Στην Αγγλία του 11ου αιώνα, μια Αγία με εξαιρετικά άσωτο παρελθόν έγινε ένα πολιτιστικό και θρησκευτικό σύμβολο που έσπασε τα όρια.
Μια νέα μελέτη επαναβεβαιώνει τη θέση της Μαρίας της Αιγυπτίας στην ιστορία.
Ως νεαρή γυναίκα, ήταν άσωτη και σεξουαλικά αχόρταγη και απολάμβανε το σεξ με πολλούς διαφορετικούς άνδρες. Αλλά αφού απέρριψε τον κόσμο και πέρασε 47 χρόνια ζώντας γυμνή στην έρημο, η Αγία Μαρία της Αιγύπτου (ή Αγία Μαρία η Αιγυπτία, όπως είναι επίσης γνωστή) έγινε μια σοφή και ενάρετη δασκάλα των χριστιανικών γραφών - έτσι τουλάχιστον πίστευαν οι αναγνώστες του 11ου αιώνα.
Όταν ο εκπληκτικός μύθος της Αγίας Μαρίας της Αιγυπτίας μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα Παλαιά Αγγλικά από τα Λατινικά από έναν άγνωστο συγγραφέα λίγο πριν από μια χιλιετία, έγινε το μεσαιωνικό ισοδύναμο ενός... μπεστ-σέλερ: διαβάστηκε από χιλιάδες κόσμο, αντιγράφηκε πολλές φορές και μεταφράστηκε στα Παλαιά Νορβηγικά, τα Ουαλικά, τα Ιρλανδικά και τελικά στα Αγγλικά.
Η «κοινωνική επαναστάτρια» Μαρία
Τώρα, το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ προσπαθεί να λύσει το μυστήριο του πώς και γιατί η ιστορία αυτής της «επαναστάτριας» αγίας άρεσε στους αναγνώστες στην Αγγλία του 11ου αιώνα και να διερευνήσει την ιστορία της Αγίας Μαρίας ως πρότυπο για τους μεσαιωνικούς Άγγλους χριστιανούς.
«Ποτέ δεν έχει γίνει μια πλήρης και σε βάθος μελέτη του γιατί αυτός ο θρύλος είχε τόση απήχηση στην Αγγλία», λέει η Alexandra Zhirnova, μελετήτρια του Κέιμπριτζ, η οποία θα δώσει μια ομιλία για την Αγία Μαρία της Αιγύπτου στις 22 Μαρτίου στο πλαίσιο του Cambridge Festival.
«Θέλω να φέρω αυτή την ιστορία στο φως, επειδή διαλύει πολλά από τα αρνητικά στερεότυπα που έχουμε ακούσει για τον Μεσαίωνα και για το πώς οι Ευρωπαίοι του Μεσαίωνα έχουν μόνο και αποκλειστικά αρνητικές αντιλήψεις για τις γυναίκες - ιδίως για τις γυναίκες με πιο σκούρο δέρμα, όπως η Μαρία που ήταν Αιγύπτια. Η ομιλία μου ρίχνει φως στο πώς η Μαρία υιοθετείται ως Αγία στην Αγγλία σε μια εποχή που η Εκκλησία ασχολείτο πολύ με τα πρότυπα των φύλων και το πώς έπρεπε να συμπεριφέρονται οι γυναίκες», λέει η Zhirnova μιλώντας στο BBC.
Σε αυτή την περίοδο, η ανακήρυξη ενός Αγίου δεν ήταν μια επίσημη εκκλησιαστική διαδικασία. «Η οσιοποίηση περιλαμβάνει απλώς να σας λατρεύουν οι άνθρωποι ως άγιο και ο μύθος σας να είναι γνωστός σε πολλούς ανθρώπους», λέει η Zhirnova. Η Μαρία της Αιγύπτου, η οποία λέγεται ότι έζησε τον 4ο αιώνα στην Αίγυπτο, είχε ήδη αποκτήσει την ιδιότητα της Αγίας σε όλη την Ευρώπη. «Αλλά μόνο όταν η ιστορία μεταφράστηκε στα παλαιά αγγλικά έγινε προσιτή στους απλούς ανθρώπους στην Αγγλία», λέει η Zhirnova.
