Λίγες πριγκίπισσες του 18ου αιώνα είναι τόσο γνωστές με το όνομά τους 230 χρόνια μετά, όσο η Μαρία Αντουανέτα. Η βασίλισσα της Γαλλίας με την αυστριακή καταγωγή βρέθηκε στο επίκεντρο της γαλλικής επανάστασης και τελικά εκτελέστηκε στην γκιλοτίνα από τους εξεγερμένους.
Η Μαρία Αντουανέτα γεννήθηκε στη Βιέννη τον Νοέμβριο του 1755. Υπήρξε το 15ο παιδί της Αυτοκράτειρας Μαρίας Θηρεσίας και του Φραγκίσκου Α’ της Αυστρίας. Δεν ήταν παρά 14 ετών όταν οι γονείς της αποφάσισαν τους γάμους της με τον Λουδοβίκο Αύγουστο, δελφίνο του γαλλικού βασιλικού θρόνου. Φημολογείται δε, πως έκλαιγε γοερά όταν η μητέρα της την έβαζε στην άμαξα προκειμένου να οδηγηθεί στη νέα της κατοικία, τα ανάκτορα των Βερσαλιών.
Μαρία Αντουανέτα η «Αυστριακή», «νυμφομανής»
Ο γάμος της Μαρίας Αντουανέτας με τον επίσης πολύ νεαρό γαλαζοαίματο το 1770 σχολιάστηκε ποικιλοτρόπως στα σαλόνια, αλλά και τα σοκάκια του Παρισιού. Η «Αυστριακή» δεν θα έφερνε στον κόσμο παιδιά παρά επτά χρόνια αργότερα, γεγονός που έδινε τροφή για σχόλια. Για άλλους ήταν ο ατίθασος χαρακτήρας της, οι υπερβολικές τις απαιτήσεις και η αδιαφορία της για τον γαλλικό λαό που την έκαναν αντικείμενο πικρόχολου σχολιασμού στις συζητήσεις των Παριζιάνων. Φήμες την ήθελαν να ξοδεύει 15.000 λίβρες το μήνα για τα ρούχα και τον καλλωπισμό της.
Στις όχθες του Σηκουάνα ακούστηκε πως ήταν λεσβία, ενώ στη γειτονιά της Μονμάρτρης έκαναν λόγο για μια νυμφομανή που μοναδικό σκοπό στη ζωή της είχε βάλει την συλλογή εραστών. Άλλοι, διέδιδαν πως έφτασε στο Παρίσι προκειμένου να παίξει το παιχνίδι της Αυστρίας, ενώ διαδίδονταν ακόμη και φήμες πως η Μαρία Αντουανέτα ήταν «στέρφα», δεν μπορούσε δηλαδή να κάνει παιδιά.
Τέσσερα μόλις χρόνια αργότερα, ο Λουδοβίκος ΙΕ’ πεθαίνει και στον θρόνο ανέρχεται ο μόλις 20 ετών σύζυγος της Μαρίας Αντουανέτας, που εφεξής φέρει τον τίτλο, Λουδοβίκος ΙΣΤ’. Ο νεαρός βασιλιάς προσπαθεί να επιλέξει ικανούς ανθρώπους γύρω του, τους οποίους τοποθετεί ως υπουργούς για να μπορέσει να διαχειριστεί ένα βασίλειο σε αποσύνθεση.
Η Μαρία Αντουανέτα στην αυγή της γαλλικής επανάστασης
Τα ιστορικά γεγονότα που οδήγησαν στη γαλλική επανάσταση, ήθελαν την Μαρία Αντουανέτα να μπλέκεται στις υποθέσεις του συζύγου της, Βασιλιά Λουδοβίκου ΙΣΤ’, με αποτέλεσμα να αποκτήσει το 1789 το προσωνύμιο «Κυρία Έλλειμμα». Η τεράστια οικονομική κρίση χτυπά το Παρίσι με αποτέλεσμα ο κόσμος να αδυνατεί να αγοράσει ακόμη και ψωμί εξαιτίας της εκρηκτικής ανόδου των τιμών.
Σε αυτή την ιστορική περίοδο αποδίδεται στην Μαρία Αντουανέτα η περίφημη φράση που πέρασε στην ιστορία. «Δεν έχουν ψωμί; Ας φάνε παντεσπάνι». Για την ακρίβεια, η γαλλική φράση αναφέρει «ας φάνε μπριός», ωστόσο σε κάθε περίπτωση, θεωρήθηκε ως η απόλυτη περιφρόνηση των δεινών που περνούσε ο εξαθλιωμένος γαλλικός λαός.
