Με νέες μεταφράσεις, μια ταινία με πρωταγωνιστή τον Ρέιφ Φάινς και ένα πολυαναμενόμενο μπλοκμπάστερ του Christopher Nolan, το έπος του Ομήρου εξακολουθεί να μιλάει στην εποχή μας με απροσδόκητους τρόπους.
Η Οδύσσεια είναι επίκαιρη ξανά. Το ομηρικό έπος για το βασανιστικό, γεμάτο περιπέτειες ταξίδι του Οδυσσέα στην πατρίδα του μετά το τέλος του Τρωικού πολέμου, που γράφτηκε πιθανότατα μεταξύ του τέλους του 8ου και του τέλους του 7ου αιώνα π.Χ., βρίσκεται κυριολεκτικά... παντού αυτή τη στιγμή. Τα μεγάλα έργα τέχνης του παρελθόντος, αυτά που διαβάζονται και ξαναδιαβάζονται μέσα στους αιώνες, έχουν τον τρόπο τους να το κάνουν αυτό.
Δυο νέες, εξαιρετικά ενδιαφέρουσες μεταφράσεις
Το έργο έχει επανέλθει στην επιφάνεια μέσω δύο μεγάλων πρόσφατων μεταφράσεων και δύο μεγάλων ταινιών. Η μετάφραση της Βρετανίδας κλασσικίστριας Έμιλι Γουίλσον εκδόθηκε στο αποκορύφωμα του κινήματος #MeToo το 2017 και λίγο πριν από τις διαμαρτυρίες Black Lives Matter του 2020. Η σπουδή και η μελέτη της για τις δομικές δυναμικές της εξουσίας, συμπεριλαμβανομένων των δυναμικών του φύλου - θέματα που ανέδειξε στο εισαγωγικό της δοκίμιο και στις δημόσιες συζητήσεις για τη μετάφραση - φάνηκε να πιάνει το zeitgeist της εποχής και η μετάφρασή της έγινε από μόνη της ένα πολιτιστικό φαινόμενο.
Μια άλλη, του Αμερικανού λογοτέχνη, συγγραφέα και κλασικιστή Daniel Mendelsohn, αναμένεται να κυκλοφορήσει αυτόν τον μήνα- θα είναι η νέα έκδοση του Penguin Classics, διάδοχος της 30ετούς πλέον μετάφρασης του Robert Fagles και, πριν από αυτήν, της έκδοσης του EV Rieu, την οποία επεξεργαζόταν κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Οι ταινίες είναι μια άλλη μορφή μετάφρασης. Θα περάσει άλλος ένας χρόνος μέχρι να κυκλοφορήσει η Οδύσσεια του Κρίστοφερ Νόλαν, με τον Ματ Ντέιμον στον ρόλο του Οδυσσέα. Ένα χαρακτηριστικό της Οδύσσειας είναι η ελικοειδής αφηγηματική δομή της, η οποία απηχεί το ραδιούργο, πολύπλοκο μυαλό του πρωταγωνιστή της.
Η πέμπτη λέξη του έπους είναι πολύτροπος, κυριολεκτικά «γυρνώντας πολλούς δρόμους», προφανώς εννοώντας «μέσα στο μυαλό» του Οδυσσέα: είναι ένα επίθετο για τον Οδυσσέα, που φέρει τη δύναμη του ως πανούργου και πονηρού καθώς και ως πολυταξιδεμένου, πολύ-περιπλανώμενου.
Ο Νόλαν - ο οποίος έχει θέμα με την αφηγηματική πολυπλοκότητα, ιδίως σε ταινίες όπως το Inception και το Tenet - θα μπορούσε να πει κανείς ότι έχει ένα... εξίσου πολυτροπικό δημιουργικό μυαλό. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι δεν θα θελήσει να δραματοποιήσει τις θαλασσοδαρμένες περιπέτειες της Οδύσσειας: τις περιπέτειες του ήρωα με τον Κύκλωπα, τις ανθρωποκτόνες σειρήνες, τη μάγισσα Κίρκη - ιστορίες που, στο ποίημα, αφηγείται σε flash back ο ίδιος ο Οδυσσέας.
