Η γειτνίαση της Νορβηγίας με την ΕΣΣΔ την οδήγησε στην κατασκευή πολλών στρατιωτικών καταφυγίων προ αλλά και κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.
Εκατοντάδες χιλιάδες τουρίστες επισκέπτονται κάθε χρόνο τη βόρεια Νορβηγία. Αλλά υπάρχει ένας μυστικός κόσμος που δεν βλέπουν ποτέ. Γιατί κρυμμένα μέσα σε σπήλαια βουνών και σε στρατιωτικά καταφύγια υπάρχουν μαχητικά αεροσκάφη και πυρηνικά υποβρύχια.
Η Νορβηγία είναι μια χώρα με πολλά καταφύγια. Στο αποκορύφωμα του Β' Παγκοσμίου, αλλά και του Ψυχρού Πολέμου, η αραιοκατοικημένη, ορεινή χώρα διέθετε περίπου 3.000 υπόγειες εγκαταστάσεις όπου οι ένοπλες δυνάμεις της και οι σύμμαχοί της μπορούσαν να κρυφτούν και να δυσκολέψουν τη ζωή οποιουδήποτε εισβολέα. Χρονολογούνται από την εποχή που η σκανδιναβική χώρα αποτελούσε μέρος του «Ατλαντικού Τείχους» του Χίτλερ κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Τώρα, με τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο να μαίνεται, η Νορβηγία επαναδραστηριοποιεί δύο από τις πιο εμβληματικές υπόγειες δομές του Ψυχρού Πολέμου: τα υπόστεγα του αεροπορικού σταθμού Bardufoss και της ναυτικής βάσης στο Olavsvern.
Όμως η Σοβιετική Ένωση - ο λόγος για τον οποίο κατασκευάστηκαν εξ αρχής - δεν υπάρχει πλέον. Έχει πραγματικά νόημα για την Νορβηγία να επενδύει χρήματα σε τόσο ακριβές κατασκευές;
Γιατί χρειάζονται αυτά τα καταφύγια σήμερα;
Στις διαφημιστικές λήψεις για την επαναλειτουργία των υπόστεγων στο Bardufoss, το μαχητικό της Lockheed Martin - το F-35 Lightning II - κάθεται απειλητικά σαν αρπακτικό πουλί κάτω από τα φώτα της τοξωτής οροφής του υπόστεγου. Ο αεροπορικός σταθμός που άνοιξε το 1938, χρησιμοποιήθηκε κάποτε από γερμανικά μαχητικά που προστάτευαν το γιγάντιο θωρηκτό Tirpitz ενώ ήταν αγκυροβολημένο σε ένα κοντινό φιόρδ.
Μετά τον πόλεμο, η Βασιλική Νορβηγική Πολεμική Αεροπορία χρησιμοποίησε στη συνέχεια τα ορεινά υπόστεγα για να προστατεύσει τα μαχητικά της αεροπλάνα από πιθανή σοβιετική επίθεση.
Αυτά τα υπόστεγα περιλάμβαναν όλα όσα χρειάζονταν τα αεροπλάνα και οι πιλότοι τους, όπως αποθήκευση καυσίμων, αποθήκευση όπλων, χώρο για τη συντήρηση των συστημάτων του αεροσκάφους και χώρους για το πλήρωμα. Στη συνέχεια, πριν από περίπου 40 χρόνια έκλεισαν και ναρκοθετήθηκαν.
Τώρα, το Bardufoss φαίνεται ότι μπορεί να χρειαστεί και πάλι.
Η στρατιωτική βάση, η οποία έχει υποστεί δομικές αναβαθμίσεις και αναβάθμιση του εξοπλισμού της, στοχεύει στο να βοηθήσει την «ανθεκτικότητα και την επιβιωσιμότητα» των F-35 της Νορβηγίας σε περίπτωση ρωσικής επίθεσης.
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία έδειξε στον κόσμο πόσο ευάλωτα μπορεί να είναι τα ακριβά στρατιωτικά αεροσκάφη όπως αυτά τα F-35 αξίας 80 έως 100 εκατομμυρίων ευρώ όταν βρίσκονται στο έδαφος, ιδίως σε επιθέσεις από μη επανδρωμένα αεροσκάφη «καμικάζι» που μπορεί να κοστίζουν μόλις 300 ευρώ.
Αντί να τοποθετούνται ελαστικά στις πτέρυγες ή να κατασκευάζονται υπόστεγα από συρματόπλεγμα, όπως έκαναν οι Ρώσοι στην Ουκρανία, η απειλή από τα drones μπορεί να περιοριστεί με τη διασπορά των στόχων σε πολλές διαφορετικές τοποθεσίες. Ή, ακόμη καλύτερα, με τη διατήρηση των αεροσκαφών μέσα σε ένα ασφαλές προστατευμένο καταφύγιο.