Είπε η Μαρία Αντουανέτα τη φράση «Ας φάνε παντεσπάνι»;
Η περίφημη φράση της έχει αποδοθεί ανεπιστρεπτί, ωστόσο οι ιστορικές αναφορές δεν μπορούν να επαληθεύσουν την ακρίβεια του γεγονότος. Η πρώτη γραπτή αναφορά κατά την οποία η Μαρία Αντουανέτα φέρεται να δήλωσε την περίφημη φράση εντοπίζεται στο βιβλίο «Les Confessions», την αυτοβιογραφία της εμβληματικής προσωπικότητας του Διαφωτισμού Ζαν – Ζακ Ρουσό. Η έκδοση κυκλοφόρησε μεταξύ 1782 και 1789 και σε αυτήν ο Ρουσό έγραφε μεταξύ άλλων: «Πώς θα μπορούσα να βρω ψωμί; Μου ήταν αδύνατο να εξασφαλίσω μια φρατζόλα […] Επιτέλους, θυμάμαι μια μεγάλη πριγκίπισσα στην οποία λέγαμε πως οι χωρικοί δεν έχουν ψωμί και εκείνη απαντούσε: Ας φάνε παντεσπάνι».
Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο του Ζαν Ζακ Ρουσό, οι εξεγερμένοι συνέδεσαν αυτόματα την «μεγάλη πριγκίπισσα» με την Μαρία Αντουανέτα. Το πρόβλημα που προκύπτει εδώ είναι πως, όπως φαίνεται, το βιβλίο του Ρουσό γράφτηκε μεταξύ 1765 και 1770, περίοδο που η Μαρία Αντουανέτα δεν είχε ακόμη παντρευτεί τον μετέπειτα βασιλιά της Γαλλίας.
Τα δημοσιεύματα για το… παντεσπάνι της Μαρίας Αντουανέτας
Το πρώτο δημοσίευμα που συνέδεε άμεσα την Μαρία Αντουανέτα με την περιβόητη φράση ήρθε χρόνια αργότερα, το 1843, σε ευθυμογράφημα του δημοσιογράφου Αλφόνς Καρ. Σε αυτό ο Καρ έγραφε: «Θυμόμαστε την αγανάκτηση που επικράτησε εκείνη την εποχή, ενάντια στην δυστυχή βασίλισσα Μαρία Αντουανέτα και την απάντησή της όταν άκουσε πως ο δύσμοιρος λαός δεν έχει πια ψωμί. Εκείνη τότε απάντησε: "Μπα! Ας φάνε παντεσπάνι"».
Το κείμενο όμως που διέδωσε στα πέρατα του κόσμου την φράση της Μαρίας Αντουανέτας, δίνοντας παράλληλα και την εικόνα για τον τρόπο που αυτή ειπώθηκε, ήταν το παιδικό βιβλίο «Petit Point et ses amis», του συγγραφέα Έριχ Κέστνερ. Σε αυτό, ο Κέστνερ περιγράφει τη στιγμή που οι χωρικοί βαδίζουν οργισμένοι προς τις Βερσαλίες και την βασιλική κατοικία. «Οι φτωχοί νέοι συγκεντρώνονται έξω από το κάστρο και φωνάζουν: “Δεν έχουμε ψωμί, δεν έχουμε ψωμί”. Τέτοια ήταν η δυστυχία τους. Η βασίλισσα Μαρία Αντουανέτα που παρακολουθούσε από το παράθυρο ρώτησε έναν αξιωματικό: “Τι θέλουν αυτοί οι άνθρωποι;”. “Μεγαλειοτάτη”, απάντησε εκείνος, “θέλουν ψωμί”. Η βασίλισσα σήκωσε το κεφάλι με έκπληξη: “Δεν έχουν αρκετό ψωμί; Τότε ας φάνε παντεσπάνι”».
Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1931 και έγινε τόσο δημοφιλές που μεταφράστηκε σε 25 γλώσσες. Αυτή είναι η έκδοση που φαίνεται πως διέδωσε περισσότερο από κάθε άλλη την περίφημη φράση, αποδίδοντάς την στη Μαρία Αντουανέτα.
Η βασίλισσα Μαρία Αντουανέτα διέφυγε από τις Βερσαλίες μαζί με την οικογένειά της κατά την γαλλική επανάσταση, ωστόσο συνελήφθη στα σύνορα με το Βέλγιο. Εκτελέστηκε στην γκιλοτίνα τον Οκτώβριο του 1789. Τα τελευταία της λόγια, όταν ανεβαίνοντας στη γκιλοτίνα σκόνταψε στο πόδι κάποιου, ήταν: «Με συγχωρείτε κύριε, δεν το έκανα επίτηδες».