Οι «ντετέκτιβ ανθρώπινων δεδομένων» που καταγράφουν το πραγματικό κόστος του πολέμου στη Γάζα και η οργάνωσή τους που μετράει 11 χρόνια λειτουργίας.
Στις 8 Οκτωβρίου 2024, το Al Jazeera δημοσίευσε ένα βίντεο που απαριθμούσε 34.344 θύματα που είχαν καταγραφεί από το υπουργείο Υγείας της Γάζας στον πρώτο χρόνο του πολέμου του Ισραήλ κατά του παλαιστινιακού εδάφους. Χρειάζονται πενήντα εννέα λεπτά για να ξεφυλλίσει κανείς 649 σελίδες με τα ονόματα και τις ηλικίες των θυμάτων.
Μέσα στον Μάρτιο του 2025, οι παλαιστινιακές αρχές ανέφεραν ότι ο αριθμός των νεκρών ξεπέρασε τις 50.000. Οι αριθμοί είναι αδιανόητοι: Το Al Jazeera ανέφερε ότι το 2024, κατά μέσο όρο, 115 άνθρωποι σκοτώνονταν κάθε μέρα, συμπεριλαμβανομένων 46 παιδιών.
Δεν έχουν καταγραφεί όλες οι πολεμικές συγκρούσεις τόσο σχολαστικά. Στη Ρουάντα, ενώ τα Ηνωμένα Έθνη αρχικά υπολόγισαν ότι 800.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της εθνοτικής βίας που είχε ως στόχο τον πληθυσμό Τούτσι το 1994, 100.000 ακόμη πτώματα έχουν ανακαλυφθεί μόνο τα τελευταία πέντε χρόνια.
Κάπως έτσι, όλος ο κόσμος βασίζεται πλέον στους επίσημους «καταμετρητές απωλειών»: προσωπικό και εθελοντές ΜΚΟ, κυβερνητικές υπηρεσίες, ακαδημαϊκοί και αξιωματούχοι του ΟΗΕ χρησιμεύουν για την καταμέτρηση των νεκρών, όσο το δυνατόν πιο μακριά από πολιτικές παρεμβάσεις.
Αυτοί οι «ντετέκτιβ ανθρώπινων δεδομένων» προσπαθούν να βρουν στοιχεία που να αντέχουν στον οποιονδήποτε έλεγχο. Τις πρώτες ημέρες των επιθέσεων του Ισραήλ στη Γάζα, οι οποίες ακολούθησαν τη σφαγή υπό την ηγεσία της Χαμάς που σκότωσε 1.269 ανθρώπους στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου 2023, οι ισραηλινές και δυτικές κυβερνήσεις αμφισβήτησαν τον αριθμό των παλαιστινιακών θυμάτων.
Στις 25 Οκτωβρίου, ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν ανακοίνωσε ότι δεν είχε «καμία εμπιστοσύνη» στους αριθμούς που είχε αναφέρει το υπουργείο Υγείας της Γάζας. Αυτό έδωσε το έναυσμα στις αρχές της Γάζας να δώσουν στη δημοσιότητα τα ονόματα όλων όσων, όπως είπαν, είχαν σκοτωθεί από το Ισραήλ από τις 7 Οκτωβρίου.
Η οργάνωση που καταγράφει τους νεκρούς
Με αυτόν τον κατάλογο στα χέρια της, η βρετανική οργάνωση Airwars ξεκίνησε να επαληθεύει τους αριθμούς της υγειονομικής αρχής από μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, ελέγχοντας κάθε όνομα με τις δικές της πηγές.
Οι άνθρωποι που επιφορτίστηκαν με αυτό το δύσκολο έργο χρησιμοποίησαν δεδομένα που συλλέχθηκαν από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ανακοινώσεις θανάτου, φωτογραφίες σακουλών με ονόματα ή χειρόγραφες λίστες που κρατούσαν μέλη της οικογένειας μπροστά στην κάμερα. Ανέκτησαν πληροφορίες ταυτότητας - την ίδια ταυτότητα που το Ισραήλ δίνει στους Παλαιστίνιους και χρησιμοποιεί για να παρακολουθεί τα ταξίδια τους - για να επιβεβαιώσουν τα ονόματα των θυμάτων.
