέατρο όπου είχες σπουδαία σενάρια. Ακόμη και οι κριτικοί που κατήγγειλαν την "ηθική" πίσω από τέτοια έργα, παραδέχονταν ότι τα έργα ήταν τουλάχιστον καλογραμμένα».
Το θέατρο, στην ακμή του, προσελκύει σημαντικούς συγγραφείς, μεταξύ των οποίων τον Gaston Leroux, συγγραφέα του «Φαντάσματος της Όπερας». Και σε μια σύντομη... εξόρμησή του στο Λονδίνο, το Grand Guignol ανάγκασε μέχρι και κοτζάμ θεατρικό συγγραφέα, τον Νόελ Κάουαρντ, να γράψει ένα σύντομο θεατρικό έργο γι' αυτό που βίωσε.
Απαγορευμένο στη Βρετανία
Το Grand Guignol άνοιξε στο Little Theatre on the Strand του Λονδίνου το 1920, αλλά διήρκεσε μόνο μέχρι το 1922.
«Αυτό δεν θα πρέπει, ωστόσο, να ερμηνευτεί ως έλλειψη ενδιαφέροντος από το αγγλικό κοινό», επιμένει ο Hand. Αυτό που συνέβη ήταν ότι η βρετανική λογοκρισία έσπευσε σύντομα να κατακεραυνώσει το (πολύ) αίμα επί σκηνής.
«Η λογοκρισία έκανε αδύνατη την επιτυχία του θεάτρου, με τα έργα να απαγορεύονται εντελώς ή να "πειράζονται" από το γραφείο του Λόρδου Τσάμπερλεϊν. Ήταν το θέαμα ίσως πολύ "ευρωπαϊκό" για τη Βρετανία εκείνη την εποχή», λέει ο Hand.
Στη Γαλλία, πάντως, το Grand Guignol έκανε θραύση τη δεκαετία του 1920, αλλά μετά την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου το θέατρο ζορίστηκε και πέρασε στην παρακμή (του).
Αν και οι παραστάσεις συνεχίστηκαν μέχρι το 1962, μετά τη φρίκη της γερμανικής κατοχής και τις ιστορίες για το τι συνέβη στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, λίγα πράγματα έκαναν εντύπωση πλέον τους ντόπιους.
«Νομίζω ότι, για τους Παριζιάνους, το να παρακολουθούν αυτές τις παιχνιδιάρικες επιδείξεις τρόμου και βασανιστηρίων ίσως δεν ήταν τόσο διασκεδαστικό σε αυτό το πλαίσιο», λέει ο Hand. «Το θέατρο τρόμου για το οποίο ήταν τόσο περήφανοι απέκτησε μια πικρή γεύση μετά το Άουσβιτς».
Αλλά αυτό οφειλόταν και σε έναν άλλο παράγοντα, υποστηρίζει ο Hand: την άνοδο του κινηματογράφου.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, αν ήθελες να τρομάξεις πήγαινες στον κινηματογράφο για το «Psycho» ή το «Les Diaboliques».
«Το κοινό πηγαίνει να δει τα κοντινά πλάνα και τα ζουμ και τις σκηνές ντους του Χίτσκοκ και το Grand Guignol ξαφνικά φαίνεται λίγο γραφικό και λίγο απαρχαιωμένο», λέει ο Hand.
Χωρίς αυτό να σημαίνει, προφανώς, ότι το πνεύμα του δεν είναι ακόμα ζωντανό σήμερα. Οι ταινίες τρόμου και τα θρίλερ ή τα σπλάτερ σίγουρα διδάχτηκαν πολλά από το Γκραν Γκινιόλ από αυτό.
Όπως φαίνεται, όλη η ιστορία των θρίλερ τρόμου του 20ού αιώνα ξεκίνησε μέσα σε ένα παλιό παρεκκλήσι στο Pigalle, μια κακόφημη συνοικία κοντά στη Μονμάρτη...