Η ναυτική βάση
Αρκεί μια ματιά στον χάρτη για να εξηγήσει κανείς γιατί κατασκευάστηκε η ναυτική βάση Olavsvern. Βρίσκεται κοντά στο σημείο όπου η Νορβηγική Θάλασσα συναντά τη Θάλασσα Μπάρεντς, σε αυτά τα 650 χιλιόμετρα περίπου μεταξύ της ακτογραμμής της Νορβηγίας, του Bear Island και του Σβάλμπαρντ που αποκαλούνται μερικές φορές «το χάσμα της αρκούδας», επειδή αυτό ήταν, και εξακολουθεί να είναι, ένα σημείο «ασφυξίας» για τα ρωσικά υποβρύχια και τα πολεμικά πλοία που παλεύουν να βρουν την έξοδο προς τον Ατλαντικό ωκεανό.
Η κατασκευή της ναυτικής βάσης έγινε ως επί το πλείστον σταδιακά από τη δεκαετία του 1950 και μετά, ως απάντηση στη συσσώρευση του Βόρειου Στόλου των Σοβιετικών. Η ίδια η βάση με το υπόγειο κέντρο διοίκησης, τις αποθήκες, την αποβάθρα βαθέων υδάτων, την αποβάθρα και τη σήραγγα εξόδου της, ήταν ένα τόσο τεράστιο εγχείρημα για τη Νορβηγία που το ΝΑΤΟ έπρεπε να χρηματοδοτήσει ένα μεγάλο μέρος του.
Εντωμεταξύ, μέχρι να ολοκληρωθεί η βάση, η Σοβιετική Ένωση είχε καταρρεύσει πλήρως. Παρά, όμως, το σταδιακό... ξεπάγωμα του Ψυχρού Πολέμου, τα σκάφη του ΝΑΤΟ εξακολουθούσαν να την χρησιμοποιούν ως ενδιάμεσο σταθμό για αποστολές στον παγωμένο Αρκτικό Ωκεανό.
Το 2009 το νορβηγικό κοινοβούλιο ψήφισε οριακά να κλείσει την άκρως απόρρητη βάση Olavsvern παρά την αυξανόμενη απειλή από τη Ρωσία και το 2013 πωλήθηκε σε ιδιώτες επενδυτές πολύ κάτω από την αγοραία αξία, περίπου 7.5 εκατομμύρια ευρώ.
Οι σήραγγές της ήταν γεμάτες με τροχόσπιτα και vintage αυτοκίνητα. Ο νέος ιδιοκτήτης επέτρεψε σε δύο ρωσικά ερευνητικά πλοία και ρωσικά αλιευτικά σκάφη να χρησιμοποιούν την άλλοτε αυστηρά φυλασσόμενη εγκατάσταση.
Το 2020, η WilNor Governmental Services, με στενούς δεσμούς με τον νορβηγικό στρατό, αγόρασε την εταιρεία. Έκτοτε άρχισε να επισκευάζει και να αναβαθμίζει την τοποθεσία και η στρατιωτική παρουσία στη βάση έχει αυξηθεί, ενώ το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ ενδιαφέρεται να εγκαταστήσει εκεί και τα πυρηνικά του υποβρύχια.
Οι ανησυχίες της Νορβηγίας για την ασφάλεια δεν ξεκίνησαν το 2022 - όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία - ή το 2014, όταν εισέβαλε στην Κριμαία, αλλά ακόμη νωρίτερα. «Γύρω στο 2006-2008 είδαμε ότι υπήρχαν πολλές επενδύσεις στον Βόρειο Στόλο της Ρωσίας», λέει ο Andreas Østhagen, ανώτερος ερευνητής στο Ινστιτούτο Fridtjof Nansen, ένα νορβηγικό ίδρυμα. Και συνεχίζει ο ίδιος: «Ταυτόχρονα, είχαμε την επανάληψη των ρωσικών στρατιωτικών ασκήσεων στην Αρκτική για πρώτη φορά μετά τον Ψυχρό Πόλεμο αλλά και το αυξανόμενο ενδιαφέρον της Ρωσίας για την εκμετάλλευση των πόρων της Αρκτικής».
«Η Ρωσία του Πούτιν δεν είναι η Σοβιετική Ένωση», προσθέτει ο Østhagen. «Αλλά από την άποψη της νορβηγικής ασφάλειας τα ερωτήματα παραμένουν ίδια. Πώς αποτρέπετε τη Ρωσία και, αν καταλήξετε σε πόλεμο, πώς πολεμάτε τη Ρωσία;».
Στο «παιχνίδι» Σουηδία, Ρωσία, Κίνα, Βρετανία
Οι Νορβηγοί δεν είναι οι μόνοι που επαναδραστηριοποιούν βάσεις του Ψυχρού Πολέμου. Οι Ρώσοι έχουν επίσης τα τελευταία χρόνια επανενεργοποιήσει περίπου 50 βάσεις του Ψυχρού Πολέμου διαφόρων ειδών σε όλη την Αρκτική. Το σουηδικό πολεμικό ναυτικό επέστρεψε στην υπόγεια ναυτική βάση του στο νησί Muskö, περίπου 40 χιλιόμετρα από τη Στοκχόλμη.