Η Zhirnova θα υποστηρίξει στην ομιλία της ότι ο μύθος αμφισβητεί άμεσα τις κοινά αποδεκτές απόψεις για το πώς πρέπει να μοιάζει μια αγία γυναίκα και ότι αντιτίθεται στις μισογυνιστικές διδασκαλίες των ανδρών της εποχής που έδιναν έμφαση στην παθητική υπακοή στην Εκκλησία [ιδίως στην περίπτωση των γυναικών] και στην αυστηρή τήρηση των κανόνων που διέπουν τον τρόπο με τον οποίο οι γυναίκες πρέπει να συμπεριφέρονται κοινωνική ή και σεξουαλικά.
Τι λένε οι Γραφές για την ζωή της
Η Μαρία γεννήθηκε κάπου στη ρωμαϊκή Επαρχία της Αιγύπτου και σε ηλικία 12 ετών έφυγε από τους γονείς της και πήγε στη μεγάλη πόλη, την Αλεξάνδρεια. Εκεί έζησε μια εξαιρετικά έκλυτη ζωή.
Στην αφήγησή της όπου βασίζεται ο Βίος της δηλώνει «ήμην δέκα επτά έτη πολιτική» (δηλαδή πόρνη) και προσθέτει ότι συχνά αρνιόταν να πάρει χρήματα για τις ερωτικές της υπηρεσίες, καθώς ωθείτο «από ένα ακόρεστο και ακατάβλητο ερωτικό πάθος», βιοποριζόμενη περισσότερο από την επαιτεία και το γνέσιμο λιναριού.
Μετά από 17 χρόνια τέτοιας ζωής, ταξίδεψε ως την Ιερουσαλήμ για τη μεγάλη εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Η ίδια πραγματοποίησε αυτό το ταξίδι ως ένα είδος «αντι-προσκυνήματος», ελπίζοντας να βρει στα πλήθη των προσκυνητών αρκετούς πελάτες για την ικανοποίηση του πάθους της.
Κάλυψε τα ναύλα της προσφέροντας σεξουαλικές υπηρεσίες σε επιβάτες του πλοίου (!) και συνέχισε τον συνηθισμένο της τρόπο ζωής για λίγο στην Ιερουσαλήμ. Ωστόσο, όταν πήγε να μπει στον Ναό του Παναγίου Τάφου για την εορτή, εμποδίσθηκε να εισέλθει από μία αόρατη δύναμη.
Αντιλαμβανόμενη ότι η αιτία για αυτό ήταν ο ακάθαρτος βίος της, είχε μια αιφνίδια τάση μετάνοιας, και, βλέποντας μια εικόνα της Θεοτόκου έξω από τον ναό, προσευχήθηκε για συγχώρηση και υποσχέθηκε να εγκαταλείψει τα εγκόσμια και να ασκητεύσει. Μετά δοκίμασε και πάλι να μπει στον ναό και αυτή τη φορά μπήκε ανεμπόδιστα.
Αφού προσκύνησε τον πραγματικό Τίμιο Σταυρό, επέστρεψε στην έξω εικόνα της Θεοτόκου για να την ευχαριστήσει, οπότε άκουσε μια φωνή να της λέει: «Αν περάσεις τον Ιορδάνη, θα βρεις ένδοξη ανάπαυση».
Αμέσως η Μαρία η Αιγυπτία πήγε στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στην όχθη του Ιορδάνη ποταμού, όπου εξομολογήθηκε και μετέλαβε, και το επόμενο πρωί διέσχισε πράγματι τον Ιορδάνη και αποσύρθηκε στην έρημο για να ζήσει την υπόλοιπη ζωή της ασκητεύοντας εκεί εν μετανοία. Πήρε μαζί της μόνο τρία καρβέλια ψωμί και αφότου τα έφαγε ζούσε μόνο με ό,τι μπορούσε να βρει στην έρημο.
Η διάσωση και διάδοση του μύθου της
Ο μύθος που ερευνάται από το Κέμπριτζ είναι αποτέλεσμα διήγησης από την οπτική γωνία ενός μοναχού που ισχυρίζεται ότι συνάντησε τη Μαρία στην έρημο, αφού εκείνη ζούσε εκεί γυμνή επί 40 χρόνια.
«Η Μαρία απορρίπτει τον κόσμο σε σημείο που σταματά να φοράει ρούχα, γιατί δεν τα χρειάζεται», λέει η Zhirnova. Στη συνέχεια γίνεται «σαν ιερέας» κατά τον μοναχό, εξηγώντας του τι δεν πάει καλά στη σχέση του με τον Θεό και του παραθέτει αποσπάσματα από τη Βίβλο, παρόλο που η ίδια... δεν έχει διαβάσει ποτέ τη Βίβλο. Παρά την ασυδοσία της - είχε πολλούς εραστές στα νιάτα της, όπως αποκαλύπτεται στην ιστορία - ο μοναχός την θαυμάζει και συνειδητοποιεί ότι δεν είχε καταλάβει τι είναι ένας αληθινός χριστιανός πριν.