Μέχρι τον Ιούλιο του 2024, η Airwars είχε εντοπίσει πού και πώς σκοτώθηκαν 3.259 κάτοικοι της Γάζας μόλις τις τρεις πρώτες εβδομάδες της ισραηλινής επίθεσης και διασταύρωσε τις πληροφορίες τους με στοιχεία που είχε δημοσιεύσει το υπουργείο Υγείας. Με βάση αυτή την εργασία, η Airwars ήταν σε θέση να επιβεβαιώσει ότι οι συνολικοί αριθμοί από τη Γάζα ήταν αξιόπιστοι.
Στην ιστοσελίδα του, το Airwars ομαδοποιεί τα θύματα ανά επίθεση: π.χ. 15 μέλη της οικογένειας Abu Sharia σκοτώθηκαν από αεροπορική επιδρομή στην πόλη της Γάζας στις 20 Οκτωβρίου 2023. Και 17 μέλη της οικογένειας Abu Shuaib σκοτώθηκαν στο σπίτι τους σε αεροπορική επιδρομή την ίδια ημέρα. Και 25 μέλη της οικογένειας al-Astal σκοτώθηκαν στο σπίτι τους στο Khan Younis στις 22 Οκτωβρίου 2023, σε μια επίθεση που αρχικά αναφέρθηκε από τα μέσα ενημέρωσης ότι σκότωσε μόλις τρεία άτομα.
Η Airwars ιδρύθηκε το 2014 ως εθελοντική οργάνωση και σήμερα περιλαμβάνει δεκαεννέα άτομα προσωπικό και δεκάδες εθελοντές. Συνδέεται με το Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και αποτελεί μέρος του Δικτύου Καταγραφής Απωλειών (CRN), το οποίο δημιουργήθηκε από τη φιλανθρωπική οργάνωση Every Casualty Counts (ECC). Μέσω του ECC, το οποίο περιλαμβάνει σήμερα πάνω από εξήντα μέλη, ακαδημαϊκοί και ανθρωπιστικές οργανώσεις από όλο τον κόσμο έχουν δημιουργήσει ένα σύνολο επιστημονικών προτύπων για τον εντοπισμό και την καταγραφή των ονομάτων όσων σκοτώνονται σε ένοπλες συγκρούσεις.
Ποιοι θεωρούνται άμαχοι σε έναν πόλεμο
Για πολλές ομάδες καταμέτρησης απωλειών, η τεκμηρίωση των θανάτων αμάχων αποτελεί το κλειδί της όλης υπόθεσης. Το ποιος είναι και ποιος δεν είναι άμαχος εξαρτάται από τις συνθήκες μιας επίθεσης. Οι μαχητές συνήθως δεν περιλαμβάνονται, εκτός εάν σκοτώνονται σε μη στρατιωτικό περιβάλλον, όπως στα σπίτια τους. Αυτό δεν συμβαίνει πάντα όταν μια επίσημη υπηρεσία μετρά τους θανάτους, όπως στην περίπτωση της Γάζας, όπου το υπουργείο Υγείας δεν έχει κάνει διάκριση μεταξύ μαχητών και αμάχων. Σύμφωνα με το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, οι μαχητές θεωρούνται νόμιμοι συμμετέχοντες σε μια ένοπλη σύγκρουση, ενώ οι άμαχοι πρέπει να προστατεύονται από τη βία.
Στο εγχειρίδιο του CRN, το ECC εξηγεί ότι ο σκοπός της ανεξάρτητης επαλήθευσης των απωλειών είναι να «εξανθρωπίσει τα θύματα, να μειώσει τις διαφωνίες σχετικά με τον αριθμό των νεκρών, να βοηθήσει τις κοινωνίες να κατανοήσουν το πραγματικό ανθρώπινο κόστος του πολέμου και να υποστηρίξει τις προσπάθειες αλήθειας και συμφιλίωσης». Το εγχειρίδιο τονίζει ότι οι αριθμοί πρέπει να είναι διαφανείς και να μην ευνοούν την μια ή την άλλη πλευρά σε μια πολεμική σύγκρουση.
«Τοποθεσία, ημερομηνία και ώρα, πηγή»
Ζητά επίσης να συλλέγονται τα βασικά σημεία δεδομένων για τον κάθε θάνατο: τοποθεσία, ημερομηνία και ώρα, πηγή, αριθμός άλλων ανθρώπων που σκοτώθηκαν, είδος θανάτου και ποιος ενεπλάκη. Σε κάθε απώλεια δίνεται μια αξιολόγηση αξιοπιστίας: από «επιβεβαιωμένη», όπου η ομάδα που προκάλεσε τον θάνατο αναλαμβάνει την ευθύνη, έως «ανεπιβεβαίωτη», που σημαίνει ότι η Airwars θεωρεί ότι οι αναφερόμενες πληροφορίες είναι ανακριβείς.
Το 2022, η Airwars συμμετείχε σε μια εκστρατεία που αγωνίστηκε για να διασφαλίσει ότι η καταμέτρηση των απωλειών θα συμπεριληφθεί σε μια διεθνή συμφωνία που υιοθετήθηκε από περισσότερα από 80 κράτη. Μια ρήτρα αναφέρει, εν μέρει: «Τα βελτιωμένα δεδομένα σχετικά με τη βλάβη των αμάχων θα βοηθούσαν στην ενημέρωση των πολιτικών που αποσκοπούν στην αποφυγή, και σε κάθε περίπτωση στην ελαχιστοποίηση, της βλάβης των αμάχων- θα βοηθούσαν τις προσπάθειες για τη διερεύνηση της βλάβης των αμάχων- θα υποστήριζαν τις προσπάθειες για τον προσδιορισμό ή την καθιέρωση της λογοδοσίας, και θα ενίσχυαν τις διαδικασίες άντλησης διδαγμάτων στις ένοπλες δυνάμεις». Τόσο ο Καναδάς όσο και οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν υπογράψει τη συμφωνία. Το Ισραήλ όχι.
Τα στοιχεία της Airwars επιτρέπουν επίσης στους πολίτες να εξετάσουν τις ενέργειες που αναλαμβάνουν οι δικές τους χώρες σε έναν πόλεμο. Τον Ιανουάριο του 2015, κατά τη διάρκεια του πολέμου κατά του ISIS, ένα καναδικό μαχητικό αεροσκάφος συμμετείχε σε μια αεροπορική εκστρατεία που μπορεί να είχε ως αποτέλεσμα να σκοτωθούν έως και 27 άμαχοι. Χρειάστηκαν περισσότεροι από επτά μήνες για να παραδεχτεί η καναδική κυβέρνηση ότι «μπορεί να υπήρξαν θύματα». Το Πεντάγωνο έδωσε στη δημοσιότητα πληροφορίες σχετικά με την επίθεση χάρη στις προσπάθειες του Airwars και της εκπομπής The Fifth Estate του CBC, η οποία δημοσίευσε ένα άρθρο σχετικά με τις δολοφονίες αμάχων εκείνο τον Σεπτέμβριο. Ακόμα και τώρα, η έκθεση που προέκυψε από την Airwars παραμένει επισήμως «αμφισβητούμενη» με βάση το γεγονός ότι οι ΗΠΑ διαφωνούν με την εκτίμησή της.
Ο καναδικός ιστότοπος The Walrus αναφέρει εμφατικά ότι «το έργο της Airwars για τη Γάζα είναι το πιο λεπτομερές που έχει κάνει ποτέ, εν μέρει χάρη στη διαφάνεια από το υπουργείο Υγείας της Γάζας. Αλλά αυτό που περιπλέκει την καταμέτρηση είναι ότι οι αεροπορικές επιδρομές έχουν σκοτώσει τους υπεύθυνους καταγραφής: τους εργαζόμενους στον τομέα της υγείας, οι οποίοι τελικά αναφέρουν στους αξιωματούχους του υπουργείου όταν κάποιος έχει πεθάνει μέσα στις εγκαταστάσεις τους, και τους δημοσιογράφους, εκ των οποίων έχουν σκοτωθεί τουλάχιστον 170».
Τον περασμένο Νοέμβριο, η Επιτροπή για την Προστασία των Δημοσιογράφων εξέφρασε τη λύπη της για το γεγονός ότι στο βόρειο τμήμα της Γάζας δεν έχει απομείνει «σχεδόν κανένας επαγγελματίας» δημοσιογράφος.