Άλλες χώρες έχουν προχωρήσει περισσότερο από την απλή επαναδραστηριοποίηση αποθηκών που είχαν κατασκευαστεί πριν από δεκαετίες και κατασκευάζουν νέες υπόγειες δομές. Η Κίνα έχει κατασκευάσει μια τεράστια νέα υπόγεια βάση υποβρυχίων στο νησί Χαϊνάν στη διαφιλονικούμενη Νότια Σινική Θάλασσα. Χτίζει επίσης ένα τεράστιο νέο υπόγειο κέντρο διοίκησης κοντά στο Πεκίνο.
«Η ψυχολογία των πυρηνικών καταφυγίων είναι πραγματικά πολύ ισχυρή σήμερα», λέει ο ανεξάρτητος ερευνητής του Ψυχρού Πολέμου και στρατιωτικός μπλόγκερ γνωστός ως Sir Humphrey, το όνομα στο μπλογκ του συγγραφέα του μπλογκ Thin Pinstriped Line, το οποίο μελετά τον Ψυχρό Πόλεμο. «Νομίζω ότι είναι βαθιά ριζωμένα στον ψυχισμό μας και στην αντίληψή μας για τον Ψυχρό Πόλεμο».
«Η τοποθέτηση σκαφών και υποβρυχίων [και αεροπλάνων] σε σήραγγες μπορεί να εξακολουθεί να είναι ένας πολύ καλός τρόπος για την προστασία τους από μια κάθετη αεροπορική βομβαρδιστική επίθεση», λέει ο Paul Ozorak, συγγραφέας του βιβλίου «Underground Structures of the Cold War».
Αλλά χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο μπορεί να είναι «απρόθυμες» να ακολουθήσουν το παράδειγμα της Νορβηγίας στην επανενεργοποίηση υπόγειων βάσεων ή στην κατασκευή νέων, λόγω του τεράστιου κόστους, λέει ο Ozorak.
Πολλές από τις υπόγειες δομές του Ψυχρού Πολέμου στο Ηνωμένο Βασίλειο και σε άλλες χώρες του ΝΑΤΟ έχουν πωληθεί για να γίνουν μουσεία ή ακόμη και νυχτερινά κέντρα. Ορισμένες έχουν καταστραφεί. Τουλάχιστον μία έχει σφραγιστεί. Πολλές ακόμη θα έχουν πλημμυρίσει και θα είναι φυσικά άχρηστες.
«Η μεγάλη πρόκληση για την επαναλειτουργία όσων έχουν απομείνει θα είναι το κόστος», λέει ο Ozorak. «Σε πολλές περιπτώσεις, αυτά τα καταφύγια απογυμνώθηκαν από όλο τον εξοπλισμό τους. Η επανατοποθέτηση αυτού του εξοπλισμού και η επανατοποθέτηση των καλωδίων επικοινωνίας θα ήταν πολύ δαπανηρή».
Υπάρχει επίσης το πρόβλημα ότι αν έχουν απενεργοποιηθεί όπως το Olavsvern, τότε η ασφάλειά τους μπορεί να έχει τεθεί σε κίνδυνο από ξένες υπηρεσίες πληροφοριών, ακόμη και αν δεν είχαν επισκέψεις από ρωσικά ερευνητικά πλοία.
«Υπάρχουν επίσης περιορισμένα επιχειρησιακά οφέλη από μια τοποθεσία που όλοι γνωρίζουν ότι υπάρχει και που αποτελεί στόχο εδώ και 60 χρόνια, και όπου οι δορυφορικές εικόνες μπορούν πλέον να εντοπίσουν τα φρεάτια εξαερισμού και τα σημεία εισόδου», λέει ο Sir Humphrey.
Ωστόσο, στο Ηνωμένο Βασίλειο, το καταφύγιο της RAF Air Command που χτίστηκε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου στο Buckinghamshire εξακολουθεί να χρησιμοποιείται, όπως και τα καταφύγια που αποτελούν το αρχηγείο Northwood, ένα στρατιωτικό αρχηγείο στο βορειοδυτικό Λονδίνο, το οποίο ανοικοδομήθηκε το 2006-2011.
Το MOD Corsham είναι τώρα μια μυστική τοποθεσία για στρατιωτικές επικοινωνίες που χτίστηκε πάνω στο τεράστιο δίκτυο σηράγγων του Corsham, το οποίο ήταν η τοποθεσία του «αρχηγείου πυρηνικού πολέμου» της κυβέρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου.
Το βρετανικό υπουργικό συμβούλιο, για λόγους εθνικής ασφάλειας, άρχισε να αναβαθμίζει και να αποσύρει έγγραφα σχετικά με τον σχεδιασμό πυρηνικού πολέμου που είχαν δημοσιοποιηθεί μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου.