Ο άνθρωπος που εφηύρε τον όρο «ψυχοπαθής» ήταν ο αμερικανός ψυχίατρος Hervey Cleckley, ο οποίος αρχικά είχε στόχο στην θεραπεία των ασθενών του. Ωστόσο, η νέα γλώσσα που εφηύρε χρησιμοποιήθηκε για την δαιμονοποίησή τους.
Το 1885, ένας Άγγλος ψυχίατρος δημοσίευσε την περίπτωση ενός άνδρα που ονομαζόταν W.B., ο οποίος είχε περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του γυρνώντας κυκλικά από τη φυλακή και τα άσυλα. Ο W.B. ήταν «ένας ήσυχος άνθρωπος», έγραψε ο γιατρός στο The Journal of Mental Science. Ήταν μορφωμένος και του άρεσε να διαβάζει εφημερίδες. Επίσης, από μικρός, του άρεσε να τεμαχίζει ζώα.
«Συμπαθούσε τη μητριά του, αλλά ομολόγησε ότι σκόπευε να τη βιάσει», ανέφερε ο γιατρός. Σε αντίθεση με τους παράφρονες ή τους μελαγχολικούς ασθενείς, ο W.B. φαινόταν να έχει κάθε έλεγχο της λογικής του. Και όμως έκανε παράλογα πράγματα. Ο γιατρός τον κατέταξε ως «ηθικά παράφρονα», ένας όρος που είχε εξελιχθεί από τις ιδέες του Philippe Pinel, του ιδρυτή της σύγχρονης ψυχιατρικής.
Όπως το έθεσε ο Πινέλ, υπήρχε το συνηθισμένο «κακό που κάνουν οι άνθρωποι» και υπήρχε και αυτό το είδος. Το ακατανόητο είδος. Αυτό το είδος του ανθρώπου που «θέλει να βιάσει την μητριά του».
Το βιβλίο-ορόσημο για την σύγχρονη αποτύπωση του ψυχοπαθή
Άνθρωποι σαν τον W.B. αποτελούσαν γρίφο για τους ψυχιάτρους. Ήταν τρελοί ή απλά κακοί; Το 1941, το βιβλίο-ορόσημο του Hervey Cleckley «The Mask of Sanity» (Η μάσκα της λογικής) τους έδωσε τελικά ένα όνομα: ψυχοπαθείς.
Η λέξη κυκλοφορούσε ήδη στους αμερικανικούς ψυχιατρικούς κύκλους, αλλά ο Cleckley όρισε για πρώτη φορά τον ψυχοπαθή ως έναν ξεχωριστό τύπο ανθρώπου, ο οποίος μπορούσε να αναγνωριστεί σύμφωνα με 16 χαρακτηριστικά και συμπεριφορές της προσωπικότητας.
Ο ψυχοπαθής ήταν γοητευτικός αλλά ανειλικρινής, έξυπνος αλλά ανελέητος. Έλεγε ξεδιάντροπα ψέματα και ενεργούσε παρορμητικά. (Η πλειονότητα των ασθενών που περιέγραψε ο Cleckley ήταν άνδρες). Το πιο ανησυχητικό είναι ότι αδιαφορούσε απόλυτα για τον πόνο των άλλων και ο ίδιος βίωνε ελάχιστα συναισθήματα. Για τον ψυχοπαθή, έγραψε ο Cleckley, «η ομορφιά και η ασχήμια, η καλοσύνη, το κακό, η αγάπη, ο τρόμος και το χιούμορ δεν έχουν κανένα πραγματικό νόημα».
Ο Hervey Cleckley δημιούργησε μια από τις μεγάλες μυθικές μορφές της αμερικανικής ποπ κουλτούρας. Ο ψυχοπαθής ήταν ένα τέρας που περπατά ανάμεσά μας, φορώντας το πρόσωπο ενός ανθρώπου αλλά στερούμενος εσωτερικής ανθρωπιάς.
Βασικά δημιούργησε τον Norman Bates, τον χαρακτήρα της ταινίας «Ψυχώ» του Χίτσκοκ, ο οποίος διατηρεί μια αρκετά... παράδοξη, σχεδόν αφύσικη σχέση με την μητέρα του.
Ο ψυχοπαθής ήταν ένα τέρας που κυκλοφορεί ανάμεσά μας, φορώντας το πρόσωπο ενός ανθρώπου αλλά στερούμενος εσωτερικής ανθρωπιάς. Η αορατότητα του τον έκανε τόσο γοητευτικό όσο και επικίνδυνο. Καθώς ο 20ος αιώνας κυλούσε και αποκάλυπτε φρικαλεότητες σε κλίμακα και κτηνωδία αδιανόητες μέχρι τότε, οι ψυχοπαθείς έγιναν μια λέξη για να περιγράψουν τους κατά συρροή δολοφόνους ή τους τυράννους.