Οι αριθμοί δεν αποτυπώνουν την πλήρη εικόνα
Σύμφωνα με τον Mike Spagat, καθηγητή οικονομικών στο Royal Holloway του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρο του διοικητικού συμβουλίου της ECC, τα στοιχεία μέχρι τις 26 Οκτωβρίου 2023 ήταν πολύ πιο αξιόπιστα από τα στοιχεία που ήρθαν έκτοτε. Ενώ το υπουργείο Υγείας μπορούσε να ταυτίσει τους αριθμούς ταυτότητας με τις αναφορές των θυμάτων τις πρώτες ημέρες των επιθέσεων, η αξιοπιστία αυτή μειώθηκε σημαντικά καθώς καταστράφηκαν όλες οι πολιτικές υποδομές - συμπεριλαμβανομένων των νοσοκομείων.
Οι αριθμοί δεν αποτυπώνουν επίσης την πλήρη εικόνα. Με το σύστημα υγείας της Γάζας σε πλήρη κατάρρευση, η έλλειψη ιατρικής περίθαλψης, εκτός από την πείνα, τις ασθένειες και τον εκτοπισμό, μπορεί τελικά να σκοτώσει περισσότερους ανθρώπους στη Γάζα από ό,τι οι άμεσες στρατιωτικές ενέργειες. Και οι καταγραφείς απωλειών δεν μπορούν να καταμετρήσουν τους έμμεσους θανάτους από αρρώστιες χρησιμοποιώντας πρότυπα που αναπτύχθηκαν για τον προσδιορισμό των θανάτων που σχετίζονται με τη μάχη.
Σε ένα έγγραφο συζήτησης που δημοσιεύθηκε από το The Lancet τον Ιούλιο του 2024, οι ερευνητές Rasha Khatib, Martin McKee και Salim Yusuf υποστηρίζουν ότι ο αριθμός των θανάτων στη Γάζα θα μπορούσε να ανέλθει σε τουλάχιστον 186.000. Το μαθηματικό μοντέλο που χρησιμοποίησαν για να καταλήξουν σε αυτή την πρόβλεψη βασίζεται σε δεδομένα από άλλες πρόσφατες συγκρούσεις, όπου, όπως γράφουν οι συγγραφείς, «αυτοί οι έμμεσοι θάνατοι κυμαίνονται από 3 έως 15 φορές τον αριθμό των άμεσων θανάτων». Τον περασμένο Ιανουάριο, το The Lancet δημοσίευσε ένα άλλο έγγραφο, το οποίο έδειξε ότι οι θάνατοι κατά τους πρώτους εννέα μήνες του πολέμου θα μπορούσαν να έχουν υποεκτιμηθεί κατά 41%.
Ενώ τέτοια υπολογιστικά μοντέλα μπορεί να είναι κρίσιμα για την κατανόηση των μακροπρόθεσμων «φόρων» των βίαιων συγκρούσεων, έχουν τα όριά τους: οι εκτιμήσεις που παράγουν μπορούν να απορριφθούν ως «μη βασισμένες σε εμπειρικά στοιχεία».
Τα ειδησεογραφικά πρακτορεία δημοσιεύουν συνήθως τους αριθμούς των νεκρών με βάση τον αριθμό των θυμάτων και όχι αυτούς που προβλέπονται από στατιστικά μοντέλα - πιθανότατα για να αποφύγουν να κατηγορηθούν για μεροληψία. Ίσως λοιπόν να είναι ασφαλέστερο για όλους μας να επιμείνουμε σε αριθμούς που μπορούν να εξεταστούν και να επανελεγχθούν.
Αλλά η καταμέτρηση των θυμάτων είναι κάτι περισσότερο από την καταμέτρηση των νεκρών. Προσφέρει ένα μέτρο της βίας μιας σύγκρουσης. Και οργανώσεις όπως η Airwars στοχεύουν στην διαρκή οικοδόμηση μιας πολιτικής συναίνεσης σε αυτό που θα έπρεπε να είναι αυτονόητο: την ανάγκη να σταματήσουν οι πόλεμοι να σκοτώνουν αθώους πολίτες και αμάχους.