«Την προβάλλει ως παράδειγμα και υπόδειγμα χριστιανικής πνευματικότητας», σημειώνει η Zhirnova. Ωστόσο, εκείνη την εποχή, οι πιο δημοφιλείς γυναίκες άγιοι ήταν παρθένες, οι οποίες έγιναν αγίες αφού διώχθηκαν επειδή επέλεξαν να παραμείνουν αγνές και να αφοσιωθούν στον Θεό.
Η ύπαρξη της Αγίας Μαρίας - μιας σεξουαλικά έμπειρης γυναίκας - υπονομεύει πλήρως αυτό το στερεότυπο. Ωστόσο, λέει η Zhirnova, «η ιστορία υποδηλώνει ότι αυτή η γυναίκα, η οποία σπάει κάθε πιθανή σύμβαση που έχει καθιερώσει η Εκκλησία για τις άγιες γυναίκες, είναι ένα μάθημα για τους άνδρες σχετικά με το πώς να είναι καλύτεροι χριστιανοί».
Η αμφιλεγόμενη ταυτότητα της Μαρίας
Παρόλο που περιγράφεται ότι έχει «σκούρο» δέρμα, δεν είναι απολύτως σαφές αν η Αγία Μαρία είναι «σκουρόχρωμη» ή όχι, λέει η Zhirnova.
Η παλαιά αγγλική μετάφραση του παραμυθιού αναφέρει ότι ήταν «εξαιρετικά μαύρη στο σώμα της λόγω της θερμότητας του ήλιου».
Ωστόσο, οι μεσαιωνικοί αναγνώστες δεν κατανοούσαν ή δεν αντιλαμβάνονταν τις φυλετικές διαφορές με τον τρόπο που τις αντιλαμβανόμαστε εμείς σήμερα. «Εκείνη την εποχή πίστευαν ότι οι άνθρωποι που έχουν σκούρο δέρμα είναι σκούροι επειδή ζουν σε μέρη με πολύ ήλιο. Έτσι, για παράδειγμα, η Αιθιοπία είναι ένα ηλιόλουστο μέρος, επομένως οι άνθρωποι από εκεί έχουν πιο σκούρο δέρμα», λέει η Zhirnova.
Μαύρη ή μαυρισμένη;
Το αν η Αγία Μαρία είναι μαύρη ή απλώς μαυρισμένη από τον ήλιο μπορεί να μην ήταν ένα θέμα που απασχολούσε ιδιαίτερα τους μεσαιωνικούς αναγνώστες. «Πραγματικά δεν ξέρω σε ποιο βαθμό θα ήταν σημαντικό γι' αυτούς να κάνουν μια διάκριση μεταξύ του να έχει γεννηθεί με σκούρο δέρμα και του να το έχει λόγω του ότι βρισκόταν πολύ έξω... στον ήλιο, αλλά νομίζω ότι σίγουρα θα τη θεωρούσαν πολιτισμικά διαφορετική», λέει στο BBC η Irina Dumitrescu, καθηγήτρια Αγγλικών Μεσαιωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βόννης.
Κατά τη γνώμη της, «αυτό που είναι σημαντικό για το σκούρο δέρμα της είναι ότι αποδεικνύει ότι ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Αγγλίας είναι ένας πιο κοσμοπολίτικος πολιτισμός σε σχέση με αυτό που πολλοί άνθρωποι τείνουν να υποθέτουν. Έχουν εμπόριο που εκτείνεται ευρύτερα απ' ό,τι νομίζουν οι άνθρωποι και ενδιαφέρονται για τη μάθηση και τις ιστορίες από τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή».
Προσθέτει ότι το ανοιχτόχρωμο δέρμα εξιδανικευόταν στις γυναίκες στη μεσαιωνική Αγγλία και συνδεόταν με την παρθενία: «Συχνά γίνεται μια σύνδεση μεταξύ της φωτεινότητας του χρώματος - ξανθά μαλλιά, για παράδειγμα - και της αγνότητας. Έτσι, το πιο σκούρο δέρμα της Μαρίας θα μπορούσε να συνδεθεί με ένα είδος σεξουαλικότητας».
«Είναι μια εξαιρετικά σέξι ιστορία»
Η Dumitrescu πιστεύει ότι οι περιγραφές της «πολύ άσωτης» νιότης της Αγίας Μαρίας μπορεί να εξηγούν μέρος της δημοτικότητας του μύθου μεταξύ των μεσαιωνικών αναγνωστών. «Είναι μια εξαιρετικά σέξι ιστορία», είπε. «Υπάρχουν πολλές ερωτικές λεπτομέρειες σε αυτήν. Μιλάει για το πώς πήγε με πλοίο στους Αγίους Τόπους από την Αίγυπτο και πώς δίδαξε σε όλους τους ανθρώπους στο πλοίο άσεμνες και ασελγείς πράξεις. Είναι ένα πολύ αθυρόστομο αφήγημα».
Πιστεύει ότι ένας άλλος λόγος για τον οποίο αυτός ο αξιοσημείωτος μύθος έγινε τόσο δημοφιλής ήταν επειδή «είναι πολύ ανθρώπινο να θέλει κανείς να μάθει ότι ο Θεός αγαπάει ακόμη και τους ατελείς ανθρώπους. Η ιστορία της Μαρίας της Αιγύπτου έχει ένα πολύ σημαντικό μάθημα. Η Εκκλησία πάντα χρειαζόταν ιστορίες για αμαρτωλούς που μπορούν να σωθούν».
Σε μια εποχή που πολλοί από τους μοναστικούς αναγνώστες και αντιγραφείς της ιστορίας ζούσαν ολόκληρη τη ζωή τους κλεισμένοι σε ένα ίδρυμα, ο θρύλος της Αγίας Μαρίας παρουσίαζε «μια πολύ ενοχλητική, σχεδόν επαναστατική φιγούρα», σύμφωνα με την Dumitrescu, γεγονός που μπορεί να αποτελεί μέρος της γοητείας της.
Σε αντίθεση με άλλες ιστορίες αγίων που έφυγαν στην έρημο για να αφοσιωθούν στον Θεό (μια ασκητική πρακτική γνωστή ως «μοναχισμός της ερήμου»), η Μαρία της Αιγύπτου δεν μένει σε ένα μέρος.
«Είναι αρκετά ασυνήθιστη, γιατί δεν είναι καν ερημίτισσα σε μια μικρή σπηλιά κάπου. Απλώς περιπλανιέται στην έρημο. Περιπλανιέται ελεύθερα. Γίνεται ένα με τη φύση. Είναι γυμνή. Δεν φαίνεται να είναι κανονικός άνθρωπος με κανέναν τρόπο, ούτε καν με τον τρόπο που είναι οι ερημίτες», λέει η Dumitrescu.
Για τους ευσεβείς χριστιανούς που ζούσαν μια «πολύ ρυθμισμένη» ζωή, η ιδέα μιας... εξωτικής γυμνής γυναίκας που περιπλανιέται ελεύθερα στην έρημο και επικοινωνεί με τον Θεό θα ήταν συναρπαστική», προσθέτει η Dumitrescu. «Είναι σε μεγάλο βαθμό μια αντιθεσμική φιγούρα. Και νομίζω ότι είναι απολύτως συναρπαστικό να έχουμε μια εικόνα αυτής της γυναίκας που δεν μοιάζει με οτιδήποτε άλλο λένε ότι πρέπει να είναι οι γυναίκες - και όμως ο Θεός την αγαπάει περισσότερο».
Η έρευνα της Zhirnova υποδηλώνει ότι αυτή η ηθική μπορεί να βρίσκεται στην καρδιά της δημοτικότητας της ιστορίας της Μαρίας στη μεσαιωνική Αγγλία. Περίπου την ίδια εποχή που η ιστορία μεταφράστηκε και άρχισε να κυκλοφορεί, στην Εκκλησία γινόταν ένας αγώνας για την εξουσία που απειλούσε να περιορίσει τις ελευθερίες των χριστιανών γυναικών που ζούσαν σε μοναστήρια και είχαν αφιερωθεί στον Θεό.
Ο πιθανός ρόλος της σε μια εκκλησιαστική μάχη
Βενεδικτίνιοι μεταρρυθμιστές, όπως ο Άγγλος ηγούμενος Ælric of Eynsham, υποστήριζαν τον διαχωρισμό ανδρών και γυναικών που εργάζονταν δίπλα-δίπλα στα μοναστήρια. «Υπήρχε μια μακρά παράδοση στην Αγγλία εκείνη την εποχή αυτού που αποκαλούσαν "διπλά μοναστήρια", δηλαδή κοινότητες μεικτών φύλων. Αλλά οι μεταρρυθμιστές είπαν ότι αυτό δεν πρέπει να επιτρέπεται, διότι δημιουργεί πειρασμό τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες», δήλωσε η Zhirnova.
Αυτοί οι μεταρρυθμιστές ήθελαν να περιοριστεί η ορατότητα των αγνών μοναστικών γυναικών για τη δική τους προστασία και οι γυναίκες αυτές να κλείνονται και να διαχωρίζονται από τους μοναχούς άνδρες.
Αυτό περιόριζε επίσης πολλές από τις δραστηριότητες με τις οποίες μπορούσαν να ασχοληθούν οι θρησκευόμενες γυναίκες, όπως η διδασκαλία, η συγγραφή χειρογράφων και το κήρυγμα σε λαϊκούς.
«Ο μεσαιωνικός αυτός θρύλος της Αγίας Μαρίας της Αιγύπτου, γνωστός ως "Βίος της Μαρίας", μπορεί να μεταφράστηκε ή να κυκλοφόρησε από ανθρώπους που δεν ήταν υπέρ αυτών των μεταρρυθμίσεων», πιστεύει η Zhirnova. Και προσθέτει εμφατικά: «Σε αυτόν τον μύθο βλέπουμε μια γυναίκα που αντιστέκεται στις καθιερωμένες αντιλήψεις περί εξουσίας. Οι γυναίκες δεν επιτρέπεται να διδάσκουν - αλλά η Μαρία διδάσκει».
Η Αγία Μαρία ανέτρεψε επίσης τις συνήθεις σύγχρονες αντιλήψεις για τη γυναικεία ομορφιά και τη σεξουαλική συμπεριφορά, όπως αυτές που προβάλλονται σε παραμύθια που μεταφράστηκαν από τον Ælric την ίδια εποχή που μεταφράστηκε ο «Βίος της Μαρίας».
Αυτό μας λέει ότι οι μεσαιωνικοί άνθρωποι στην Αγγλία ήταν ανοιχτοί σε μοντέλα αγιότητας που δεν ήταν λευκά, νεαρά και υπάκουα.
«Ένα από τα βασικά πράγματα για τη Μαρία είναι ότι αντιστέκεται σε αυτή τη σχεδόν αντικειμενοποίηση της γυναικείας αγιότητας. Σκοπίμως δεν ταιριάζει σε αυτό το πρότυπο. Και νομίζω ότι το σκούρο δέρμα της ταιριάζει σε αυτό και είναι μέρος της εικόνας της ως απόρριψης όλων των άλλων προσδοκιών για τις άγιες γυναίκες», σημειώνει η Ζιρνόβα.
Η Zhirnova ελπίζει ότι η μελέτη της θα κάνει ό,τι έκανε ο «Βίος της Μαρίας» στην Αγγλία του 11ου αιώνα και θα ευαισθητοποιήσει τους ανθρώπους για την Αγία Μαρία και τον τρόπο με τον οποίο είναι «ευσεβής χριστιανή». «Ακριβώς όπως η Αγία Μαρία αψήφησε τους κανόνες του θρησκευτικού κατεστημένου. Είναι μια επαναστάτρια αγία».
Η Zhirnova ελπίζει επίσης ότι η μελέτη της θα αμφισβητήσει ορισμένα από τα στερεότυπα για την Αγγλία του Μεσαίωνα που διαιωνίζονται από την σημερινή ακροδεξιά. «Πολλοί άνθρωποι της ακροδεξιάς χρησιμοποιούν τον Μεσαίωνα ως παράδειγμα μιας εποχής όπου όλοι ήταν λευκοί και όλοι επαινούσαν το λευκό δέρμα ως ιδανικό», λέει η Zhirnova.
«Στη ζωή της Μαρίας, βλέπουμε μια αγία που δεν τηρεί τις μεσαιωνικές αντιλήψεις για τη χριστιανική ευσέβεια. Αυτό μας λέει ότι οι μεσαιωνικοί άνθρωποι στην Αγγλία ήταν ανοιχτοί σε πρότυπα αγιότητας που δεν ήταν λευκά, νεαρά και υπάκουα. Ήταν ανοιχτοί ως προς στην διαφορετικότητα της Μαρίας».