Το πορτρέτο όμως του Κλέκλεϊ για τον ψυχοπαθή ήταν κατά βάση συμπαθητικό. Ήταν «ο ξεχασμένος άνθρωπος της ψυχιατρικής»: παρεξηγημένος, ανεπαρκώς μελετημένος, χωρίς θεραπεία.
Οι διάδοχοι του Cleckley, ωστόσο, εκμεταλλεύτηκαν τον όρο «ψυχοπαθής» ως έναν περίεργο τρόπο κατανόησης των δεινών της κοινωνίας και το κοινό σχημάτισε μια εικόνα των ψυχοπαθών ως σατανικών και διαβολικών. Και η ψυχοπάθεια - συνεπικουρούμενη και από τις αποτυπώσεις των ανθρώπων αυτών στην ποπ κουλτούρα (βλ. Norman Bates) - απέκτησε μια αύρα που προσέλκυσε, ισόποσα, την περιέργεια και τον ηδονοβλεψία, την ηθικολογία και το στίγμα.
Ο Cleckley έγραψε τη «Μάσκα της λογικής» ενώ εργαζόταν ως ψυχίατρος σε κρατικό νοσοκομείο της Τζόρτζια, όπου παρατήρησε ότι περίπου το ένα όγδοο των ασθενών του δεν ταίριαζε σε καμία υπάρχουσα διάγνωση.
Αυτοί οι ασθενείς περνούσαν εύκολα τις ψυχολογικές αξιολογήσεις. Συνομιλούσαν κανονικά, ακόμη και ευχάριστα. Κατά τα φαινόμενα ήταν απολύτως υγιείς, και στην πραγματικότητα δεν έβλεπαν τίποτα το... περίεργο στον εαυτό τους. Όμως οι ιατρικοί τους φάκελοι μάς έλεγαν ιστορίες ανθρώπων που δεν ήταν σε θέση να ζήσουν μια φυσιολογική ζωή.
Συναισθηματική αφασία
Ο Cleckley παρομοίασε την ψυχοπάθεια με ένα είδος συναισθηματικής αφασίας. Ο Cleckley γράφει για πολλούς από τους ασθενείς του, μερικούς από τους οποίους βρίσκει έως και συμπαθητικούς. Και τα πορτρέτα του αναδεικνύουν τις ατομικές ιδιομορφίες του ψυχοπαθούς νου.
Ένας βετεράνος του στρατού και πυγμάχος ονόματι Μαξ, για παράδειγμα, είναι «πανέξυπνος». Ο Μαξ δηλώνει ότι είναι ένας καλλιτέχνης με ασυνήθιστο ταλέντο, φτιάχνοντας αντικείμενα από... μασημένο ψωμί - τα οποία στη συνέχεια χαρίζει στο προσωπικό του νοσοκομείου. Σε αντάλλαγμα ζητά να τον αφήσουν να βγει έξω για να αγοράσει χρώματα, στη συνέχεια ένα ιδιωτικό δωμάτιο για να το χρησιμοποιήσει ως εργαστήριο, και τελικά αποφυλάκιση με αναστολή. Όλες αυτές οι χάρες γίνονται δεκτές. Ώσπου, μετά την αποφυλάκισή του, ο Μαξ εμπλέκεται αμέσως σε έναν βίαιο καυγά σε μπαρ και δέρνει μέχρι θανάτου τη γυναίκα του.
Τότε είναι που μπαίνει στο παιχνίδι ο Robert Hare, ένας εγκληματολόγος και ψυχολόγος, που θα συνέδεε την ψυχοπάθεια με τη βία.
Το τεστ μέτρησης ενός «ψυχοπαθούς»
Ο Hare πήρε τον κατάλογο των χαρακτηριστικών του Cleckley και δημιούργησε ένα μετρήσιμο τεστ. Ο κατάλογος ψυχοπάθειας που δημοσίευσε το 1991, βαθμολογεί τα ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά ενός ατόμου σε μια κλίμακα από το 1 έως το 40, με το 30 να αποτελεί το όριο της ψυχοπάθειας.