Η δεύτερη ταινία
Αλλά μια άλλη νέα ταινία που βασίζεται στην Οδύσσεια, «Η επιστροφή» [The Return], του Ουμπέρτο Παζολίνι, επιλέγει αντ' αυτού να κάνει κάτι πολύ ιδιαίτερο με το ομηρικό κείμενο.
Το σενάριό της, από τον John Collee και τον αείμνηστο Edward Bond, καθώς και από τον ίδιο τον Pasolini, αφαιρεί κάθε έννοια θεών, τεράτων και μαγισσών- δεν υπάρχουν θαλάσσιες περιπέτειες για τον Οδυσσέα του Ralph Fiennes.
Αντ' αυτού, επικεντρώνει όλη την προσοχή του σε ό,τι εκτυλίσσεται στην Ιθάκη, το νησί όπου η σύζυγος του Οδυσσέα, η Πηνελόπη, την οποία υποδύεται η Juliette Binoche, και ο γιος του Τηλέμαχος, περιμένουν την επιστροφή του μετά από 20 χρόνια απουσίας.
Αυτό το νησί δεν είναι καθόλου ένας αιγαιοπελαγίτικος παράδεισος: είναι σκληρό, απομονωμένο, ανεμοδαρμένο. Όταν ο Οδυσσέας του Fiennes αποβιβάζεται στο νησί του, το κακοποιημένο, γερασμένο και γυμνό σώμα του βρίσκεται μπρούμυτα στην παραλία. Αυτό είναι μια απόκλιση από το αρχικό κείμενο: στο ποίημα του Ομήρου, η τελική επιστροφή του Οδυσσέα προστατεύεται από τη θεά Αθηνά, και επιστρέφει στην πατρίδα του με ένα σωρό πλούτη- ωστόσο, σωστά υποψιασμένος για το τι μπορεί να τον περιμένει, μεταμφιέζεται σε ζητιάνο. Ο Οδυσσέας του Παζολίνι, όμως, είναι πραγματικά ένας άνθρωπος που δεν του έχει απομείνει τίποτα άλλο εκτός από το ιδιοφυές μυαλό ενός γέρου πολεμιστή.
Αυτό που τον κράτησε μακριά για τόσο καιρό, σε αυτή την εκδοχή της ιστορίας, είναι η ντροπή -έχει χάσει όλους τους άνδρες που ξεκίνησαν μαζί του από την Ιθάκη- και, συμπεραίνουμε, το πολεμικό τραύμα. Ζει με μια άλλη γυναίκα σε ένα μέρος που είναι πιο εύκολο να είναι από το σπίτι του και δεν είναι σαφές γιατί επέστρεψε.
Πάνω απ' όλα, ο Οδυσσέας του Fiennes είναι ένας άνθρωπος της σιωπής, ένας άνθρωπος του οποίου η ζωή είναι κρυμμένη βαθιά μέσα του. Πρόκειται για μια ζοφερή ανάγνωση του ποιήματος, που όμως ταιριάζει με την εποχή μας- σε όλο τον κόσμο οι στρατιώτες επιστρέφουν πραγματικά στην πατρίδα τους, αλλαγμένοι και σημαδεμένοι με μυριάδες τρόπους, με ιστορίες που δεν μπορούν να διηγηθούν.
Για τον Παζολίνι και τους δύο κεντρικούς ηθοποιούς του, ο τρόπος με τον οποίο ο Οδυσσέας και η Πηνελόπη αναγνωρίζουν σταδιακά ο ένας τον άλλον, με την πληρέστερη έννοια της λέξης, είναι γεμάτος αμοιβαία καχυποψία και καταπιεσμένο θυμό. Ίσως το πιο εντυπωσιακό απόσπασμα της ταινίας, όμως, είναι όταν ο Οδυσσέας στρέφει τα βέλη του στους μνηστήρες που παρενοχλούν την Πηνελόπη και καταναλώνουν τον πλούτο του. Τους σκοτώνει όλους, μετατρέποντας το ίδιο του το σπίτι σε αιματηρό πεδίο μάχης και εισάγοντας τον Τηλέμαχο στους βίαιους κώδικες του βίαιου ανδρισμού.