Εφαρμόζοντας αυτόν τον κατάλογο σε άνδρες στη φυλακή, ο Hare διαπίστωσε ότι το 20% όσων εξέτασε ήταν ψυχοπαθείς- για τους άνδρες που διέπραξαν βίαια εγκλήματα, το ποσοστό αυτό ανέβηκε στο 50%. Ο Hare διαπίστωσε επίσης ότι οι ψυχοπαθείς είχαν διπλάσιες πιθανότητες από τους άλλους να επαναλάβουν ένα έγκλημα μετά την αποφυλάκισή τους. Η λίστα του χρησιμοποιείται ακόμη ευρέως για την αξιολόγηση του κινδύνου και τον καθορισμό ή την άρνηση της αποφυλάκισης υπό όρους.
Το έργο του Hare, ενώ προήγαγε σημαντικά τον τομέα βρίσκοντας μια νευρολογική βάση για την ψυχοπάθεια, αντιμετώπιζε τους ψυχοπαθείς βασικά ως μια κοινωνική απειλή.
Ο Hare μάλιστα πρόφτασε και αξιολόγησε τον serial killer Τed Bundy μεταθανάτια, δίνοντάς του σχεδόν τέλειο βαθμό ψυχοπάθειας 39. Ήταν ο Bundy ο αρχετυπικός ψυχοπαθής; Σχεδόν 40 χρόνια μετά, οι περισσότεροι ψυχίατροι αποφαίνονται αρνητικά.
Πόσοι ψυχοπαθείς υπάρχουν εκεί έξω;
Πόσοι ψυχοπαθείς είναι πραγματικά εκεί έξω αυτή τη στιγμή, που σας κερνούν ένα ποτό; Σύμφωνα με το μπεστ σέλερ της Martha Stout «The Sociopath Next Door» (Ο κοινωνιοπαθής της διπλανής πόρτας), η απάντηση είναι περισσότερες από όσες θέλετε να ξέρετε.
Ένας στους 25 Αμερικανούς είναι ψυχοπαθής, υποστηρίζει η ίδια, και το στατιστικό αυτό στοιχείο ισχύει ακόμη και σήμερα. Αλλά δεν μπορεί να είναι αλήθεια, διότι «κοινωνιοπαθείς» [sociopath] δεν υπάρχουν στην ψυχιατρική. Ο όρος εισήχθη για λίγο τον 20ο αιώνα ως μια εναλλακτική λύση στον όρο «ψυχοπαθής», αλλά επικράτησε μόνο στην ποπ κουλτούρα.
Ούτε η ίδια η ψυχοπάθεια αποτελεί επίσημη διάγνωση στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας. Ο αριθμός της Stout προέρχεται από την έρευνα για την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας ή ASPD, η οποία αντικατέστησε την ψυχοπάθεια μετά το DSM-III αλλά δεν είναι καθόλου το ίδιο πράγμα.
Ψυχοπάθεια, μια αλλαγή στην αντίληψη
Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, καθώς η ψυχιατρική στο σύνολό της έχει μετακινηθεί προς ένα άλλο μοντέλο, το ίδιο συνέβη και με την ιατρική κατανόηση της ψυχοπάθειας. Η ψυχοπάθεια θεωρείται πλέον ως μια διαταραχή της προσωπικότητας που μπορεί να παρουσιάζει ο καθένας σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, παρόμοια με τον αυτισμό.
Ο κατάλογος του Hare προσφέρει ένα υποτυπώδες φάσμα, αλλά η εστίασή του στην εγκληματικότητα αποσιωπά την πραγματικότητα ότι η συντριπτική πλειονότητα των ψυχοπαθών δεν είναι κατά συρροή δολοφόνοι, αλλά φυσιολογικοί άνθρωποι που δυσκολεύονται να σχετιστούν με τους άλλους και να λάβουν κάποιες σωστές αποφάσεις.
Ο Cleckley - το βιβλίο του οποίου κατέληξε, λίγα χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του, στο γραφείο ενός βρετανού σκηνοθέτη ονόματι Αλφρεντ Χίτσκοκ, με τα γνωστά... αποτελέσματα - είδε την ψυχοπάθεια όχι ως ηθικό πρόβλημα αλλά ως ένα πρόβλημα δημόσιας υγείας.
«Ο ψυχοπαθής έχει μια γνήσια και συχνά πολύ σοβαρή αναπηρία», έγραψε στην πρώτη έκδοση του The Mask of Sanity. Ο Cleckley ήταν αυτός που είδε πρώτος απ' όλους ότι οι ψυχοπαθείς δεν είναι δαίμονες, δεν είναι υπερήρωες, δεν είναι μύθοι. Είναι απλώς άνθρωποι.