Οδυσσέας της Ιλιάδας εναντίον Οδυσσέα της Οδύσσειας
Ο Οδυσσέας, λοιπόν, φέρνει τον πόλεμο στο σπίτι του. Αλλά στην Ιλιάδα, το ομηρικό ποίημα που διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια του Τρωικού πολέμου, είναι ένας πολύ διαφορετικός χαρακτήρας. Εδώ, ο Οδυσσέας είναι μέρος μιας συλλογικής μονάδας, ένας «παίκτης» ενός στρατού. Είναι ανελέητος μαχητής, εξαιρετικός διαπραγματευτής, περιστασιακός κατάσκοπος- ζει με ηρωικούς κώδικες.
Ο Οδυσσέας της Οδύσσειας, αντίθετα, είναι ένας μοναχικός άνθρωπος, ένας άνθρωπος που μεταμφιέζεται, που λέει ψέματα για να ξεφύγει από τα προβλήματα- που κρύβεται τόσο πολύ ώστε η ταυτότητά του μπορεί να χαθεί ακόμη και από τον ίδιο, όπως επισημαίνει ο Mendelsohn στην εισαγωγή του στη νέα μετάφραση. Όταν ο Κύκλωπας ρωτά το όνομά του, ο Οδυσσέας απαντά ως γνωστόν «Κανείς».
Αλλά η στιγμή χρησιμεύει επίσης, προτείνει ο Mendelsohn, για να υπαινιχθεί ένα από τα πιο βαθιά -και φαινομενικά σύγχρονα- ερωτήματα του ποιήματος: «Πώς ξέρουμε ποιος είναι κάποιος; Πώς ξέρουμε ποιοι είμαστε εμείς οι ίδιοι; Ποια είναι η διαφορά μεταξύ της εσωτερικής και της εξωτερικής μας ζωής;»
Τα ερωτήματα αυτά ακολουθούν τον χαρακτήρα μέχρι το τέλος του ποιήματος. Ο αναγνώστης αναρωτιέται: Με ποια έννοια αυτός και η Πηνελόπη είναι οι ίδιοι άνθρωποι που αποχαιρέτησαν ο ένας τον άλλον 20 χρόνια νωρίτερα; «Αν και ο στόχος είναι η επανένταξη στη συλλογικότητα, την οικογένεια, τον γάμο, την κοινότητα και το βασίλειο, το ομηρικό ποίημα δεν σου το δείχνει ποτέ αυτό», λέει ο Mendelsohn.
Η Ιλιάδα είναι το ποίημα του θανάτου. Αμέτρητοι νέοι άνδρες εμφανίζονται στο ποίημα μόνο και μόνο για να σφαγιαστούν. Ο ήρωάς της, ο Αχιλλέας, σπέρνει εκατοντάδες πτώματα σε μια προσπάθεια να σβήσει τη θλίψη και την οργή του για τη δολοφονία του αγαπημένου του συντρόφου, του Πάτροκλου.
Αλλά στην καρδιά της Οδύσσειας υπάρχει η ζωή και η επιβίωση. Αυτή η επιβίωση δεν είναι ούτε όμορφη, ούτε ανακουφιστική, ούτε αξιοπρεπής. Περιλαμβάνει βαθιά απώλεια: των συντρόφων, του σπιτιού, της αίσθησης του τόπου, της θέσης, του ανήκειν, της ταυτότητας - και όταν αυτά τα πράγματα αποκαθίστανται, δεν είναι βέβαιο, ακριβώς, τι έχει ανακτηθεί. Αλλά ο Οδυσσέας είναι ζωντανός. Είναι εδώ, παρών, αναπνέει και συνεχίζει την ζωή του. Με όποιον τρόπο μπορεί. Σαν γνήσιος επιζών. Πραγματικός survivor.